مَثَلُ القُرآنِ كمَثَلِ الإبِلِ المُعَقَّلَةِ ؛ إن تَعاهَدَ صاحِبُها عُقُلَها أمسَكَها ، و إن أغفَلَها ذَهبَت . و إذا قامَ صاحِبُ القُرآنِ يَقرَؤهُ آناءَ اللّيلِ و آناءَ النّهارِ ذَكرَهُ ، و إن لَم يَقُمْ بهِ نُسِّيهِ .
2.دارای 6348 عدد فلش کارت
3. با نمایش سر آیه، و حدس ادامه آیه
4. همراه با ترجمه آیه
5. نمایش شناسنامه هر آیه
2.دارای 6347 عدد فلش کارت
3. با نمایش آیه، و حدس آیه بعد
4. نمایش شناسنامه هر آیه
5. امکان نمایش معکوس
2.دارای 604 عدد فلش کارت
3. به همراه ترجمه هر صفحه
4. با نمایش تصویر گرافیکی هر صفحه
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل تکرار در حفظ می پردازند .
۱. اول کار بنا داشتیم با توضیح اصول این روش و تعیین میزان معینی از سوره ها جهت شروع حفظ و توضیح بعضی از نکات اساسی در ضمن اشتغال به حفظ، علاقه مندان حفظ، آن را شروع کنند و اگر قبلاً این کار را بدون داشتن روشی عالمانه شروع کرده اند، برنامه حفظ خود را با این روش تطبیق کنند.
برنامه کاملی را برای مدت دو ماه فعالیت در حفظ و تکرار سوره ها و آثار و فواید آنها تنظیم کنیم.
۲. بعد از انتشارات مقالات در نشریه بشارت با استقبال زیادی از طرف علاقه مندان به حفظ قرآن مواجه شدیم. عده زیادی از دانشجویان و معلمان قرآن به خود من مراجعه کرده تقاضای تشکیل کلاس و سخنرانی و توضیحات بیشتری در مورد روش کار شدند. و من غالباً علاقه مندان را به شماره های قبلی نشریه بشارت ارجاع می دادم.
عده ای هم مثل مربیان و معلمان قرآن مدارس ـ طبق نقل مسؤولان نشریه ـ از برنامه استقبال کرده و بعضی از مراکز فرهنگی اظهار کرده بوند که برنامه جاری حفظ قرآن خود را مطابق این برنامه تنظیم کرده و پیش می برند.
۳. در موارد متعددی در بررسی موفقیت کلاس های حفظ قرآن و میزان آثار و بازدهی برنامه ها و در مصاحبه و مشاوره باکسانی که در این کلاس ها شرکت کرده و موفق به حفظ بخشی از قرآن مجید شده بودند، متوجه شدیم کسانی به دلیل نداشتن برنامه دقیق ومنظم در این زمینه دچار مشکلاتی شده اند و حتی بعد از حفظ چند جزء از قرآن ، این کار با عظمت و با شکوه را رها می کرده اند و بعد از مدتی آن مقدار حفظ شده هم غالباً فراموش شده است.
۴. موضوع حفظ قرآن اخیراً در سطح کشور مورد استقبال شدیدی واقع شده است.برای نمونه در مراکز علمی و فرهنگی متعددی اقدام به تأسیس و تشکیل کلاس هائی در این زمینه و اخیراً در تغییراتی که در دروس رشته الهیات و معارف اسلامی در دانشگاه ها به عمل آمده، یک درس دو واحدی تحت عنوان «سبک های تلاوت و حفظ قرآن و حدیث» اضافه شده است. با این توضیحات ضرورت تنظیم و انتشار یک برنامه کامل جهت حفظ قرآن احساس می شود.
۵. به طوری که در مقالات قبلی ذکر شد حفظ قرآن کریم به تنهائی هدف نهائی نیست و بلکه شروع یک برنامه شکوهمند آشنائی اساسی با معارف قرآن مجید و قرار گرفتن در ابتدای راهی است که به یک مقصد متعالی منتهی می شود.حفظ و تکرار ایات موجب توجه مستمر به کلام اللّه و ورود و اقامت در فضای نورانی آموزه های قرآنی خواهد بود.
با توجه موارد مذکور تردیدی که در اکتفا به برنامه تنظیم شده قبلی یا تکمیل و استمرار آن تا آخر قرآن کریم بود، بر طرف شد. و تصمیم به تکمیل برنامه گرفتیم که از این شماره پی می گیریم.
حفظ و تکرار سوره های قبلی
برنامه حفظ در مقالات شماره های قبلی شامل دو جزء آخر قرآن بود. اکنون در ادامه برنامه لازم است مقالات مربوط به حفظ قرآن در شماره های قبلی مرور شود و مطابق آن، تکرار سوره های قبلی ادامه یابدو برای اشتیاق بر این کار فواید و آثار ذکر شده قبلی جهت تکرار ایات،مجدداً مطالعه شود. لازم است با یک برنامه زمان بندی شده سوره های دو جزء قبلی در عرض یک ماه حداقل یکبار تکرار شود، البته تکرار بیشتر از یکبار قطعاً مطلوب تر خواهد بود. برای ماه دوم مجدداً با همان برنامه تنظیمی، یکبار دیگر سوره های هر دوجزء تکرار شود. البته این تکراری بعدها و در شماره های بعدی بخواست خداوند بصورت منظم تعیین خواهد شد.
حفظ سوره های جدید
ادامه برنامه حفظ در این روش از نصف دوم قرآن شروع خواهد شد.و اگر چه جزء شانزدهم قرآن از ایه هفتاد و پنج سوره کهف شروع می شود اما برنامه حفظ از اول سوره کهف آغاز می گردد.
ماه اول: از ابتدای سوره کهف روزی پنج ایه حفظ شود حفظ این سوره تقریباً بیست روز طول خواهد کشید. بعد از آن سوره مریم به میزان هر روز ده ایه حفظ شود. این ده ایه بهتر است هر روز، در دو مرحله (دو تا پنج ایه) حفظ شود که این کار نیزتقریباً ده روز طول خواهد کشید.
ماه دوم: هر روز پنج ایه از سوره طه حفظ شود که تقریباً یک ماه طول خواهد کشید، با این حساب اواخر ماه دوم بیش از یک جزء از قرآن حفظ خواهد شد یعنی بخشی از جزء پانزدهم و تمام جزء شانزدهم.
لازم است روش تکرار مطابق تذکرات قبلی ادامه یابد؛ یعنی وقتی روز اول پنج ایه از سوره کهف حفظ شد، در طول روز آن پنج ایه باید چند مرتبه تکرار شود و روز دوم، برنامه روز اول باید یک یا چند مرتبه تکرار شود و بعد برای حفظ پنج ایه دوم اقدام شود. هم چنین روز سوم، برنامه روز اول و دوم تکرار شود و پس به حفظ ایات تعیین شده روز سوم اقدام شود.
قابل ذکر است که میزان تعیین شده برای حفظ در مورد این سه سوره متناسب با حجم ایات و موضوعات آنها و سهولت بیشتر حفظ بعضی از سوره ها تنظیم شده است.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل مرور محفوظات می پردازند .
اینکه مقید باشیم هر روز حتی ۱۰ صفحه از محفوظات خود را دوره کنیم .
پس اگر این شرط را رعایت کنیم میتوانیم محفوظات خودمون رو در مرتبه ای خوبی قرار بدیم .
اما در مرحله دوم و روش های مرور محفوظات که سوال اصلی شما نیز این سوال بود
روش های مختلفی وجود دارد که میتوانید برای تنوع از تمام این روش ها استفاده کنید
روش اول:مباحثه
تجربه نشان داده که افرادی که هم بحث برای دوره محفوظات دارند صد ها برابر از افرادی که هم بحث ندارند موفق ترند چرا که وجود یک نفر در مقابل شما را مجبور به خواندن و دوره محفوظات می کند
روش دوم:همراهی با ترتیل ضبط شده
بدین صورت که نوار ترتیلی را روشن کرده و یک صفحه را شما میخوانید و صفحه بعد را نوار میخواند و بعد در مرتبه دوم صفحات را عوض می کنید و دوباره جزء را تکرار می کنید .
روش سوم:دوره شخصی
میتوانید از این روش نیز استفاده کرده و برای مثال یک بار یک صفحه از قرآن مجید را بخوانید و مثلا در این صفحه متوجه ۵ غلط می شوید دوباره آن صفحه را تکرار کنید و تکرار و تکرار تا بتوانید یک صفحه را بدون هیچ اشتباهی تلاوت کنید .میتوانید برای تصحیح اشتباهات به غلط های خود در صفحه نکاه کنید و بعد دوباره آنها را تکرار کنید.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل کیفیت حفظ می پردازند .
برای داشتن حفظ مستحکم لازم است اصل حفظ از روی مصحفی با قطع، خط و مشخصات واحد انجام شود.
مشخصات مورد توصیه عبارتاند از:
۱ـ خط:
واضح و معمولی (نه بسیار درشت و نه خیلی ریز)
ترجیحی برای خط خاص وجود ندارد هر چند خط عثمان طه یا فونت تهیه شده بر اساس آن (با علامتگذاری آسان و آموزشی) بیشتر در دسترس است.
۲ـ قطع:
وزیری (۲۴ × ۱۷ سانتیمتر) یا رقعی (۲۱ × ۱۴ سانتیمتر)
از به کار بردن قرآن با قطع بسیار بزرگ یا بسیار کوچک برای حفظ اجتناب شود.
۳ـ ترجمه:
قرآن بدون ترجمه برای حفظ مناسبترین نوع محسوب میشود. برای مراجعه به ترجمه آیات از قرآنی باترجمه استفاده شود ولی اصل حفظ از روی قرآن بدون ترجمه انجام گیرد.
۴ـ رنگ، تذهیب و حاشیه:
تذهیب و حاشیه عمومی صفحات قرآنی که برای حفظ استفاده میشود باید حتیالامکان ساده و غیرزننده باشد. رنگ روشن ـ ترجیحاً نخودی یا سبز رنگ ـ مناسبترین رنگها محسوب میشود.
در هنگام حفظ، تصویری از صفحه حفظ شده در ذهن حافظ باقی میماند. هر چه این تصویر واضح و شفافتر باشد، کیفیت و تثبیت حفظ بهتر خواهد شد.
۵ـ زمان حفظ:
حفظ قرآن باید در زمان مناسب انجام پذیرد. حفظ در زمان غیرمناسب کیفیت مطلوب را نخواهد داشت و سریع از ذهن پاک میشود.
در صورت امکان باید زمان حفظ ثابت باشد زیرا ذهن انسان در آن زمان ثابت، خود را برای فراگیری و حفظ قرآن مهیا نموده است.
مهمترین ویژگیها برای زمان مناسب حفظ به شرح زیر است:
۱ـ در زمان حفظ باید ذهن آماده این کار باشد. ذهن پراکنده و بخصوص نگران و مشغول نمیتواند حفظ قرآن را به خوبی انجام دهد. اگر چنین باشد، لازم است پس از آماده شدن ذهن به انجام حفظ پرداخت.
۲ـ دو زمان از بهترین زمانهای حفظ عبارتاند از:
صبح زود (پس از نماز صبح)
پس از نماز صبح هنوز اشتغال خاصی پیش نیامده و فراگیری در سطح مناسبی است.
انتهای شب (پیش از استراحت شبانه) در صورت وجود آمادگی کافی
در انتهای شب نیز چون پس از حفظ، انسان به خواب میرود، عوامل مشغول کننده ذهن پس از حفظ وجود نخواهد داشت.
۶ـ ترجمه آیات:
پرداختن به ترجمه آیات سبب تقویت و ارتقای کیفیت حفظ خواهد بود. برای سطح تحصیلی راهنمایی به بعد، مراجعه به ترجمه آیات نه تنها مفید بلکه لازم است.
منظور از این بند، حفظ ترجمه آیات نیست بلکه حافظ باید با ترجمه و مفهوم عمومی آیات آشنا شده و در حفظ خود به ارتباط معنوی آیات و موضوعات با هم توجه کند.
۷ـ تفسیر قرآن:
هر چند پرداختن عمیق و جدی به تفسیر قرآن فرصت و توان فراوانی را میطلبد، اما برای حافظ قرآن از سطح تحصیلی راهنمایی به بالا مطالعه و آشنایی اجمالی با تفسیر، مفید است.
تفاسیر قسمتهای گوناگون دارند که بخشهای آشنایی با واژگان، توضیح آیات، بیان شأن نزول و مواردی از این قبیل برای حفاظ توصیه میشود.
۸ـ مکان حفظ:
از آنجا که معمولاً امکان ندارد حفظ قرآن در یک مکان ثابت و مشخص صورت گیرد به یادآوری چند نکته در باره مکان حفظ بسنده میشود:
۱ـ به دور از سر و صدای اضافه و مزاحم باشد.
۲ـ باید از پیرایشهای اضافه به دور و اشیایی که توجه را به خود جلب میکنند مانند: عکس، تزیینات و رنگهای زننده وجود نداشته باشد.
۳ـ وضعیت سرمایش و گرمایش مکان حفظ باید معتدل باشد؛ نه چندان سرد باشد که حافظ از سرما بلرزد، و نه چنان گرم باشد که حافظ عرق بریزد!
۴ـ نور مکان حفظ باید غیرزننده و در عین حال مناسب باشد. نور خیره کننده و کمنور بودن هر دو ضرر دارند.
۵ـ ترجیحاً شرایط طوری مهیا باشد که هنگام نشستن برای انجام حفظ رو به قبله قرار گیریم.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل تکرار و دقت در اجزاء می پردازند .
مقطع یا واحد حفظ مقداری از متن قرآن است که حافظ در هر نوبت به محفوظات قبلی خود اضافه میکند. پیشنهاد میشود علاقمندان، حفظ مقاطع جدید را بر اساس معیار «نیمصفحه» یا «صفحه» انجام دهند؛ زیرا انجام این کار به فرد در جهت حاکم کردن هر چه بیشتر نظم در کار خود کمک میکند و حافظه نیز بهتر میتواند با حفظ یک مقدار ثابت (یعنی نیم یا یک صفحه) در هر نوبت خود را سازگار نماید.
نکته مهم: توصیه عموم اساتید حفظ و حافظان موفّق به علاقمندان حفظ قرآن این است که در ابتدای کار و حداقل در سه ماه اول، مقطع حفظ خود را از «نیمصفحه» بیشتر نکنند. توجه به این نکته فرد را از آفاتی که دامنگیر بسیاری از مشتاقان حفظ میشود ـ از جمله از دست دادن شوق و حرارت اولیه برای حفظ قرآن، خستگیهای روحی و جسمی، احساس دلزدگی نسبت به حفظ و حتی تلاوت قرآن و ... ـ باز میدارد و علاوه بر تقویت و افزایش اشتیاق و انگیزه درونی، آمادگی و کارکرد حافظه را نیز افزایش میدهد. پس از این مدت، شخص میتواند مقطع حفظ را به یک صفحه افزایش دهد و تا پایان کار نیز به این روال پایبند باشد. حفظ کردن بیش از یک صفحه به عنوان حفظ جدید در هر نوبت، به هیچ وجه توصیه نمیشود.
اما برای حفظ یک مقطع (مثلاً یک صفحه) باید چه کارهایی انجام داد؟ در ادامه با برشمردن چند مرحله، به این پرسش پاسخ میدهیم:
مرحله اول: اطمینان از صحت روخوانی و تسلط بر روانخوانی آیات: پیش از آغاز حفظ مقطعی خاص از قرآن، لازم است ابتدا روخوانی صحیح آن را فراگیریم و پس از تسلط بر روانخوانی، به حفظ آن اقدام نماییم. اهمیت این مرحله از آنجاست که اشتباه در روخوانی آیات موجب حفظ کردن نادرست آنها میشود و سپس تکرار چندباره این اشتباه، آن را در ذهن تثبیت میکند. آنگاه حافظ پس از پی بردن به اشتباه خود کار دشواری برای تصحیح آن خواهد داشت و با مشقت فراوان مواجه خواهد شد. از این رو لازم است فرد در ابتدا از صحت روخوانی آیات اطمینان یابد و پس از خواندن چندباره آنها و تسلط بر روانخوانی آیات به حفظ آنها بپردازد. برای اطمینان از صحت روخوانی میتوانیم یک یا چند بار تلاوت ترتیل مقطع مورد نظر را گوش کنیم، یا نزد کسی که به صحت روخوانی او اعتماد داریم آن مقطع را تلاوت کنیم.
مرحله دوم: تقطیع و تقسیمبندی آیات (با دقت در ارتباطات معنایی و لفظی آیات): پیش از پرداختن به حفظ مقطع مورد نظر (مثلاً صفحه اول جزء ۳۰) لازم است با دقت و تمرکز بر کل آیات صفحه، آن را به قطعات کوچکتری تقسیم کنیم. البته نباید در این کار افراط کنیم و باید توجه داشته باشیم که هر قدر تعداد این قطعات کمتر باشد، حفظ مقطع آسانتر خواهد بود. تقسیم کردن هر مقطع به دو یا سه قسمت تقسیمبندی مناسبی است. بدیهی است که انجام این تقسیمبندی وابسته به تسلط نسبی بر معانی و ترجمه آن مقطع است و تا زمانی که حافظ از موضوعات و مسائل مورد بحث در آیات آگاه نباشد نمیتواند کار تقطیع را انجام دهد. اهمیت توجه به ترجمه و معنای آیات در حفظ قرآن، از جمله در این مرحله خود را نشان میدهد و هر قدر این توجه عمیقتر و دقیقتر باشد، کیفیت و سهولت کار حفظ را افزایش میدهد. به تجربه نیز ثابت شده که اگر حفظ قرآن با دقت و تأمل هرچه بیشتر بر ترجمه و مفاهیم و حتی الامکان مطالعه تفسیر آیات همراه باشد، علاوه بر سهولت کار حفظ، ماندگاری بیشتر محفوظات را هم به دنبال خواهد داشت. برای مثال صفحه اول سوره نبأ را در نظر بگیرید. با دقت در مفهوم آیات آن میتوانیم آن را به سه قسمت تقسیم کنیم؛ آیات ۱ تا ۵ (درباره قیامت)، آیات ۶ تا ۱۶ (درباره نشانهها و نعمتهای خدا) و آیات ۱۷ تا ۳۰ (با موضوع برپایی قیامت و اوصاف جهنم).
توجه و نگاه دقیق به الفاظ آیات (دقت در ارتباطات لفظی) نیز در برخی موارد میتواند راهگشا باشد و حافظ قرآن را در حفظ و بازیابی و مرور عبارات یاری دهد. برای مثال، توجه به کلمات ابتدایی آیات یک صفحه، عبارتهای پایانی آیات، کلمات جدیدی که قبلاً حفظ نکردهاید و برای شما تازگی دارد، کلمات و عبارات تکراری، آیات معروف و ... نمونههایی از دقت در ارتباطات لفظی است.
مرحله سوم: آغاز حفظ آیات: در این مرحله اصل کار حفظ آغاز میشود و فرد آیات هر قسمت را جداگانه و با کیفیت زیر حفظ میکند:
اگر آیات مورد نظر آیات کوتاه (نیمسطر یا کمتر) باشد، زحمت ما کمتر است و کافی است آیات را تکتک حفظ کنیم و سپس آنها را دنبال هم قرار دهیم. برای این منظور باید ـ مثلاً ـ آیه اول سوره نبأ (عَمَّ یَتَساءَلونَ) را پس از یک یا چندبار از رو خواندن، از حفظ تکرار کنیم و پس از اطمینان از حفظ آن به سراغ آیه بعدی (عَنِ النَّبَأ العَظیمِ) برویم. آیه دوم را نیز به همین ترتیب (چندبار روخوانی و تکرار از حفظ) به ذهن بسپاریم و به سراغ آیه بعد برویم و این کار را تا حفظ تمامی آیات قسمت مورد نظر (تا آیه ۵) ادامه دهیم. بهتر است در این مرحله پس از حفظ هر آیه، یک بار آن را با آیات قبلی از حفظ بخوانیم و سپس به سراغ آیه بعد برویم. پس از پایان یافتن حفظ آیات هر قسمت، حداقل یک بار کل آن آیات را از حفظ میخوانیم و بعد به سراغ آیات قسمت بعد میرویم.
اما در صورتی که آیات مورد نظر برای حفظ آیات متوسط و بلند باشد چه باید کرد؟ در اینجا نیز روش کلی همان است که درباره آیات کوتاه گفتیم؛ با این تفاوت که حافظ باید آیات و عبارات متوسط و طولانی را با استفاده از علائم و نشانههای وقف ـ که معمولاً در قرآنها وجود دارد ـ و نیز با دقت در جملهبندی آیات به جملات و عبارتهای کوتاه تبدیل کند و سپس آنها را به همان روشی که در مورد آیات کوتاه گفتیم حفظ نماید و بعد یک یا چند بار کل آیه و در نهایت کل مقطع را از حفظ بخواند.
مرحله چهارم: اتصال قطعات به یکدیگر: پس از حفظ کردن قطعات به ترتیب فوق، در این مرحله آنها را به یکدیگر متصل کرده و کل صفحه را چند بار از حفظ تکرار میکنیم. مقدار این تکرار تا زمانی است که فرد مطمئن شود میتواند کل مقطع را به صورت روان و بدون غلط از حفظ بخواند. بنابراین مقدار آن ممکن است برای هر فردی نسبت به دیگری متفاوت باشد.
با گذراندن مراحل فوق، شما میتوانید در زمانی که حداکثر نیم ساعت به طول میانجامد، کل قطعه مورد نظر را با کیفیتی مطلوب حفظ کنید. اما باید توجه داشته باشید که ماندگاری این حفظ مشروط به عملی کردن مرحله پنجم، یعنی مرور و تکرار محفوظات است که در درس بعدی به تفصیل درباره آن سخن خواهیم گفت.
مرحله پنجم: مرور محفوظات در کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت. توضیح این مرحله در درس بعدی (مرور و تکرار محفوظات) خواهد آمد.
[۱] . برای انتخاب مقطع حفظ پیشنهادهای دیگری نیز داده شده که مهمترین آنها عبارت است از: مبنا قرار دادن تعداد آیات (مثلا حفظ ۵ تا ۱۰ آیه در هر نوبت) و مبنا قرار دادن زمان (که مقصود از آن در نظر گرفتن یک زمان ثابت ـ مثلاً نیم ساعت ـ برای حفظ قسمتهای جدید است). برای تفصیل بیشتر ر.ک: کتاب «نگاهی تحلیلی بر مبانی و روشهای حفظ قرآن کریم»، ص ۱۲۲ تا ۱۲۷.
[۲] . البته افراد نابغه و کسانی که از ضریب هوشی بالایی برخوردارند، میتوانند پس از مشورت با یکی از اساتید مجرّب حفظ قرآن و تأیید گرفتن از ایشان، تعداد صفحات بیشتری را برای حفظ جدید در هر روز انتخاب نمایند.
[۳] . زمان نیم ساعت زمان مورد نیاز برای حافظههای متوسط است و البته به شرط تداوم کار حفظ، این زمان به تدریج کاهش یافته و حتی به ۱۵ دقیقه کاهش مییابد.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل تکرار و توجه می پردازند .
بعد از اینکه بحث از مقدمات و لوازم پیش نیاز حفظ، (یعنی اموری که راه را برای به خاطرسپاری هموار میسازد و در انسان آمادگی لازم را میآفریند) اجمالا گذشت، جای آن دارد که کار آمدترین روش حفظ نیز بیان شود.
هر شخصی باید با توجه به ظرفیت ویژه و فرصت و زمانی که در اختیار دارد، راهی مناسب را در پیش بگیرد ولی شاید خطا نباشد اگر بگوییم همه راهها در واقع به طرق خاصی منتهی میگردد، ولی در جزئیات با یکدیگر مختلف و متفاوتند، آنچه همگان بر آن اتفاق دارند سه اصل عمده است:
۱. تکرار
۲. تمرکز
۳. دقت
حفظ قرآن چیزی جز تکرار نیست و کسانی که یک متن خاص را بارها تکرار میکنند، سرانجام آن را به خاطر میسپارند و اگر تکرار توام با تمرکز و دقت نیز باشد نتیجه مضاعف خواهد بود، دقت و تمرکز در امر حفظ از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، همانگونه که میبینیم اگر از کسی پرسش شود که پیراهن شما چند دکمه دارد؟ با این حال که روزانه چندین بار آن را میپوشد و باز میکند، نمیتواند آن را به درستی پاسخ گوید. به این خاطر که هنگام باز و بسته کردن دکمهها دقت لازم را نداشته است، در حفظ قرآن نیز دقت در کنار تمرکز و تکرار بسیار لازم و ضروری است.
برای حفظ کردن یک سوره طولانی خوب است، آن سوره به چند دسته از آیات (براساس موضوع و یا آهنگ آیات) تقسیم گردد و هر دسته را جداگانه حفظ کرده و به دستههای قبلی متصل کند. البته نیازی نیست حتما یک دسته را در یک جلسه حفظ نماید، بلکه مهم آن است که در ذهن آن آیات را را در یک دسته و مجموعه قرار دهد، با این کار حجم سوره کمتر به نظر میرسد و حافظ تسلط بیشتری بر آن سوره خواهد داشت، مثلا برای حفظ سوره نباء میتوان آن را به ۳ گروه از آیات تقسیم کرد، ابتدا از آیه اول تا آیه شانزدهم که غالبا بیان پدیدههای طبیعی است، در دسته اول و آیات هفدهم تا سیام که در وصف قیامت است در دسته دوم و بقیه آیات در دسته سوم قرار گیرد.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد حفظ ، عامل رونق قرآن می پردازند .
حفظ کردن قرآن مانند تلاوت آن آثاری فراوان و ارزنده دارد. برخی از آثار حفظ آیات قرآن مجید، عبارت است از:
۱.پاداش اخروی
حافظان قرآن در بهشت جایگاهی والا دارند و پاداش آنان دو چندان خواهد بود. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: درجات بهشت به تعدد آیه های قرآن است. وقتی که صاحب قرآن وارد بهشت شود، به وی میگویند بخوان و بالا برو، که هر آیه ای را درجه ای است. پس برتر از درجه حافظ قرآن درجه ای نیست. همچنین در روایات بیان شده که حافظان قرآن توان شفاعت کردن دیگران را نیز دارند.
۲. هدایت انسان
تلاوت و انس با قرآن از سفارش های مکرر معصومان ـ علیهم السّلام ـ است و حفظ قرآن به طور طبیعی به انس با آیات الهی می انجامد؛ زیرا حافظ قرآن باید برای تثبیت محفوظات قرآنی اش دست کم روزی چند بار به قرائت قرآن بپردازد. معصومان ـ علیهم السّلام ـ حافظان قرآن را به تکرار آیات الهی فراخوانده، یادآور شده اند همان گونه که شتر بسته شده در یک نقطه ـ چنانچه مورد دیدار پیاپی صاحبش واقع نشود. ـ جایگاهش را ترک میکند، محفوظات حافظ قرآن نیز ـ اگر پیوسته مورد مراجعه و تکرار قرار نگیرد از خاطر زدوده میشود. بنابراین، حافظ ناگزیر با قرآن انس میگیرد و زمینه هدایت و سعادتش فراهم میآید. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ میفرماید: هیچ کس با قرآن هم نشین نمی شود مگر این که از کنار آن با افزایش یا کاهش برمی خیزد: افزایش هدایت یا کاهش گمراهی.
نفوذ قرآن در جان ها و پدید آوردن تحول در شخصیت افراد نیز از آثار سازنده ی تلاوت و حفظ قرآن است. بسیاری از مردم با تلاوت یا شنیدن آهنگ دلنشین قرآن مسیر زندگی خود را تغییرداده، سمت سعادت و کمال رهنمون شدند.
۳. آرامش روحی
یاد خدا تأثیر بسزایی در روان آدمی دارد و دل ها در پرتو آن آرام میگیرد. خداوند متعال میفرماید:
«أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»
آگاه باش، دلها با یاد خدا آرام میگیرد.
یکی از نام های قرآن ذکر است. تلاوت و حفظ قرآن نوعی ذکر خداوند است که انسان در پرتو آن از هجوم بسیاری از فشارهای روانی و اضطرابات درونی مصون میماند. پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرماید: مثل قرآن مثل کیسهی سربسته ی پر از مشک است. اگر آن را باز کنی، بوی مشک فضا را معطر میسازد و اگر به حال خود رها سازی، سود نمی بخشد. قرآن نیز، چنانچه به تلاوتش روی آوری، فضا را از عطر خود آکنده می سازد و روان را نشاط می بخشد؛ و اگر تلاوت نکنی، در سینه ات پنهان میماند.
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ میفرماید: هیچ کس با قرآن هم نشین نمیشود مگر این که از کنار آن با افزایش یا کاهش برمیخیزد: افزایش هدایت یا کاهش گمراهی
قرآن کریم
۴. بهترین انیس
کتاب بهترین هم نشین تنهایی است و قرآن زیباترین، عمیقترین و با نفوذترین کتاب شمرده میشود. امام سجاد ـ علیه السّلام ـ میفرماید: اگر همه ی مردم روی زمین از دنیا بروند، تا وقتی قرآن با من است، از هیچ چیز وحشت ندارم.
۵. فهم بهتر قرآن
مهمترین و عمده ترین اثر حفظ قرآن درک بهتر آن است. حافظ به سبب تسلط بر همه ی آیات، ارتباط آنها را نیک در می یابد و در پرتو آن درکی بهتر و درست تر از قرآن به دست می آورد.
هر چه حافظ قرآن بر آیات و ارتباط و بازیابی آنها مسلط تر باشد، بهتر می تواند نظر قرآن درباره ی یک موضوع را به دست آورد. پس مفسران حافظ قرآن، بهتر و دقیقتر میتوانند قرآن را تفسیر کنند و تفسیرشان از تفسیر مفسران غیر حافظ جامعتر و دقیقتر است.
۶. همنشینی با فرشتگان:
عن ابی عبدالله ـ علیه السّلام ـ قال:
اَلْحافِظُ للْقرْآنِ الْعامِلُ بِه مَعَ السَّفَرةِ الْکِرامِ الْبَرَرَةِ.
«حافظ قرآن که بدان عمل کند، در آخرت رفیق و همراه فرشتگان و سفیران الهی خواهد بود.»
۷. غنا و بی نیازی:
قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ :
اَغْنَی الناسِ حَمَلةُ الْقُرآنِ مَنْ جَعَلهُ اللهُ تَعالی فی جَوْفِهِ .
بینیازترین مردم حاملان قرآن میباشند، آن کسان که خدای تعالی قرآن را در سینه آنها جای داده است.
قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ :
مَنْ اَعطاهُ اللهُ الْقُرآنَ فَرَای اَنَّ رَجُلاً اُعْطِیَ اَفْضَل مِمّا اُعْطی فَقَدْ صَغَّرَ عَظِیماً وَ عَظَّمَ صَغیراً.
هر کسی خداوند قرآن را به او داد و چنان پندارد که به مردی بهتر از او چیزی دادهاند، خیر بزرگی را کوچک شمرده و کوچکی را بزرگ دانسته است.
۸. موجب آمرزش گناهان:
قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ :
مَنْ قَرَأَ الْقُرآنَ عن حِفْظِهِ ثُمَّ ظَنَّ اَنَّ الله تَعالی لا یَغْفِرُ لَهُ فَهُوَ مِمَّنْ اسْتَهْزِءَ بِآیاتِ الله.
«کسی که قرآن را از حفظ بخواند و گمان کند که خداوند متعال او را نمیآمرزد، در واقع از جمله کسانی است که آیات خداوند را مورد استهزاء و تمسخر قرار داده است.»
قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله: مَنْ اَعطاهُ اللهُ الْقُرآنَ فَرَای اَنَّ رَجُلاً اُعْطِیَ اَفْضَل مِمّا اُعْطی فَقَدْ صَغَّرَ عَظِیماً وَ عَظَّمَ صَغیراً. هر کسی خداوند قرآن را به او داد و چنان پندارد که به مردی بهتر از او چیزی دادهاند، خیر بزرگی را کوچک شمرده و کوچکی را بزرگ دانسته است
۹. نجات از عذاب الهی:
لا یُعَذِّبُ اللهُ قَلباً وَعَی الْقُرآن.
«خداوند متعال قلبی که قرآن در آن باشد را عذاب نمیکند.»
۱۰. قبولی شفاعت:
همانطور که خود قرآن در حق مؤمنان شفاعت میکند، حافظ و حامل قرآن نیز توان شفاعت را دارد:
قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ : مَن قَرَاَ الْقُرآنَ حَتّی یَسْتَظْهرَهُ وَ یَحْفَظَهُ اَدْخَلَهُ اللهُ الْجَنَّةَ و شَفَّعَهُ فی عَشْرَةٍ مِنْ اَهْلِ بَیْتِهِ کُلِّهِمْ قَدْ وَجَبَتْ لَهُمُ النّارُ
«هر که (آنقدر) قرآن بخواند تا حفظ شود، خداوند او را به بهشت داخل خواهد کرد و شفاعتش را درباره ده نفر از خانوادهاش که آتش جهنم بر آن واجب شده، میپذیرد.»
قرآن
۱۱. آبادی و احیاء قلب:
همانطوری که خانه ویران نزد مردم بیارزش است، دلی خالی از قرآن نیز پیش خداوند بیارزش است.
قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ : اِنَّ الَّذی لَیْسَ فی جَوفِهِ شَیْءٌ مِنَ الْقُرآنِ کَالْبَیْتِ الْخَراب.
«کسی که در درونش چیزی (سوره یا آیهای) از قرآن نباشد، همانند خانه ویران است.»
۱۲. انس با قرآن و تلاوت آن موجب احیاء و شادابی دل میشود.
عن کثیر بن سلیم قال قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ :
یا بُنَیَّ لا تَغْفَل عَنْ قَرائَةِ الْقُرآن، فَأِنَّ القُرآنَ یُحیی الْقَلْبَ و یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغِی.
کثیر بن سلیم میگوید: رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:ای پسر! از قرائت قرآن غفلت مکن که قرآن دل را زنده میکند و از فحشاء و نادرست و ستم باز میدارد.
۱۳. بالاترین درجات در بهشت:
قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ :
فَاِذا دَخَلَ صاحِبُ القُرآنِ الْجَنَّةَ قَیلَ لَهُ: اِقْرَأ وَارْقَ، لِکُلِّ آیَةٍ دَرَجةٌ فَلا تَکُونُ فَوقَ حافِظِ القُرآنِ دَرَجةٌ.
هنگامی که صاحب قرآن داخل بهشت شود، به او میگویند بخوان و بالا رو، پس برتر از درجة حافظ قرآن درجهای نیست.
۱۴. نجات از تنهایی:
زندان تنهایی، ناخود آگاه در انسان ترس و وحشت ایجاد میکند و در این موقعیت انسان نیاز به دوست و همراهی دارد، بهترین مونس و همدم آدمی در تنهایی کتاب است و چه کتابی زیباتر و عمیقتر و با نفوذتر از قرآن؟
قال علی بن الحسین ـ علیه السّلام ـ :
لَوْ ماتَ مَنْ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ اَنْ یَکُونَ الْقُرآنُ مَعی
امام علی بن الحسین ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«اگر همه مردم که در میان مشرق و مغرب عالم زندگی میکنند، بمیرند و قرآن کریم با من باشد، احساس ترس و وحشت نمیکنم.»
پیامبر اسلام فرمود: «همانا بهترین بندگان نزد خدا بعد از پیامبران علما هستند و سپس حاملان (قاریان و حافظان) قرآن، آنان همانند انبیا از دنیا میروند، همراه آنان از قبرها برانگیخته میشوند، در کنار آنان از صراط میگذرند و پاداش انبیاء را (از خداوند)دریافت میکنند.»
۱۵. در زمره بزرگان و بهترین افراد جامعه:
سیمای قرآن در قرآن
پیامبر بزرگوار اسلام در این باره میفرماید:
اَشْرافُ اُمَّتی حَمَلَةُ الْقُرْآنِ وَ اَصْحابُ اللَّیلِ.
«بزرگان امت من حاملان قرآن و نماز شب خوانان میباشند.»
در روایت دیگر میفرماید:
فَضْلُ حَمَلَةِ الْقُرآن عَلَی الّذی لَمْ یَحْمِلْهُ کفضل الخالق عَلَی المخلوق.
«فضیلت و برتری حاملان۱۹ قرآن بر کسی که سعادت حمل قرآن را نیافته، مانند برتری آفریدگار بر آفریدگان است.»
۱۶. دریافت پاداش پیامبران:
حاملان قرآن، چون با کلام خداوند انس و الفت دارند و سعی میکنند، خود نیز متخلق به اخلاق قرآن و متأدّب به آداب الهی باشند، مرگ و حشر و نشر آنها همانند پیامبر است:
قالَ رَسُولُ الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ :
اِنَّ اَکْرَمَ العِبادِ اِلَی اللهِ بَعْدَ الأنبیاءِ، العُلَماءُ ثُمَّ حَمَلَةُ القُرآن، یَخْرُجُونَ مِنَ الدُّنیا کَما یَخْرُجُ الانبیاءُ وَ یُحْشَرُونَ مِنْ قُبُورِهِم مَعَ الأنبِیاءِ وَ یَمُرُّون عَلَی الصِّراطِ مَعَ الأنبِیاءِ و یُأخُذُونَ ثَوابَ الأنبِیاءِ.
پیامبر اسلام فرمود:
«همانا بهترین بندگان نزد خدا بعد از پیامبران علما هستند و سپس حاملان (قاریان و حافظان) قرآن، آنان همانند انبیا از دنیا میروند، همراه آنان از قبرها برانگیخته میشوند، در کنار آنان از صراط میگذرند و پاداش انبیاء را (از خداوند)دریافت میکنند.»
۱۷. سرشناسان اهل بهشت:
اهل قرآن همانطور که در دنیا مورد تکریم و احترام مردم هستند در بهشت نیز گرامی و محبوبند.
قال رسول الله(ص): حَمَلَةُ القرآنِ عُرَفاءُ اَهْلِ الْجَنَّة ۲۱«حاملان قرآن، سرشناسان اهل بهشتاند.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد پیامبر ، سیدالحفاظ می پردازند .
آیات و نظریه جمع آوری قرآن در زمان حیات رسول خدا
عقل و جمع آوری قرآن
جمع آوری قرآن توسط رسول گرامی اسلام
قرآن، کتابیست آسمانی که از سوی خدا متعال، براى هدایت بشر بر پیامبر اکرم(صلّى اللّه علیه و آله) نازل شد و معجزه جاویدان این رسول الهی(صلی الله علیه و آله) برای تمام افراد بشر در طول قرنهاست. از اینرو یکی از مباحث مهمی که در مورد این کتاب الهی وجود دارد، چگونه در قرون متمادی این کتاب به دست ما رسیده است؟ برای پاسخ به این سوال جوابهای متعددی از سوی اندیشمندان اسلامی داده شده که پرداختن به تمام آنان در این نوشتار امکانپذیر نیست. ولی در ادامه تلاش میکنیم، به یکی از جوابهای مهم که در این زمینه وارد شده است، اشاره کنیم.
اهتمام عرب به کلام فصیح
تاریخ گواهى میدهد که عرب زمان جاهلیّت در قدرت بیان و فصاحت و بلاغت، مقام نخست را در میان ملّتهاى دیگر داشته است. آنان سخنان زیبا و ادیبانه که با دستورات دقیق ادبى مزیّن بود را ارج مینهادند و همان گونه که بتهاى خویش را در خانه کعبه قرار داده بودند، اشعار نغز و جالب سخنوران مشهور را به دیوار کعبه میآویختند. در روزهاى نخستین نزول وحى که پیامبر گرامى(صلیاللهعلیهوآله) آیاتى از قرآن را بر مردم تلاوت کرد، شور و هیجانى عجیب در مردم و در میان سخنوران آنان به وجود آمد. بیان جذّاب و شیرین و پر معناى قرآن چنان در دلها نفوذ کرد و صاحبان ذوق را شیفته خود ساخت که سخنان شیواى خطبا و شعرا را فراموش کردند، تا آن جا که اشعار استادان سخن خود را از دیوار کعبه پایین آوردند. این پیشینه تاریخی سبب شد که عرب به قرآن توجه بسزایی داشته باشد و این سابقه و عللی که در ادامه میآید سبب حفظ قرآن تا زمان کنونی شد.
تلاش های رسول خدا(صلیاللهعلیهوآله) برای رواج قرآن
از سوی دیگر اهتمام زیاد رسول خدا به رواج قرآن در میان مسلمانان به عنوان یکی از مهمترین علل عدم تحریف قرآن است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در دوران زندگی خویش سه کار مهم را برای بقا قرآن در جامعه اسلام انجام داد که عبارت بودند از:
الف) جمعآوری قرآن و تدوین آن به صورت کتاب
ب) تشویق مسلمانان به حفظ قرآن.
ج) پرورش قاریان قرآن.
برای آگاهی به چگونگی رواج قرآن به وسیله رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به تعدادی از روایاتی که در این زمینه نقل شده است اشاره میکنیم:
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هیئتى چند نفره را براى انجام مأموریتى به مناطقی اعزام و از هر کدام از ایشان در مورد مقدار قرآنى که حفظ بودند سؤال کرد؛ از یکى از ایشان که از همه جوانتر بود گفت: فلان و فلان سوره، و سوره بقره را هم حفظ هستم.
حضرت فرمود: برو که تو را امیر این جماعت قرار دادم.
یکى از اشراف که عضو آن هیئت بود گفت: سوگند به خداوند تنها به این دلیل سوره بقره را حفظ نکردم که مبادا نتوانم در نماز شب آن را بخوانم!
حضرت فرمود: «قرآن را بیاموزید و آن را قرائت کنید؛ زیرا، قرآن در رابطه با کسى که آن را میآموزد و قرائت میکند همانند مشک است که آن را از مشک آکنده باشند و بوى خوش آن همه جا میپیچد. آن کس که قرآن را میآموزد و در حالى که قرآن را از بر دارد میخوابد، همانند مشکی است که آن را پر از مشک کرده باشند و در آن را بسته باشند.»
و یا در حدیثی دیگر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) میفرمایند: «هرکس قرآن را قرائت کند و آنرا بیاموزد و به آن عمل کند، روز قیامت تاجى از نور بر سر او نهاده میشود که درخشندگى آن همچون درخشندگى آفتاب است و بر پدر و مادرش نیز هر یک خلعتى پوشانده میشود که از همه دنیا با ارزش تر است! آنان مى گویند: به خاطر چه این خلعت را بر ما پوشانیدهاید؟ پاسخ داده میشود: به خاطر آن که فرزندتان اهل قرآن بود.»
توجه صحابه به قرآن
این توجه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بعد از ایشان به صحابه جلیلالقدر ایشان نیز منتقل شد، به گونه ای که با کوچکترین تغییری در قرآن به شدت برخورد میکردند، به طور مثال نقل شده: «روزی خلیفه دوم، جمله «وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ» در آیه «وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُم [توبه/۱۰۰] پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار و از آنها که به نیکى از آنها پیروى کردند خداوند از آنها خشنود است.» را بدون واو عطف خواند، در این هنگام صحابه در مقام مخاصمه برآمدند تا بالاخره خلیفه را وادار کردند که با واو بخواند.»
و یا در زمانی که عثمان برای یکی کردن قرائتها شروع به جمع آوری قرآن کرد. تصمیم داشت آیه ۳۴ سوره توبه که خدای متعال فرموده بود «وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ ...» را بدون واو ثبت کند، در این هنگام ابىّ بن کعب، دست به شمشیر برد و آنان را تهدید کرد که اگر واو را به جای خودش بر نگردانند، با ایشان خواهد جنگید و آنان واو را نوشتن.
نتیجه
پس با توجه ویژگی های قوم عرب نسبت به کلام فصیح و همچنین توجه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پس از ایشان مسلمانان با دقت وسواس آمیزى که از آغاز نزول وحى - به توصیه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)- در یادگیرى، حفظ، قرائت و کتابت قرآن داشتند، این نامه الهى را از هرگونه تغییر و دست برد در امان نگه داشتند؛ به طورى که امروزه پس از پانزده قرن هر محقّق منصفى مى تواند ادّعا کند که قرآن کریم مجموعه همان آیاتى است که بدون کاهش و افزایش بر پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) نازل شده است و در صحّت انتسابش به خاتم پیامبران(صلی الله علیه و آله) شکى نیست.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد تاریخچه حفظ قرآن می پردازند .
صحابه آیات الاهی را بر پوست و استخوانهای شانه و دنده ی حیوانات، چوبهای درخت خرما، سنگهای سفید پهن، کاغذ و پارچه مینگاشتند و برای برخورداری از پاداش معنوی به خاطر میسپردند. حفظ آیات الاهی نخستین گام در راه نگاهبانی از قرآن به شمار میآمد، زیرا از یک سو خط آن روز کوفی بود و به سبب نداشتن نقطه و اعراب به شکلهای مختلف خوانده میشد؛ و از سوی دیگر، تقریبا همه ی مردم بی سواد بودند و تنها با حفظ قرآن میتوانستند عشق خود به کتاب خداوند را آشکار سازند. هنگامی که پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در غار حرا به سر میبرد، فرشته یی در برابرش حضور یافت و گفت: بخوان. پیامبر فرمود: خواندن نمیدانم. آن گاه بی هوش شد. وقتی حضرت به هوش آمد، فرشته گفت: «اقرا باسم ربک الذی...»
امام صادق (علیهالسّلام) فرمود: بسم الله الرحمن الرحیم اقرا باسم ربک... ، اولین آیاتی که بر نبی اکرم (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) نازل شد.
. اولین مرحله، مرحله ی قرائت و به خاطرسپاری است و مرحله ی کتابت بعد از آن تحقق یافت. از این رو، آیههای آغازین قرآن از «اقرا» سخن میگوید و مراد از آن حفظ در سینهها است.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد ضرورت حفظ قرآن می پردازند .
پیامبر اکرم (ص) فرمودند:
اذا التبستْ علَیکمُ الفِتَنُ کِقِطَعِ المُظْلِم فعَلیکُم بالقرآن
آن زمان که فتنه ها چون پاره های شب تاریک به شما رو می آورند به قرآن پناه برید.
امروزه شاهدیم که جهان مادی به لحاظ دوری از ارزشهای انسانی و الهی همچون کلافی سردرگم در مشکلات اجتماعی و فرهنگی آشفته و سرگردان است. و این سخن که سختی و بدبختی ما به دست خداوند است مورد قبول نیست چرا که خود می فرماید:
إنّ الله لایُغیّر مابقومٍ حتی یُغیّروا ما بأنفسهِم و اذا ارادَ الله بقَومٍ سُوءً فلا مردّله و ما لَهم منْ دونه منْ والٍ.
بدرستی که خداوند تغییر نمی دهد سرنوشت هیچ قومی را مگر اینکه خود آن قوم نفسشان را تغییر دهند و زمانی که خداوند اراده بدی به بندگان خود نماید بدی را به آن ردّ نمی کند و جز خدا دوستی برای انسان نیست.
بنابراین تغییر هر قومی به دست خود آنان است و خداوند هیچگاه بدبختی انسانها را نمی خواهد و این خود انسانها هستند که ذلت و بدبختی را برای خود بوجود می آورند. و حافظان کلام شفابخش الهی پیام آوران نورند و می توانند در هر زمان و مکان نسخه شفابخش الهی را برای جانها و روانهای مشتاق تلاوت کرده و راه سعادت و هدایت را به آنها عرضه کنند.
کشورهای اسلامی و عربی از حافظان قرآن کریم به عنوان یکی از برنده ترین سلاحهای تبلیغی استفاده می کنند. از این رو سزاوار است در دامان مطهر انقلاب اسلامی، دوستداران قرآن بکوشند تا با حفظ و قرائت قرآن، آنان را خلع سلاح کرده و مبلغین راستینی برای اسلام عزیز باشند و طلّاب حوزه های علمیه کشورمان باید در این رابطه یعنی حفظ قرآن اهتمام بیشتری ورزند و بهتر است حفظ قرآن یکی از رشته های تحصیلی حوزه های علمیه باشد زیرا حضور طلاب حافظ قرآن در صحنه های داخلی و خارجی تاثیری بیش از دیگر حافظان دارد. با صرف تنها دو ساعت در روز کافی است که بتوان تمامی قرآن را در مدت چهار سال و شاید کمتر حفظ کرد. و تاکید می شود طلّاب عزیزی که استعداد حفظ قرآن را دارند این امر مهم را شروع کنند و مطمئن باشند خداوند آنها را کمک و یاری خواهد نمود و می توانند بهره های فراوانی از حفظ قرآن ببرند.
استدلالی بهتر و محکم تر از ایات قرآن وجود ندارد چنانکه خداوند می فرماید:
یا ایّها الناسُ قد جاءَکم برهانٌ منْ ربکم و أنزلنا الیکُم نوراً مُبیناً.
ای مردم به تحقیق شما را حجت و دلیلی از ناحیه خداوند آمد و نازل کردیم بر شما نوری روشن.
بنابراین قرآن برهان است و از آن برای استدلال و پاسخگویی به سئوالات و مشکلات مختلف می توان بهره برد.
چون حفظ قرآن نیاز شدید به تمرین و تکرار دارد لذا توفیق سر و کار زیاد با قرآن را به وجود می آورد که این خود باعث نورانیت ظاهری و باطنی است.
از همه مهمتر حفظ قرآن یکی از راههای آشنایی انسان با مفاهیم عالیه قرآنی و به کار بستن دستورات آن است. حضرت علی (ع) نیز می فرماید:
الله، الله بالقرآنِ لایَسبِقکُم بالعَملِ به غیرکُم.
قسمت ۲۱ - اصل شکرگزاری
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد استعداد یابی در کودکی می پردازند .
گاهی والدین نسبت به آشنایی فرزندانشان با قرآن بی تفاوتند ولی برای آموزش های دیگر اهتمام عجیبی دارند در حالی که قرآن راه رستگاری را آموزش می دهد. تنها معجزه ای که درحال حاضر از پیامبران در اختیار بشر قرار دارد قرآن کریم است، قرآن وسیله هدایت انسان از ظلمت به سوی نور است ولی به تنهایی کافی نیست و به تبیین کننده نیاز دارد.آموزش قرآن کودکان یکی از حقوقی است که برگردن والدین می باشد و برای آشنا کردن آنها با مهم ترین حقشان باید آن را بلند در حضورشان بخوانیم.آموزش قرآن کودکان
تلاوت قرآن در خانه در سایر افراد خانواده اثر دارد، پدر و مادری که خواندن قرآن جزو برنامه زندگی آنان است فرزندانشان نیز به فراگیری و خواندن قرآن علاقه مند می شوند و این خود یکی از راه های تعلیم قرآن به فرزندان است، زیرا کودک و نوجوان به طور عمده تحت تأثیر سخنان والدین، معلمان و دوستان است و این تأثیرپذیری در کودکی بیشتر از پدر و مادر است.
به این داستان بنگرید تا ببینید نخستین معلم محمد حسین طباطبایی پدیده قرنی عصر حاضر کیست؟
مادر سید محمد حسین(علم الهدی) معمولاا او را با خود به جلسات حفظی که اداره برگزار می کرد می برد، در سن ۲,۵ سالگی پدرش دریافت که علم الهدی با خود آیاتی از قرآن را زمزمه می کند، لذا با فراست دریافت که او استعداد و آمادگی لازم برای حفظ قرآن را دارد و زمزمه آیاتی از جزء ۳۰ به خاطر حضور او در جلسات حفظ قرآن به همراه مادرش بوده، آیاتی را که شاگردان حفظ کرده و در جلسه تحویل می دادند شنیده و حفظ کرده است.
پس به صورت منسجم حفظ قرآن را با او شروع کرد و نتیجه ای بسیار عالی از موقع شناسی خود در استعدادیابی کودکش به دست آورد که اکنون اثرات آن در داخل و خارج کشور باعث رونق بخشیدن به محافل حفظ قرآن شده است، بنابراین محیط را برای کودک قرآنی کنید و منتظر باشید او پیشقدم شود.
یکی از حقوق فرزندان، تعلیم قرآن به آنهاست؛ امیرالمۆمنین علی(علیه السلام) در این باره می فرماید:فرزند را بر پدر حقی است و پدر را بر فرزند حقی، حق پدر بر فرزند آن است که فرزند در هر چیز جز نافرمانی خدای سبحان او را فرمان برد و حق فرزند بر پدر آن است که او را نام نیکو نهد و نیکو تربیت کند و قرآنش تعلیم دهد.
این تعلیم قرآن می تواند توسط خود پدر به طور مستقیم صورت گیرد و یا اینکه برای فرزندش معلم قرآن بگیرد که در این رابطه اکثر مسلمین غافل بوده و پدران به این حق عمل نمی کنند.
در روایتی است که اگر معلمی به کودکی بسم الله الرحمن الرحیم یاد دهد خداوند آن کودک و آن معلم و پدرو مادر کودک را از دوزخ نجات می دهد. (تفسیر منهج الصادقین ذیل ایه اول حمد)
پدر و مادری که در خانه با صدای بلند قرآن می خوانند اثر تربیتی در روح و جان فرزندانشان می گذارد و آنان را به قرآن علاقمند می کنند.
آموزش قرآن به کودکان
شیوه های آموزش قرآن به کودکان
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می فرماید:هیچ مردی فرزند خود را قرآن نیاموزد مگر این که خداوند پدر و مادر کودک را در روز قیامت تاج پادشاهی عطا کند و دو لباس بهشتی به آنان بپوشاند که هرگز مردم مانند آن را ندیده باشند. (وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۸۲۵)
یکی از روش های تربیت فرزندان، تشویق به قرائت قرآن است.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می فرماید:فرزندانتان را بر سه ویژگی تربیت کنید:محبت پیامبرتان، محبت اهل بیت و قرآن.(کنز العمال، ج ۱۶، ص ۴۵۶)
برای این که فرزندتان با قرآن آشنا شود:
۱. از شیوه همانند سازی استفاده کنید، یعنی در عمل به قرآن اهمیت قائل شوید و تلاوت قرآن را در برنامه خود قرار دهید و با آهنگ آن را بخوانید. اگر ممکن است آهنگ دلنشین و جذاب قرآن را در منزل طنین اندازید تا گوش فرزندتان با آهنگ قرآن انس پیدا کند و فضای خانه از بوی عطر قرآن، معطر گردد.
۲. نوارهای ترتیل و تکرار آیات قرآن را که به صورت سی دی ارائه است، تهیه نمایید.
۳. ایشان را پس از رسیدن به سنین بالاتر به مراکز آموزش قرآن معرفی نمایید تا با روش صحیح و منطقی فرزندتان را تعلیم دهند. در مراحل مختلف از تشویق دریغ نورزید.
۴. کتاب هایی را که در رابطه با روش آموزش قرآن و حفظ آن چاپ شده مطالعه فرمایید که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم:
ـ کتاب جرعه ملکوت
ـ حفظ قرآن در پنج مرحله
ـ بهترین روش حفظ قرآن
حافظان نور (که جامعه القرآن الکریم آن ها را منتشر نموده است)
یکی دیگر از نکاتی که در آموزش قرآن در دوران کودکی باید مورد تامل قرار گیرد توجه به ویژگی های کودک و استفاده از قالب های مورد علاقه کودک نظیر بازی، کاردستی، شعر و قصه و .... در آموزش است.
آموزش مسائل دینی به کودکان
یکی از حقوق فرزندان، تعلیم قرآن به آنهاست
آموزش قرآن از آموزش شعر مفید تر است
حضرت علی(علیه السلام) در جایی به پدر فرزدق، شاعر معروف که فرزند خود را جهت تشویق به خاطر فرا گیری شعر و کلام عرب به خدمت حضرت آورده بود فرمودند:اگر به او قرآن یاد می دادی برایش بهتر بود. (همان منبع)
در جای دیگر خطاب به امام حسن(علیه السلام) می فرماید:در اولین قدم برای تربیت تو، از تعلیم کتاب خدا و تأویل آن شروع کردم ..
ائمه معصومین(علیه السلام) پدران و مادران را برای انجام این مهم، فراوان تشویق کرده و اجر و پاداش معنوی خداوند را در قبال این عمل یادآور شده اند.
امام حسن عسکری(علیه السلام) فرمودند:خداوند به پدر و مادر پاداش فراوانی را عنایت می کند. آنان با شگفتی سۆال می کنند:پروردگارا! این همه تفضل دربارة ما در قبال چیست؟ اعمال ما شایستة چنین پاداشی نبوده است!
در جواب آنها گفته می شود:هذه بتعلیم کما ولد کما القرآن و تبصیر کما آیه بدین الاسلام. این همه عنایت و نعمت، پاداش شماست که به فرزند خود کتاب خدا، قرآن را آموختید و او را در دین اسلام بصیر و بینا تربیت کردید. (جمعی از استادان، ص ۱۸۲)
حق فرزند بر پدر
ما به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
۱- پدر باید نامی برای فرزندش برگزیند که در جامعه ی اسلامی زینت او باشد و فرزندش بدان نام مفتخر باشد.
نامی که نشان از بندگی خدا داشته باشد؛ مانند:عبدالله و نام های برگزیدگان الهی علیهم السلام که عابدترین بندگان خداوندند.
۲- چگونگی برقراری ارتباط او را با خدا و امام زمانش و خلق خدا بر پایه ی آموزش های دینی تعلیم دهد.
به عبارت دیگر او را مۆدّب به آداب الهی پرورش داده و پیامبر گرانقدر اسلام را در بندگی خدا اسوه ی نیکوی او معرّفی کند.
پیامبری که حضرت باقر علیه السلام در معرفی اش فرمودند:انّ اللهَ اَدَّبَ نبیَّهُ صلی الله علیه و له عَلَی مَحَبَّتِهِ فَقالَ :اِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظیمٍ... ـ خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله را بر محبّت و دوستی خود ادب آموخت. سپس فرمود:همانا تو خُلق عظیمی ـ دین بزرگی ـ را دارا هستی.... [الاختصاص، شیخ مفید، ص ۳۳۰]
۳- اگر بپذیریم که باید قرآن را به او بیاموزد، ناگزیر باید همان قرآنی را که از خاندان رسالت علیهم السلام آموخته است به فرزندش تعلیم دهد:خواندنش را، ترجمه اش را و تفسیرش را.[ تفسیر القمی، ج ۱، ص ۳۰]
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل حضور در جلسات حفظ قرآن می پردازند .
استاد حفظ و جلسات قرآن
عوامل و مقدمات زیادی در حفظ قرآن کریم دارای اهمیت هستند و با وجود آنها برنامه حفظ با سهولت بیشتری انجام خواهد گرفت و در این زمینه کتابهای بسیاری نوشته شده است و تجربههای اساتید و حافظان بزرگوار نیز بسیار قابل استفاده است.
برخی از نکات بسیار مهم که در حفظ قرآن توانایی انسان را چندین برابر میکند عبارتند از:
۱. شرکت درجلسات حفظ قرآن
حضور در جلسات حفظ، انسان را برای برنامه حفظ ملتزم و منظم میکند و هیچ مانعی نمیتواند سد راه حافظ گردد.
اگر کسی به تنهایی مشغول برنامه حفظ قرآن گردد، به علتهای مختلف (از جمله ایّام امتحانات درسی، اشتغالات گوناگون و...) از برنامه روزانه میماند و به محفوظات گذشته نیز خلل وارد خواهد آمد، ولی حضور در جلسه باعث میشود که در هر شرایطی برنامه خود را انجام دهد و درصورت حضور در جلسه اگر مقدار آیات معین شده را حفظ نکند در حضور اعضای جلسه احساس ضعف و شکست میکند و نمیتواند در چند جلسه برنامه خود را انجام ندهد و در صورت پیشامد غیرمنتظره، در جلسه بعد آن را جبران خواهد کرد.
۲. استفاده از تجربه استاد و حضور در محضر او
استاد حفظ میتواند انسان را در این زمینه به طور چشمگیری افزایش دهد و نیز میتواند سختیها و مشکلات راه را بر رهرو حفظ هموار نماید.
کسی که به تنهایی و بدون حضور در خدمت استاد بخواهد حفظ قرآن را دنبال نماید، باید چندین برابر زحمت بکشد و البته بسیارند افرادی که بدون حضور مستمر در کلاسهای قرآنی هم توانستهاند حافظ قرآن گردند ولی با زحمات بسیار... .
۳- عوامل مهم و مؤثر در حفظ قرآن
مقدماتی که تاکنون به آنها اشاره شد، لوازم ابتدایی حفظ قرآن بود که بدون مراعات آنها موفقیت در این امر امکان پذیر نیست.
اکنون به نکات مهم و مؤثری میپردازیم که استادان با تجربه آنها را ضروری وغیرقابل اجتناب میدانند.
۱. انتخاب نوع قرآن
یکی از عوامل مؤثر در سهولت و افزایش سرعت حفظ، انتخاب یک نوع قرآن با چاپ مرغوب و مناسب میباشد و باید از آغاز تا پایان حفظ، حتی برای تکرار و مرور فقط از آن استفاده نماید و در غیر این صورت تصویر صفحات و آیات در ذهن به هم میریزد و حفظ را دچار مشکل میکند و ممکن است برخی آیات محل مشخصی و معین خود را در صفحه ذهن نیابند که موجب بروز اشکال خواهد شد.
قرآن مورد استفاده حافظ، باید ساده و خطی خوانا با اعرابگذاری دقیق و کم زرق و برق باشد، و نباید از قرآنهایی که صفحات آن دارای نقش و نگار و رنگارنگ است، استفاده شود وزمینه صفحات هم سفید نباشد، که باعث خستگی چشم میگردد و دقیق بودن شماره آیات نیز بسیار مهم است و نیز بهتر است ترجمه نداشته باشد و برای ترجمه از منبع دیگری استفاده نماید. هم چنین مناسب است، با توجه به مکان و زمان حفظ و مرور از قطعهای گوناگون یک قرآن بهره ببرد تا بتواند علاوه بر این که در منزل حفظ میکند در محیط مناسب بیرون نیز با استفاده از قرآن کوچکتر (جیبی) حداکثر بهره را از وقت خود ببرد.
بنابراین برای حفظ قرآن بهترین رسم الخط، قرآن با خط عثمان طه میباشد که در تمامی مسابقات و محافل و مجالس قرآنی از آن استفاده میگردد و در قطعهای مختلف نیز و در همه جا موجود است وشماره آیات نیز در آن بسیار منظم و دقیق است.
۲. استفاده از نوارهای ترتیل
یکی دیگر از عوامل مؤثر در حفظ قرآن، بهرهگیری از نوارهای ترتیل قرآن میباشد.
حافظ میتواند به وسیله نوار از به خاطر سپردن کلمات و آیات به صورت غلط و اشتباه جلوگیری نماید، بارها برای رهروان حفظ قرآن پیش آمده است که کلماتی را به غلط حفظ میکنند و خود نیز از عدم صحت آن مطلع نمیشوند، استفاده از نوار میتواند در این مورد کمک خوبی به انسان بکند، هم چنین به وسیله آن میتوان محفوظات گذشته را مرور کرد و یکی دیگر از فوائد و آثار فواید نوار آشنایی با نغمههای زیبا و دلنشین قرآنی است که در این صورت حافظ نه تنها تاثیرات عمقتری بر اجتماع خواهد گذارد، بلکه خود نیز بهرههای فردی بیشتری خواهد برد و استادان با تجربه نیز استفاده دقیق و عمیق از نوارهای قرائت و ترتیل را مواکداً توصیه مینمایند.[۱]
۳. نماز حفظ قرآن
کسی که میخواهد قرآن را حفظ کند باید از خداوند در این راه استعانت و یاری بجوید و در این باره ابن عباس از امیرالمؤمنین از پیامبر بزرگوار اسلام نقل کرده است که فرمود:
ای علی! آیا میخواهی کلماتی را به تو یاد بدهم که خداوند بواسطه آن کلمات به تو نفع بدهد و به هر کس که آن را تعلیم میکنی نیز سود میبخشد...؟
گفتم: بلی یا رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: اگر توانستی در ثلث سوّم شب جمعه برخیز و اگر نتوانستی قبل از آن، چهار رکعت نماز بگذار! در رکعت اوّل بعد از حمد سوره یس و در رکعت دوّم بعد از حمد سوره سجده و در رکعت سوّم بعد از حمد سوره دخان و در رکعت چهارم حمد و سوره ملک را میخوانی (و هر دورکعت تشهد و سلام میگویی).
بعد از پایان نماز ابتدا حمد وثنای خداوند میگویی (ذکر الحمدلله و سبحان الله) سپس بر پیامبر و آل او درود میفرستی و برای مؤمنان از خداوند طلب آمرزش و غفران میکنی، آن گاه این دعا را میخوانی:
اللهم ارحمنی بترک المعاصی ابداً ما أبقیتنی و ارحمنی من ان اتکلّف ما لا یعنینی و ارزقنی حسن الظّنّ فیما یرضیک عنّی. اللهم بدیع السّموات و الأرض ذالجلال و الأکرام و الغرّه الّتی لاترام، اسألک یا الله یا رحمان بجلالک و نور وجهک ان تلزم قلبی حفظ کتابک کما علّمتنی و ارزقنی ان اتلوه علی النّحو الّذی یرضیک عنّی ان تنوّر بکتابک بصری و تطلق به لسانی و ان تفرّج به عن قلبی و تشرح به صدری و تستعمل به بدنی و تقوّینی علی لک و تعیننی علیه فانه لا یعیننی علی الخیر غیرک و لا یوفّق له الّا انت.[۲]
۴. آشنایی با صرف و نحو و زبان عربی
در حفظ قرآن کریم، آشنایی با صرف و نحو و زبان عربی بسیار مفید و سودمند است و بدون آن کار حفظ به سختی انجام میپذیرد و آیات در ذهن به خوبی جای نمیگیرند، به خاطر این که انسان بوسیله زبان عربی میتواند با روح و معانی آیات ارتباط برقرار کند و اگر معنای کلمات و آیات را نداند باید چندین برابر زحمت بکشد، مثلاً وقتی معنای آیات را میداند هیچ گاه نمیگوید: انّ الله یحبّ من کان خوّاناً اثیما[۳] و اگر کسی آیه را چنین تلاوت کرد میگوید: این آیه صحیح نیست، چون خداوند گنهکاران و خائنین را دوست ندارد. و نیز درهر جای دیگری وقتی با معنی آیات و لغت عربی انس داشته باشد، میتواند کلمات را به خوبی حدس بزند و اعراب کلمات را نیز به درستی ادا میکند و فاعل را مرفوع (ضمهدار) و مفعول را منصوب (فتحهدار) و... .
این امر آن چنان مهم است که میتوان آن را یکی از مؤثرترین عوامل پیشرفت در حفظ قران به شمار آورد و آشنایی با صرف و نحو و لغت عربی باعث علاقه و عشق بیشتر حافظ و آیات را نیز در ذهن زیباتر و دلنشینتر میکند.
۵. ایجاد تمرکز حواس
یکی از عوامل اساسی و بسیار مهم برای موفقیت در زمینه حفظ قرآن تمرکز کامل حواس وخالی کردن ذهن از هرگونه اشتغالات فکری در هنگام بخاطرسپاری آیات است.
اگر کسی با قلب و ذهنی فارغ از همه جا و متوجه حفظ آیات قرآن یک ساعت تلاش کند به مراتب موفقتر خواهد بود، از کسی که ساعتها وقت صرف کند، در حالی که پریشانی افکار و اشتغالات او را در عوامل دیگری سیر میدهد. تمرکز حواس یعنی جلوگیری از نفوذ افکار خارجی وثابت نگه داشتن دقت و توجه روی موضوع خاص و طبیعی است که اگر افکار دیگری دارد ذهن شود، موضوع مورد نظر خارج و این کار در ابتدا قدری مشکل است و نیاز به تمرین و ممارست دارد. همان طور که حضور قلب و تمرکز حواس در نماز نیز دشوار است به طوری که انسان ابتدائاً در طول نماز بیش از چند لحظه نمیتواند حضور قلب خود را حفظ نماید و از ورود فکرهای گوناگون به ذهن خود جلوگیری کند.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل مرور در زمان کوتاه می پردازند .
شیوه برتر مرور
این روش، ترکیبی از شیوه های دوم و سوم است.
در این روش مراحل زیر انجام می شود:
۱- بخش مورد نظر برای مرور مشخص می شود.
۲- اگر ممکن باشد تلاوت ترتیل آن برای استفاده آماده می شود. در غیر این صورت به کارگیری تلاوت ترتیل منتفی می گردد.
۳- در صورت موجود بودن، همگام با پخش تلاوت ترتیل، به قرائت آیات اقدام می شود. در غیر این صورت آیات با دقت قرائت می شود.
در باره کیفیت قرائت در این روش به چند نکته توجه کنید:
بعضی از دفعات مرور باید از روی مصحف و برخی نوبت ها از بر انجام شود. تناوب از رو و از بر خواندن بستگی به کیفیت محفوظات دارد. در افرادی که کیفیت حفظ متوسطی دارند، توصیه می شود به ازای هر سه بار از رو خواندن (نه با دقت و تمرکز روی مصحف بلکه نگاه اجمالی برای تثبیت بیشتر صفحه و سطور در ذهن)، یک بار از بر خوانده شود.
بعضی از دفعات مرور باید بدون صدا و برخی نوبت ها با صدای معمولی انجام شود. تناوب بدون صدا و با صدا خواندن بستگی به کیفیت محفوظات دارد. در افرادی که کیفیت حفظ متوسط و ادای معمولی دارند، توصیه می شود به ازای هر پنج بار قرائت بدون صدا، یک بار با صدای معمولی (و نه با صدای بلند) قرائت شود.
توجه کنید تلاوت مستمر به صورت ساده یا ترتیل با صدای بلند موجب اختلال در سیستم صوتی و آسیب دیدگی آن می شود.
بعضی از دفعات مرور باید به صورت ترتیل خوانی و برخی نوبت ها به صورت ساده خوانی انجام شود. تناوب ترتیل و ساده خوانی محفوظات بستگی به کیفیت محفوظات و ارائه آن ها دارد. در افرادی که کیفیت حفظ و ارائه آن ها متوسط باشد، توصیه می شود به ازای هر چهار بار ساده خوانی، یک بار ترتیل خوانی صورت گیرد.
دقت کنید نباید ترتیل خوانی لزوماً با صدای بلند انجام پذیرد بلکه بدون صدا هم می توان محفوظات را ترتیل خوانی کرد.
عوامل مؤثر در بهبود کیفیت و کمیت مرور محفوظات:
۱- برنامه ریزی:
یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در بهبود کمی و کیفی مرور محفوظات، برنامه ریزی مناسب است. جایگاه برنامه ریزی همان گونه که قبلاً گفتیم بسیار ارزشمند است. مرور بدون برنامه سبب کاهش تثبیت و حتی اختلال در آن می شود.
در برنامه ریزی برای مرور محفوظات، توجه به چند نکته ضروری است:
۱- برنامه ریزی مرور باید متناسب با میزان محفوظات باشد. دقت کنید:
مرور مطلوب محفوظات حافظ یک جزء، فاصله زمانی ۵ تا ۱۰ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ دو جزء، فاصله زمانی ۵ تا ۱۰ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ پنج جزء، فاصله زمانی ۷ تا ۱۵ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ ده جزء، فاصله زمانی ۱۰ تا ۱۷ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ پانزده جزء، فاصله زمانی ۱۲ تا ۲۰ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ کل قرآن، فاصله زمانی ۱۵ تا ۳۰ روز است.
زمان های یاد شده مطلوب ترین زمان است و اگر حافظ به آن مقید باشد می تواند محفوظات باثبات تری داشته باشد.
۲- در برنامه حفظی باید میزان مرور هر روز را بر اساس تثبیت حفظ تنظیم کرد. مثلاً حافظ جزء سی ام قرآن که سوره عبس را با اشکال حفظ کرده، لازم نیست هر روز به میزان مساوی مرور داشته باشد بلکه می تواند مرور سوره عبس را در یک روز و به طور مجزا انجام دهد تا در طول روز امکان چند دور قرائت آن را پیدا کند.
۳- برنامه ریزی مرور لازم است با گذشت زمان و تثبیت محفوظات قبلی تغییر یابد و در هر زمان، متناسب با وضعیت فعلی صورت گیرد. البته این بدان معنا نیست که در هر دور برنامه ریزی جدیدی داشته باشیم ولی کسی که قرآن را حفظ می کند برای هر ده دور مرور محفوظات، باید برنامه مجدد تنظیم کند.
۲- پشتکار:
لازم است حافظ برای مرور محفوظات از پشتکار مناسب برخوردار باشد. پشتکار نداشتن در مرور که نتیجه اش رها کردن مرور در دوره های مختلف زمانی است عاقبتی جز پریشانی حفظ ندارد. حافظانی را دیده ایم که به علت مرور نکردن محفوظات در طول دوران حفظ، پس از اتمام حفظ قرآن یا بخشی از آن، با مجموعه حفظ آشفته ای مواجه شده اند. حفظ قرآن تمام شده ولی تنها بخش هایی از قرآن در ذهن باقی مانده و بسیاری از بخش ها یا از ذهن رفته و یا آسیب دیده اند! این حفظ نه اثر انس و معنوی کامل خود را دارد؛ و نه قابل ارائه می باشد.
۳- مصحف مناسب:
هر چند ترجیحی که برای مصحف واحد در بخش حفظ ذکر شد، در مرور محفوظات وجود ندارد ولی ویژگی هایی را برای این مصحف می توان برشمرد:
۱- بهتر است مصحف حفظ و مصحف مرور جدا از هم باشند زیرا مصحف حفظ با ویژگی هایی که ذکر شد معمولاً برای مرور مناسب و متناسب نیست.
۲- مصحف مرور باید صفحه بندی مشابهی با مصحف حفظ داشته باشد.
۳- قطع مصحف مرور اختیاری می باشد. استفاده از قطع جیبی (۱۷ * ۱۲ سانتی متر) یا رقعی مناسب تر است.
۴- ترجیح دارد مصحف مرور ترجمه دار باشد. مصحف ترجمه زیرنویس یا مصحف با ترجمه در حاشیه صفحات مناسب تر است. در چنین مصاحفی، ترتیب صفحات با مصحف حفظ یکسان بوده و استفاده از ترجمه نیز ممکن است.
۵- توصیه های مربوط به رنگ، تذهیب و حاشیه در ویژگی های مصحف حفظ در اینجا نیز یادآوری می شود.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل مرور از روی قرآن می پردازند .
شیوه برتر مرور
این روش، ترکیبی از شیوه های دوم و سوم است.
در این روش مراحل زیر انجام می شود:
۱- بخش مورد نظر برای مرور مشخص می شود.
۲- اگر ممکن باشد تلاوت ترتیل آن برای استفاده آماده می شود. در غیر این صورت به کارگیری تلاوت ترتیل منتفی می گردد.
۳- در صورت موجود بودن، همگام با پخش تلاوت ترتیل، به قرائت آیات اقدام می شود. در غیر این صورت آیات با دقت قرائت می شود.
در باره کیفیت قرائت در این روش به چند نکته توجه کنید:
بعضی از دفعات مرور باید از روی مصحف و برخی نوبت ها از بر انجام شود. تناوب از رو و از بر خواندن بستگی به کیفیت محفوظات دارد. در افرادی که کیفیت حفظ متوسطی دارند، توصیه می شود به ازای هر سه بار از رو خواندن (نه با دقت و تمرکز روی مصحف بلکه نگاه اجمالی برای تثبیت بیشتر صفحه و سطور در ذهن)، یک بار از بر خوانده شود.
بعضی از دفعات مرور باید بدون صدا و برخی نوبت ها با صدای معمولی انجام شود. تناوب بدون صدا و با صدا خواندن بستگی به کیفیت محفوظات دارد. در افرادی که کیفیت حفظ متوسط و ادای معمولی دارند، توصیه می شود به ازای هر پنج بار قرائت بدون صدا، یک بار با صدای معمولی (و نه با صدای بلند) قرائت شود.
توجه کنید تلاوت مستمر به صورت ساده یا ترتیل با صدای بلند موجب اختلال در سیستم صوتی و آسیب دیدگی آن می شود.
بعضی از دفعات مرور باید به صورت ترتیل خوانی و برخی نوبت ها به صورت ساده خوانی انجام شود. تناوب ترتیل و ساده خوانی محفوظات بستگی به کیفیت محفوظات و ارائه آن ها دارد. در افرادی که کیفیت حفظ و ارائه آن ها متوسط باشد، توصیه می شود به ازای هر چهار بار ساده خوانی، یک بار ترتیل خوانی صورت گیرد.
دقت کنید نباید ترتیل خوانی لزوماً با صدای بلند انجام پذیرد بلکه بدون صدا هم می توان محفوظات را ترتیل خوانی کرد.
عوامل مؤثر در بهبود کیفیت و کمیت مرور محفوظات:
۱- برنامه ریزی:
یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در بهبود کمی و کیفی مرور محفوظات، برنامه ریزی مناسب است. جایگاه برنامه ریزی همان گونه که قبلاً گفتیم بسیار ارزشمند است. مرور بدون برنامه سبب کاهش تثبیت و حتی اختلال در آن می شود.
در برنامه ریزی برای مرور محفوظات، توجه به چند نکته ضروری است:
۱- برنامه ریزی مرور باید متناسب با میزان محفوظات باشد. دقت کنید:
مرور مطلوب محفوظات حافظ یک جزء، فاصله زمانی ۵ تا ۱۰ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ دو جزء، فاصله زمانی ۵ تا ۱۰ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ پنج جزء، فاصله زمانی ۷ تا ۱۵ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ ده جزء، فاصله زمانی ۱۰ تا ۱۷ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ پانزده جزء، فاصله زمانی ۱۲ تا ۲۰ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ کل قرآن، فاصله زمانی ۱۵ تا ۳۰ روز است.
زمان های یاد شده مطلوب ترین زمان است و اگر حافظ به آن مقید باشد می تواند محفوظات باثبات تری داشته باشد.
۲- در برنامه حفظی باید میزان مرور هر روز را بر اساس تثبیت حفظ تنظیم کرد. مثلاً حافظ جزء سی ام قرآن که سوره عبس را با اشکال حفظ کرده، لازم نیست هر روز به میزان مساوی مرور داشته باشد بلکه می تواند مرور سوره عبس را در یک روز و به طور مجزا انجام دهد تا در طول روز امکان چند دور قرائت آن را پیدا کند.
۳- برنامه ریزی مرور لازم است با گذشت زمان و تثبیت محفوظات قبلی تغییر یابد و در هر زمان، متناسب با وضعیت فعلی صورت گیرد. البته این بدان معنا نیست که در هر دور برنامه ریزی جدیدی داشته باشیم ولی کسی که قرآن را حفظ می کند برای هر ده دور مرور محفوظات، باید برنامه مجدد تنظیم کند.
۲- پشتکار:
لازم است حافظ برای مرور محفوظات از پشتکار مناسب برخوردار باشد. پشتکار نداشتن در مرور که نتیجه اش رها کردن مرور در دوره های مختلف زمانی است عاقبتی جز پریشانی حفظ ندارد. حافظانی را دیده ایم که به علت مرور نکردن محفوظات در طول دوران حفظ، پس از اتمام حفظ قرآن یا بخشی از آن، با مجموعه حفظ آشفته ای مواجه شده اند. حفظ قرآن تمام شده ولی تنها بخش هایی از قرآن در ذهن باقی مانده و بسیاری از بخش ها یا از ذهن رفته و یا آسیب دیده اند! این حفظ نه اثر انس و معنوی کامل خود را دارد؛ و نه قابل ارائه می باشد.
۳- مصحف مناسب:
هر چند ترجیحی که برای مصحف واحد در بخش حفظ ذکر شد، در مرور محفوظات وجود ندارد ولی ویژگی هایی را برای این مصحف می توان برشمرد:
۱- بهتر است مصحف حفظ و مصحف مرور جدا از هم باشند زیرا مصحف حفظ با ویژگی هایی که ذکر شد معمولاً برای مرور مناسب و متناسب نیست.
۲- مصحف مرور باید صفحه بندی مشابهی با مصحف حفظ داشته باشد.
۳- قطع مصحف مرور اختیاری می باشد. استفاده از قطع جیبی (۱۷ * ۱۲ سانتی متر) یا رقعی مناسب تر است.
۴- ترجیح دارد مصحف مرور ترجمه دار باشد. مصحف ترجمه زیرنویس یا مصحف با ترجمه در حاشیه صفحات مناسب تر است. در چنین مصاحفی، ترتیب صفحات با مصحف حفظ یکسان بوده و استفاده از ترجمه نیز ممکن است.
۵- توصیه های مربوط به رنگ، تذهیب و حاشیه در ویژگی های مصحف حفظ در اینجا نیز یادآوری می شود.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل توجه به مفاهیم می پردازند .
خداوند در قرآن کریم در مورد حفظ قرآن می فرماید: «بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» (آیه ۴۹ سوره عنکبوت) بلکه [قرآن] آیاتى روشن در سینههاى کسانى است که علم [الهى] یافتهاند، همچنین در آیات مختلفی در سوره قمر می فرماید: «وَلَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّکِرٍ».
ارزش و اهمیت حفظ قرآن و جایگاه والای حافظ قرآن چیزی نیست که بر کسی پنهان باشد. در آیات متعددی از قرآن کریم موضوع حفظ و بخاطر سپردن وحی با تعابیر گوناگون آمده است. تعابیری همچون ذکر آسان، آیات در سینه های دانایان، خواندن آیات در حال عبادت و نماز را می توان به عنوان نمونه یاد نمود. از طرفی در روایات بسیاری، علاوه بر توصیه به تکریم و تعظیم قرآن و اهل قرآن، سفارشهای اکیدی بر حفظ و از برکردن آیات و سوره ها و همچنین تجلیل از حافظان و حاملان وحی دیده می شود. این جایگاه والا و رفیع، فارغ از اهمیت، فضیلت و قداست ذاتی قرآن کریم، از سودمندی حفظ قرآن کریم و تأثیر درونی و برونی آن بر تفکر، شخصیت، اخلاق و رفتار فرد و جامعه حکایت می کند.
بر پایه این جایگاه و ارزش، لازم است سیاست گذاری و برنامه ریزی و مطالعات گسترده ای در همه ابعاد این موضوع مهم صورت گیرد. به مقوله حفظ قرآن از هر زاویه که بنگریم ضرورت بی چون خود را نشان می دهد؛ حفظ قرآن زمینه ساز توجه و تدبر در آیات و سوره هاست، اهتمام به حفظ، موجبات انس با قرآن را فراهم می آورد، حفظ قرآن به زندگی انسان، نظم و به وقت و عمر مؤمن، برکت می بخشد و شاید مهمتر از همه این که حفظ ذهنی قرآن، مقدمه حفظ و التزام به مفاهیم و عمل به محتوای وحی می شود که هدف غایی از نزول قرآن به حساب می آید.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل تکرار می پردازند .
در تمام شیوههای حفظ قرآن مهمترین و پایهایترین اصل « تکرار » است. آنچه در شیوههای مختلف متفاوت است موضوع تکرار و شیوه آن و همچنین استفاده از وسایل کمک آموزشی میباشد.
شیوه اول:
قرائت و تکرار بدون استفاده از وسایل کمک آموزشی و انجام فعالیت دیگر
مراحل انجام حفظ در این شیوه:
۱ـ انتخاب بخش مورد نظر برای حفظ
۲ـ تسلط بر روخوانی و روانخوانی بخش مورد نظر
۳ـ قرائت و تکرار بخش مورد نظر از روی قرآن تا حد تسلط نسبی
۴ـ قرائت و تکرار بخش مورد نظر بدون استفاده از قرآن تا حد تسلط کامل (چنانچه در قرائت این مرحله دچار مشکل یا اشتباه شویم، مراجعه در حد کوتاه به متن قرآن لازم است)
مزایا:
۱ـ استفاده از این شیوه برای حفظ قرآن در همه شرایط امکانپذیر است.
۲ـ این شیوه به عوامل و امکانات خارجی نیاز و بستگی ندارد.
معایب:
۱ـ به جهت اتکای فرد به معلومات و دقت خود، امکان اشتباه در فراگیری حفظ به این شیوه وجود دارد. اشتباهاتی که بر اثر کمتوجهی ممکن است پیش بیاید و حرف، کلمه، عبارت و حتی آیهای ناصحیح حفظ و در ذهن تثبیت شود.
۲ـ برای افرادی که در قرائت و بخصوص تجوید ضعیف هستند، امکان فراگیری، تقویت و مهارت وجود ندارد.
۳ـ برای حفظ قرآن به این شیوه لازم است پشتکار زیاد و فوقالعادهای وجود داشته باشد. این میزان پشتکار و مداومت در برخی افراد وجود ندارد و ممکن است در اوایل یا اواسط کار، حفظ را رها کنند.
شیوه دوم:
قرائت همراه با تکرار به وسیله نوشتن
مراحل انجام حفظ در این شیوه:
۱ـ انتخاب بخش مورد نظر برای حفظ
۲ـ تسلط بر روخوانی و روانخوانی بخش مورد نظر
۳ـ قرائت بخش مورد نظر از روی مصحف (قرآن) تا حد دو یا سه بار
۴ـ کتابت آیات از روی مصحف تا حد تسلط نسبی همراه با قرائت آنها
۵ـ کتابت آیات بدون استفاده از مصحف تا حد تسلط کامل همراه با قرائت آنها (چنانچه در قرائت این مرحله دچار مشکل یا اشتباه شویم، مراجعه در حد کوتاه به مصحف لازم است)
مزایا:
۱ـ استفاده از این شیوه برای حفظ قرآن تقریباً در همه شرایط امکانپذیر است.
۲ـ این شیوه به عوامل و امکانات زیادی نیاز و بستگی ندارد.
معایب:
۱ـ به جهت اتکای فرد به معلومات و دقت خود، امکان اشتباه در فراگیری حفظ به این شیوه وجود دارد. اشتباهاتی که بر اثر کمتوجهی ممکن است پیش بیاید و حرف، کلمه، عبارت و حتی آیهای ناصحیح حفظ و در ذهن تثبیت شود.
۲ـ برای افرادی که در قرائت و بخصوص تجوید ضعیف هستند، امکان فراگیری، تقویت و مهارت وجود ندارد.
۳ـ صفحاتی که برای تمرین « حفظ » نوشته شده حجم زیادی پیدا میکنند و از بین بردن آنها ممکن است مشکل باشد.
شیوه سوم:
قرائت و تکرار همراه با شنیدن (استماع) آیات
در این شیوه مراحل زیر انجام میپذیرد:
۱ـ انتخاب بخش مورد نظر برای حفظ
۲ـ قرائت بخش مورد نظر همراه با استماع تا حد تسلط بر روخوانی و روانخوانی آن
۳ـ قرائت و استماع از روی مصحف تا حد تسلط نسبی
۴ـ قرائت بدون استفاده از مصحف تا حد تسلط کامل (چنانچه در قرائت این مرحله دچار مشکل یا اشتباه شویم، مراجعه در حد کوتاه به مصحف لازم است)
مزایا:
۱ـ به کار بستن این روش، زحمت و انرژی کمتری از ذهن انسان میطلبد.
۲ـ تثبیت محفوظات در این روش به جهت ترکیب عوامل مختلف، بیشتر و سریعتر صورت میگیرد.
عیب:
اگر استماع از قرائت فرد دیگر باشد، پیدا کردن چنین شخصی مشکل و تقریباً غیرممکن است. اگر استماع به وسیله نوار کاست، سیدی صوتی، سیدی رایانهای و ... صورت گیرد، روش به وسایل کمک آموزشی متکی است.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل توجه به معانی می پردازند .
قرآن میفرماید: چرا در قرآن (هنگام خواندن) اندیشه نمیکنید، شاید در دلتان قفلی وجود دارد؟!
چون در آیات کریمه دریای عمیق و اقیانوس مواج معنویات و برکات است و درک آنها هم، برای همه کس میسر نیست. مگر به تدبر کردن، شایسته است حافظ قرآن تدبر بیشتری نماید. چنانچه امام علی (علیهالسّلام) فرمود: بهرهای در قرائت قرآن نیست، مگر اینکه در ابعاد آن فکر شود.
اصولا تفکر کردن در تمام امور زندگی یکی از اصول پیشرفت انسان میباشد، ولی در امور معنوی و الهی تفکر و اندیشه کردن از سازندگی خاصی برخوردار است و برای تاکید این امر در قرآن کریم خداوند متعال صدها بار توصیه به اندیشه فرموده است و با واژههایی چون: تفکر، تدبر، تعقل و... این امر مطرح شده است.
حافظ، قبل از حفظ قرآن باید به برکاتی که از قرآن میتواند بدست آورد، فکر کند و کسب آن برکات در پرتو اندیشیدن به قرآن و معارف و احکام آن است.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل توجه به الفاظ می پردازند .
اهمیت خواندن و حفظ قرآن
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: اگر میخواهید با خدا سخن بگوئید پس قرآن بخوانید.
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: قلوب هم مانند آهن زنگار میگیرد، سؤال شد با چه چیزی زنگار را باید زدود؟ فرمود: خواندن قرآن.
امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: ثبات ایمان با خواندن قرآن است.
حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: از خواندن قرآن غفلت نکن، زیرا قلب را زنده میکند و از گناه ترا باز میدارد.
حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: کسی که قرآن میخواند، در درجات نبوّت قرار گرفته، غیر از آن که به او وحی نمیشود.
۱. پاکیزگی:
پیامبر خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: مسیر ورود قرآن را پاکیزه و معطر نمائید. اگر چه در بدو امر، این روایت پاکی ظاهری را مطرح کرده آن هم در دهان، ولی از روایات دیگر بخوبی استفاده میشود که پاکی تمام اعضاء مادی از قبیل گوش، چشم، زبان، دست و... را شامل خواهد شد، حتی اگر خواستار بهرهگیری معنوی بیشتر باشیم، باید از ناپاک کردن تمام اعضاء بویژه سیستمهای یاد شده، اجتناب کرده و نگذاریم، به گناه و حرام آلوده گردند. در این جا این نکته قابل ذکر است که اگر انسان بخواهد، به پرتگاه گناه و حرام کشانده نشود، باید از شبهات و انجام مکروهات در حد توان اجتناب نماید.
اگر چه وضو برای بسیاری از کارها خوب است و ثواب بیشتری را برای آن عمل بوجود میآورد، ولی برای خواندن قرآن و کارهای قرآنی لازم است.
آری انسان هنگامی که قرآن را از حفظ میخواند، مرور میکند، یا از رو میخواند، ولی دست خود را به الفاظ قرآن نمیزند، واجب نیست وضو داشته باشد، ولی در تمامی این مراحل خوب است خود را ملتزم نماید که با وضو باشد، زیرا که وضو به انسان نورانیّت و معنویت عنایت میکند. حتی امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: وضوی روی وضو، نور بالای نور است.
اگر فضائی را برای کارهای قرآن بر میگزینید، خوب است پاک باشد. چه از نظر نجس و پاکی و چه از نظر معنوی بهتر است طهارت فضا و مکان نیز لحاظ شود.
برای این امر خوب است مساجد، حسینیهها، آرامگاه امامزادگان و شهداء و حتی قبور مؤمنین را برای حفظ کردن انتخاب کنید. چون محل تردد ملائکه و رحمت الهی است.
۲. یاری از قرآن برای نجات از شیطان:
قرآن میفرماید: وقتی میخواهید قرآن بخوانید از (حیلهها و مکرهای) شیطان رانده شده، از درگاه الهی، به خدای متعال پناه ببرید.
روایات فراوانی هم در علت و آثار این امر از حضرات معصومین ـ علیهم السّلام ـ رسیده است، آنچه مهم است زمینههایی که موجب جلب نظر شیطان میگردد، باید از بین برد و عوامل لازم را باید بوجود آورد، تا الطاف الهی را برای خود جذب کرد. آنگاه است که انسان میتواند، از معنویت و نورانیت قرآن جان خود را سیراب سازد و از خواندن قرآن بهرههای همه جانبه علمی، معنوی و دنیوی و اخروی ببرد.
۳. رو به قبله:
سعی شود هنگام خواندن قرآن، دو زانو باشیم. در روایات تأکید زیاد شده که رو به قبله بخوابید، رو به قبله بنشینید، رو به قبله غذا بخورید و رو به قبله دعا بخوانید و رو به قبله قرآن تلاوت کنید.
این رو به قبله بودن، ایجاد ارتباط قویتر بوسیله قرآن و کعبه است و خود این گرایش ظاهری زمینهساز پذیرش انوار الهی از طریق قرآن و کعبه میشود.
۴. ترتیل قرآن:
خداوند در قرآن میفرماید: قرآن را بصورت ترتیل بخوانید و در روایات ترتیل را معنا کردهاند چنانچه از امام رضا ـ علیه السّلام ـ نقل شده:
۱. کلمات را صحیح ادا کنید.
۲. وقتی به آیات علمی رسیدید، دقت کنید.
۳. در آیات عذاب، قلوب خود را متذکر شوید.
۴. همّت انسان برای پایان دادن آیات نباشد.
۵. در هنگام خواندن آیات رحمت به خداوند امیدوار باشید و در هنگام قرائت آیات عذاب، خاشع باشید.
از امام علی ـ علیه السّلام ـ سؤال شد ترتیل چیست؟
فرمود: ترتیل اداء (صحیح) حروف و رعایت موارد وقف میباشد.
خداوند میفرماید: ای پیامبر برای اینکه قرآن در قلبت تثبیت گردد، آنرا بصورت ترتیل فرستادیم.
در جای دیگر میفرماید: ای پیامبر قرآن را بصورت ترتیل بخوان.
۵. اندیشه کردن:
قرآن میفرماید: چرا در قرآن (هنگام خواندن) اندیشه نمیکنید، شاید در دلتان قفلی وجود دارد؟!چون در آیات کریمه دریای عمیق و اقیانوس موّاج معنویات و برکات است و درک آنها هم، برای همه کس میسّر نیست. مگر به تدبّر کردن، شایسته است حافظ قرآن تدبر بیشتری نماید. چنانچه امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: بهرهای در قرائت قرآن نیست، مگر اینکه در ابعاد آن فکر شود.
اصولاً تفکر کردن در تمام امور زندگی یکی از اصول پیشرفت انسان میباشد، ولی در امور معنوی و الهی تفکر و اندیشه کردن از سازندگی خاصی برخوردار است و برای تأکید این امر در قرآن کریم خداوند متعال صدها بار توصیه به اندیشه فرموده است و با واژههایی چون: تفکر، تدبر، تعقل و... این امر مطرح شده است.
حافظ، قبل از حفظ قرآن باید به برکاتی که از قرآن میتواند بدست آورد، فکر کند و کسب آن برکات در پرتو اندیشیدن به قرآن و معارف و احکام آن است.
۶. خشوع در قرآن:
قرآن میفرماید: آیا زمان آن نرسیده، که هنگام یاد خدا در قلوبشان، خشوع بوجود آید.
قرآن را باید با احترام خواند، البته در تمام ابعادش، از نظر نشستن، خواندن، گرفتن قرآن، اداء کلمات و...
حافظ، چون چنین افتخاری نصیبش شده، که توفیق حفظ قرآن را یافته، باید با تمام وجود به اجزاء کوچک و بزرگ قرآن کاملاً احترام قائل شود، تا خداوند هم او را مورد لطف خود قرار دهد، زیرا که او به کتاب الهی، احترام قائل شده است.
اگر چه در قرآن توصیه شده، در راه رفتن، حرف زدن، خوردن، نشستن، معاشرت و... سعی کنید، غرور نداشته باشید، ولی در رابطه با کارهای قرآن باید نهایت تواضع را بخرج داد.
حافظ، نباید فکر کند که این لیاقت اوست، که حافظ تمام، یا قسمتی از قرآن شده، که در نتیجه به غرور وادار شود، بلکه باید بداند که این لطف ویژه خداست.
هر لحظه ممکن است، این لطف سلب شود. برای حفظ این نعمت الهی، باید از آفت کبر، بیتوجهی، به خدا و عادی شدن نسبت به کارش پرهیز کند، تا نعمت، افزایش و یا تداوم یابد.
۷. استماع قرآن:
یکی از نکات مهم این است که قاری، باید هنگام خواندن دیگران کاملاً توجه کند، حرف نزند، توجه داشته باشد، زمزمه دیگری نداشته باشد و...
خدای متعال میفرماید: وقتی قرآن خوانده میشود گوش دهید، شاید مورد رحمت الهی قرار گیرید.
حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: کسی که مشتاق الهی است، به قرآن گوش دهد.
حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: خواندن قرآن، بلای دنیوی را مرتفع میکند و گوش دادن به قرآن مشکلات آخرت را مرتفع میسازد.
استماع قرآن غیر از شنیدن است، لذا در شنیدن موسیقی، غیبت و... آقایان میفرمایند: اگر شنیدن باشد، اشکال ندارد، ولی استماع حرام است، منظور از استماع این است که انسان همراه با گوش دادن دقت هم داشته باشد.
اگر چه گوش دادن برای حفظ نباشد باز هم باید همراه با دقت باشد.
۸. تشویق و آموزش قرآن:
تشویق در کارهای نیک، برای انسان برآیند خوبی خواهد داشت، اگر انسان بتواند در حفظ قرآن، دیگران را تشویق کند برکات الهی زیادی برای او خواهد بود و علاوه مورد علاقه مترّبی قرار خواهد گرفت.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: بهترین شما کسانی هستند که خود قرآن بیاموزند و به دیگران نیز بیاموزند.
رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: اگر زندگی سعادتمندانه میخواهی، مرگ را شهادت گونه دوست داری، نجات از ترس قیامت را علاقه داری، نور در تاریکی قیامت میخواهی، سیرابی، در روز عطش قیامت را خواهانی، برتری عمل در روز حساب را جویایی، پس قرآن تدریس کن زیرا که وقت گذاری در راه قرآن یاد خدا و نجات از شیطان است و برتری عمل در حساب میباشد.
۹. دعای ختم قرآن:
خوب است در پایان هر کار قرآنی، این دعا هم قرائت گردد. زیرا امام علی ـ علیه السّلام ـ توصیه فرمودهاند:
اَللّهم اَشْرَحْ بالْقرآنِ صَدْری و اسْتَعْمَلْ بِالقُرانِ بَدَنی وَ نَوِّرَ بِالقُرْانِ بَصَری وَ اَطْلِقْ بِالْقُرْانِ لِسانی وَ اَعِنّی عَلَیْهِ ما اَیْقَیْتَنی فَاِنَّهُ لا حَوْلَ و لا قُوَةَ اِلّا بِکَ.
خدایا در پرتو قرآن سینهام را گشاده گردان، (حوصله بده) اعضاء بدنم را بوسیله عمل به آن نورانی نما، دیدگانم را بخاطر قرآن نورانی کن، زبانم را گویا گردان و در راه رسیدن به یقین در پرتو قرآن یاریم نما، زیرا که قدرت و توان بجز از مسیر تو ممکن نباشد.
۱۰. انگیزه عالی:
حفظ و درک قرآن نباید، براساس اهداف مادی،دنیوی و ظاهری باشد، بلکه فقط باید با انگیزه کسب مقامات معنوی انجام گیرد، اگر چه این هم، چندان عالی نیست. ولی از اهداف قبلی بهتر است.
آری اگر در ضمن حفظ قرآن، علاقه به تظاهر پیدا کردید، بدانید کار به پایان نخواهد رسید و یا اگر هم به پایان برسد، زمینه ساز امور معنوی و اخروی نخواهد بود.
اگر از این نعمت برای کسب معاش بهره جوئید، یا برای فخر فروشی به بزرگان بکار ببرید، یا بخواهید برای نزدیک شدن به ملوک و سلاطین سود جوئید، قطعاً تلاش خود را تباه کرده و روز قیامت با شرمندگی وارد محشر خواهید شد.
گرچه یکی از معانی حفظ، بیاد سپردن کلمات و آیات قرآن است ولی بُعد دیگر حفظ، بکارگیری دستورالعملهای شفا بخش آن خواهد بود و انتقال آن معارف به دیگران میباشد، که باید هدف عالی، در این امور مدنظر قرار گیرد تا انسان به برکاتی ارزنده نائل آید.
۱۱. بهترین راه تداوم:
از آنجا که حفظ قرآن یکی از نعم بزرگ الهی محسوب میشود و کسی که توفیق به این کار را پیدا کند، زمینه جذب برکات زیادی از سوی خدای متعال خواهد بود، جا دارد که برای رسیدن به نعمت حفظ قرآن انسان از خدای متعال و حضرات ائمه اطهار ـ علیه السّلام ـ مدد جوید و به عنوان یکی از خواستههای مهم و در واقع قابل توجه در نظر داشته باشد.
در اینجا برای درک این توفیق علاوه بر نکاتی که ذکر شد، یا ذکر خواهد گردید، بجاست در آغاز و پایان هر کار قرآنی از خداوند، توفیق تداوم آنرا داشته باشیم.
فکر نکنیم که این راه بطور طبیعی آغاز شده و پایان هم خواهد یافت، بلکه باید گفت، یک لطف ویژه خداوند است و لطف ویژه هم در صورتی تداوم خواهد داشت که ابعاد معنوی انسان هم، تداوم داشته، بلکه تقویت گردد.
تذکر: برای تأمین این امر خوب است، کارهای قرآنی خود را هدیه به روح مطهر حضرات انبیاء و ائمه ـ علیهم السّلام ـ مادران ائمه ـ علیهم السّلام ـ شهداء، اولیای الهی و روح مؤمنین نمایید. یقین داشته باشید از ثواب شما کم نخواهد شد، بلکه بر توفیق و پیشرفت شما افزوده خواهد شد.
۱۲. قرآن انتخابی:
قرآنی که انتخاب میشود، از ابتدائیترین روزها، تا پایان حفظ و حتی برای مرور هم باید یکی باشد، برای تأمین این امر بهتر است، یک رسم الخط را انتخاب کرده و از آن قرآن در قطعهای گوناگون و به تناسب جاهایی که میخواهید قرآن را حفظ کنید، تهیه نمائید.
مثلاً در منزل، محل کار و... میتوانید قرآنی درشت خط و یک رسم خط انتخاب کنید و برای مرورهای بعدی از قرآن جیبی یا نیمه جیبی و بدون ترجمه همان رسم الخط استفاده نمائید.
صفحات قرآنی، هر چه کوچکتر و کم فاصله باشد در حفظ کمک بهتری خواهد داشت. خوب است قرآن نیم جیبی را همراه داشته باشید تا در فرصتهای کوتاهی که پیش میآید و میخواهید مرور کنید، از آن استفاده نمائید و هر کجا بخاطرتان نیامد بعد از درنگ چند لحظهای و تکرار کلمات قبل آن، به قرآن مراجعه نمائید.
ضمناً میشود در اوائل کار که هنوز آیات زیادی حفظ نیستید جزء یا حتی یک ورق را از قرآن مورد نظر جدا کرده و در جلدهای پلاستیکی قرار دهید تا حجم قرآن در جیب دچار مشکل نشود، یا خود قرآن پاره نگردد.
بعد میتوانید هر مقدار که حفظ کردید، آنرا با وسائل سوراخ کن سوراخ رده و در گیرههای پوشه قرار داده پس از اینکه آیات زیادی را حفظ کردید، کل قرآن را همراه ببرید استفاده از قرآنهای سی جزء بصورت مجزا چاپ شده است، این مشکل را برطرف میسازد. اگر چه در مرور هم بعداً خواهیم گرفت، بهتر است روی برنامه باشد.
سعی کنید قرآنهایی انتخاب کنید که در بازار فراوان باشد، در غیر اینصورت، یکی دو نسخه تهیه کنید، زیرا ممکن است برنامه حفظ شما چند سال بطول بیانجامد و نیاز به نسخه دیگری پیدا کنید، و در آن زمان از آن نسخه پیدا نشود.
قرآنهایی که برای حفظ در نظر میگیرید، باید خیلی ساده و بیغلط و بدون آلایش باشد و از قرآنهایی که تذهیب شده و یا چند رنگ است و... جداً بپرهیزید.
۱۳. مکان:
اگر برای تقسیم آیات، حفظ و مرور، مکان خاصی را در نظر بگیرید، نقش مهمی در پذیرش حافظه شما خواهد داشت.
مکان برنامههای حفظ قرآن خوب است، آرام و از نظر ظواهری که موجب جلب نظر میشود خالی باشد، رفت و آمد، سر و صدا خورد و خوراک در آن انجام نشود، تا تمرکز بیشتری بوجود آید. اگر ممکن باشد جایی را برگزینید که در آن جا خاطره شاد و غمناکی بیاد نداشته باشید، بهتر است در آن مکان به هیچ کس وعدهای ندهید، و در آن زمان به هیچ کار دیگری فکر نکنید و آن مکان خاص را فقط برای آن کار خاص در نظر بگیرید.
از شروع به کار قرآنی، سعی کنید مقداری روی آیات قبل مرور کنید،تکرار نمائید و فکر کنید تا ذهنتان آمادگی کافی را پیدا کند.
مکان مطالعه بهتر است زیاد گرم نباشد، و اگر سرد باشد باید قسمت بالای بدن را گرم نگهداشته شود ولی اگر پاها و دستها در معرض هوای سردتر باشد خیلی خوب است. و خلاصه مکان مطالعه طوری انتخاب شود که هوای آزاد در جریان باشد.
نور کافی و متعادل برای مطالعه لازم میباشد.
مکان مطالعه باید از نورهای خیلی تند یا کم رنگ، دور باشد و تأمین یک نور متعادل برای جلوگیری از خستگی و نیز تداوم کار بسیار لازم است.
فضای مطالعه، نوع لباس، فرش و... از رنگهای تند نباشد که موجب خستگی چشم میگردد.
۱۴. زمان:
حفظ قرآن اگر چه خیلی لذّت بخش است و در پرتو آن توفیقات فراوانی خدای متعال، به انسان عنایت خواهد کرد، برای تداوم حفظ قرآن لازم است از تمام امکانات لازم برای این توفیق الهی بهره برد. زمان مطالعه خوب است از بهترین اوقات روز باشد که در آن زمان هم سیستمهای بدن، آرامش کافی را داشته باشد و هم طبیعت از آرامش خاصی برخوردار باشد و آن زمان بعد از اذان صبح خواهد بود، در صورتی که مقدور نباشد بعد از طلوع آفتاب و یا پس از یک استراحت کوتاه بین روز مناسب است.
اگر انسان بتواند برنامه زندگی خود را طوری تنظیم کند، که شبها زودتر بخوابد و یکی دو ساعت قبل از اذان صبح بیدار شود و به مطالعه بپردازد (مخصوصاً برای برنامه قرآن) برکات والاتری را درک خواهد کرد.
تذکر: البتّه بعد از بیدار شدن، بلافاصله به مطالعه نپردازید، بلکه بعد از بیدار شدن نرمش، تطهیر، مسواک کردن، استنشاق، خروج خلط از فضای سینه و آنگاه اندکی به نوشتن بپردازید که این تنشها موجب میشود سیستمهای داخلی بدن هم به فعالیت افتند و اعضاء بدن کاملاً بیدار شوند. زیرا انسان وقتی چشم خود را باز میکند و بیدار میشود، بسیاری از سیستمهای داخلی بدن هنوز فعالیت همه جانبه خود را آغاز نکردهاند، لذا گاه دیده میشود طرف بیدار شده پس از مطالعه چند دقیقه دوباره به خواب میرود.
برای طی مراحل حفظ قرآن، لازم است اوقات خاص را در نظر بگیرید و در زمان تعیین شده اقدام نمائید.
۱۵. ورزش:
برای مطالعه با نشاط، انسان نیاز مبرم به تنوّع و ورزش دارد، کسی هم که مشغول حفظ قرآن است، باید به این نکته توجه فراوان نماید.
اگر چه ورزشهای زیادی برای تمرکز، چشم، اراده، گوش و... در کتاب حافظه و شیوههای موفقیّت در تحصیل نقل شده است ولی لازم است در اینجا نیز به برخی از آنها اشاره شود، زیرا هر ۲۰ دقیقه مطالعه عمیق، به یک ورزش نیاز است.
اوّل: ورزش چشم: ۳ دقیقه کف دست را بصورت بسته روی چشم قرار داده، بطوری که هیچ نوری وارد چشم نگردد.
دوّم: ۵ بار در حالی که به انگشت سبابه نگاه دقیق میکنید، آنرا از فاصله یک متری به مرور به نزدیکترین فاصله ممکن تا چشم بیاورید و این کار را به عکس انجام دهید.
سوّم: ۳ بار بطور دقیق به آخرین زوایای پنج طرف (راست، چپ، پایین، بالا و جلو) نگاه کنید و سعی نمائید در ماهیچهها و رباطهای چشم کشش ایجاد شود.
چهارم: ۵ مرتبه پلکها را بصورت تند بهم بزنید.
۱۶. روخوانی:
یادگیری کامل قواعد روخوانی، یکی ازعوامل مهم حفظ قرآن میباشد. چون کسی که به قواعد روخوانی مسلط نباشد، حفظ کردنش ارزشی ندارد، زیرا حفظ غلط قرآن موجب گناه میشود. مخصوصاً اگر انسان آگاهانه کلمه یا آیهای را غلط بخواند بجای ثواب، گناه خواهد کرد.
۱۷. تجوید:
آموزش قواعد خوب خوانی (تجوید) از اموری است که حائز اهمیت میباشد، البته برای این دانش مراحل گوناگونی میباشد که حافظ قرآن باید به ضروریات آن اکتفا نماید.
۱۸. دقت در معنی:
برای حفظ کردن بهتر و زودتر قرآن، آشنایی مختصری راجع به رابطه بین آیات و معنای کلمات الزامی است، تا با توجه به گستره و مکررات آیات و کلمات با مشکل مواجه نشویم.
وقتی که میخواهید بخشی را حفظ کنید، اول نگاهی گذرا به لغات کرده، بعد هم سیر کلی معنوی آیات را در ذهن ترسیم نموده، آنگاه پایان آیه را به آغاز آیه بعدی پیوندی معنوی دهید، مخصوصاً در موارد وقف دقت بیشتری کنید که دچار اشکال نشوید.
هنگام تکرار کردن بهتر است به حروف و کلمات و معانی مورد نظر دقت کنید و از توجه نمودن به آیات بعد و قبل و حوادث قرآن و اطراف خود پرهیز نمائید. تا شکل ظاهری و معنوی آن در ذهن شما کاملاً تثبیت گردد.
۱۹. تکرار و خواندن از روی قرآن:
حداقل سه بار آنهم به صورت ترتیل و با دقت بخوانید بطوری که هر کلمه را در ذهن ترسیم کنید و بعد پاک کرده و کلمه بعدی قرار گیرد. صحیح حفظ کردن خیلی مهم است، دقت در حفظ اولیه از اهمیت ویژهای برخوردار است، اگر کلمه دارای حروف بیشتر و یا چند حرف تشدیددار و... است باید ابتدا درست خواندن را تأیید نمائید، بعد مرحله حفظ را آغاز کنید.
۲۰. نوشتن از روی آیات:
اگر برای حفظ کردن قبلاً حداقل ۳ بار، از روی آیات نوشته آنهم درشت و با اعراب و هر حرف را اعراب گذاری کرده و بعد حرف دیگر را بنویسید، خیلی جالب است، چون با این کار از سه حس استفاده کرده و در نتیجه به یادگیری شما کمک زیادی خواهد کرد.
۲۱. شنیدن و تکرار ترتیل:
قبل از حفظ سعی کنید سه بار آیات را بصورت ترتیل بشنوید و در حین شنیدن به کلمات هم کاملاً نگاه کرده و دقت نمائید.
۲۲. انتخاب برتر:
اگر برای خواندن، شنیدن از صوت و قلم کسانی بهره جوئید که از نورانیت بیشتری بهرهورند[۲۶] ثبات و توفیق شما مؤثر خواهد بود. زیرا اگر چه سعادت حفظ قرآن، خیلی مهم است ولی مهمتر از آن توفیق به انجام فرامین آن است.
برای آغاز روخوانی آیات قرآن میتوانید با قرائت بخوانید، ولی در مرحله حفظ سعی کنید، فقط بصورت ترتیل بخوانید.
۲۳. رابطه بین آیات:
بهتر است آیاتی که میخواهید حفظ کنید، از نظر معنوی تقسیم کنید و آیات پیوسته بهم را در یک مرحله حفظ نمائید، اگر چه ۱۰ یا ۱۵ آیه باشد ولی اگر آیات مرتبط با هم زیاد نبودند میتوانید در جلسه بعدی حفظ کنید، ولی سعی کنید پیوند معنوی بین آیات قبل و بعد را برقرار نمائید.
۲۴. مقدار معین:
برای حفظ از نظر مقدار، حدی را در نظر بگیرید ولی اگر بخاطر ارتباط معنوی کم یا زیاد شد مهم نیست.
۲۵. انتخاب ابتدائی حفظ:
ابتدا خوب است از سورههای کوچک قرآن شروع کنید.
۲۶. پرهیز از عجله و شتاب:
در حفظ و تکرار کردن در آغاز کار خیلی عجله نکنید، ولی سعی نمائید با روش ترتیل یکی از قاریان برجسته خود را هماهنگ کنید و با او هم پیش بروید.
۲۷. تند خوانی:
بعد از اینکه آیات را کاملاً حفظ کردید، میتوانید یک جزء را بصورت سریع و با ترتیل بخوانید.
۲۸. انگیزه متعالی:
در انجام کارهای نیک باید به آثار الهی و معنوی آن توجه کرد، نه به آثار دنیوی و مادی آن، در حفظ قرآن با توجه به ذکر روایاتی که در بخش نخست متذکر شدیم، باید فقط در انتظار آثار معنوی در دنیا و آخرت آن باشیم و این عالیترین انگیزه، برای این امر جالب خواهد بود که قابل مقایسه و برابری با هیچ پاداش و آثاری نخواهد بود.
۲۹. شناخت عوامل مثبت و منفی:
تصمیم و پشتکار در هر کاری اساس موفقیت است، در تصمیم باید دقت کافی را بکار گرفت و چنانچه در مرحلهای موفق به انجام عزم خود نشدید، نباید کار را رها کنید، بلکه دوباره مصمم به انجام شوید. زیرا گاه عوامل مثبت یا منفی پیش میآید که انسان را از کار باز میدارد، در این صورت خوب است که عوامل را ارزیابی نمائید، اگر عامل مثبت است که مانع این فکر شده پس از برطرف شدن به کار ادامه دهید و اگر عامل منفی است با آن زمینه مبارزه کنید. تا بتوانید به کار ارزنده خود، مخصوصاً حفظ قرآن، اقدام نمائید.
در اینجا این نکته قابل تذکر است گاه انسان کارهایی انجام میدهد که توفیقات از او سلب میشود در بخش آفات توفیق یادآور خواهیم شد.
۳۰. توکل به خدا:
از آنجا که حفظ قرآن برکات فراوانی در پی دارد و برکات نیز در پرتو توکل به خدا ترمیم و تداوم مییابد، باید انسان همیشه با توکل بخدا شروع و پایان نماید. هیچ گاه به فکرش عبور نکند این من هستم که قرآن را حفظ کردم و روزی یک ساعت این کار را انجام میدهم، بلکه باید مکرراً تکرار کند، این لطف خداست که به این کار توفیق یافتهام و پیوسته از خداوند بخواهد که توفیق دهد تا بر ادامه کار مصمم باشد و تا طی مراحل نهائی و درک مفاهیم عالیه قرآن به تلاش خود ادامه میدهد.
۳۱. پرهیز از مقایسه:
انسان نباید در کارهای حفظ قرآن خود را با دیگران مقایسه کند، زیرا هر کسی یک نوع استعداد دارد و ممکن است در یک امری قویتر و در اموری ضعیفتر باشد و فرد دیگر برعکس او، در این صورت اگر کسی توان حفظ او زیاد است و انسان دیگر کمتر، باید تلاش بیشتری کند تا خود را به او برساند و یا اینکه با فرد دیگری کار را دنبال نماید، زیرا:
برخی هستند زود حفظ میکنند و دیر فراموش میکنند.
عدهای هستند زود حفظ میکنند و زود هم فراموش میکنند.
جمعی هستند دیر حفظ میکنند و زود هم فراموش میکنند.
گروهی هستند دیر حفظ میکنند و دیر هم فراموش میکنند.
ولی در هر حال مقایسه خود با دیگران کار اشتباهی است و بار کشیدن از حافظه بیش از ظرفیت بیمیلی و وازدگی پیش خواهد آورد، بهتر است انسان، ابتدا ظرفیت حافظه خود را ارزیابی نماید و بعد در حد توان اگرچه از کم شروع به حفظ کردن نماید، بعد به مرور مقدار آیات جدید را افزایش دهد.
۳۲. پرهیز از تفرقه حافظه:
درک و گزینش انسان محدود است و نمیتواند در همه چیز چهره بارز و چشمگیری داشته باشد، بکارگیری حافظه در چند موضوع آن هم بصورت کار اصلی، بیثمر یا کم نتیجه خواهد بود، آری در کنار حفظ قرآن میتوان علوم و دروس دیگر را هم آموخت، ولی نباید انسان خود را طوری عادت دهد که کارها را مجموعی انجام دهد، یعنی در وقت مطالعه درس... به قرآن اندیشه کند و در وقت خواندن قرآن به حل تمرینات فلان درس بپردازد و یا برای کار روز آینده برنامه ریزی نماید و یا اینکه درصدد چاره جویی و پاسخ گوئی به مشکل روز گذشته برآید.
آری تفرقه حافظه و انجام کارهای زیاد، آن هم بگونهای که تفاوت اصولی با هم دارد موجب میشود انسان در کارها کمتر به پیروزی برسد.
با توجه به برکات عالیه قرآن، خوب است انسان مدتی که به کار با قرآن اشتغال دارد از کارهای غیر مهم و اصلی دیگر جدّاً پرهیز کند.
۳۳. پرهیز از یادگیری ناگویا:
حفظ کردن، دقّت کافی روی حروف، حرکات و کلمات میباشد، اگر این دقت موردنظر قرار نگیرد، قطعاً زود هم از ذهن خارج شده و یا اینکه انسان ناقص و غلط حفظ خواهد کرد.
گاهی پیش میآید انسان کلمهای را چندین بار تکرار میکند و حتی حفظ میکند ولی زود فراموش مینماید، این بخاطر یادگیری ظاهری کلمات است و عمیقاً حروف و علامات در ذهن جایگزین نشده است، بلکه شبهی از آن در ذهن جای گرفته است، لذا گاه میگویید میدانم یک ن، د، ر، دارد، اعراب آنرا فراموش کرده، تمام آیه را حفظ هستید، ولی این یادگیری ناگویا شما را از موفقیتهای بیشتر باز میدارد لازم است شما با دقت حروف و اعراب آنرا در ذهن ترسیم کنید، بعد به کلمه بعدی بپردازید، تا شکل صحیح و کاملی از عبارات در ذهن شما جایگزین گردد.
۳۴. پیوند آغاز و پایان آیه:
پیوند بین پایان و آغاز هر آیه یکی از نکاتی است که دارای اهمیت زیادی میباشد، گاه ممکن است آیات را به تنهایی حفظ باشید، ولی پس از پایان آیهای نتوانید آیه بعدی را تکرار کنید، در این صورت لازم است ایجاد رابطه نمایید. مخصوصاً آیاتی که دارای الفاظ مشترک هستند که دقت بیشتری را میطلبد و بهتر است این گونه آیات را بصورت مجموعی در نظر گرفته تا بتوانید موفقیت بیشتری را بدست آورید.
۳۵. حفظ آیات مشابه از نظر لفظی:
هر چه انسان آیات بیشتری را حفظ کند، به آیات مشترک زیادتری برخورد خواهد کرد، برای همین است که دقت فراوانتری را میطلبد، در این موارد باید رمزی را بین آیات و زمان و مکان و حالت حفظ قرآن ایجاد کنید، که آیات دیگر، مشابه آن خصوصیت را نداشته باشد. اصطلاحاً از این امر در روانشناسی به تداعی[۲۸] تعبیر میکنند، تداعی یعنی اینکه بین مطالب رابطه بوجود آوریم، لازم نیست این تداعی منطقی و عقلائی باشد، بلکه آنچه که بتواند ایجاد این پیوند را بنماید تداعی میباشد، بعنوان نمونه:
در آخر آیات ۱۷۶ ـ ۱۷۷ ـ ۱۷۸ سوره ال عمران سه جمله شبیه به هم وجود دارد، که فقط به ترتیب زیر اختلاف دارند:
آیه ۱۷۶ و لهم عذاب عظیم.
آیه ۱۷۷ و لهم عذاب الیم.
آیه ۱۷۸ و لهم عذاب مهین.
حفظ کردن این جملات مقداری دقت و توجه را میطلبد، اگر بخواهیم میتوانیم از سه حرف اوّل کلمه مخالف لفظ «عام» را ترکیب کنیم، به معنای آن کاری نداریم، فقط هنگام تکرار در ذهن میآوریم که اول با حرف عین و دوّمی با حرف الف و سوّمی با حرف میم شروع میشود.
۳۶. روش درست مرور آیات:
الف: باید آیات را از حفظ بخوانید و هنگامی که به مشکلی برخورد کردید، پس از اندکی فکر کردن، به قرآن مراجعه نمائید.
ب: هنگام مراجعه و پس از رفع اشکال لفظی، تأمّل کنید، تا کاملاً مورد اشکال در ذهن شما بماند و حداقل ۳ بار تکرار نمائید.
ج: اگر هنگام مرور، فردی هم گوش دهد، یا اینکه ضبط کنید و بعد خود گوش کنید، تا رفع اشکال شود، بهتر است. زیرا گاه ممکن است انسان فکر کند درست میخواند، ولی در اصل غلط خوانده است.
د: مرور و حفظ باید از یک شیوه: ترتیل، یا صوت و... استفاده شود.
هـ: اگر بخشی از آیات را کاملاً حفظ هستید، لازم نیست سریع از آن بگذرید، بلکه سعی نمائید، با یک ریتم و آهنگ تکرار نمائید.
و: قبل از مراجعه به قرآن، اندکی تأمّل کنید، نه اینکه بلافاصله در هنگام اشکال، به قرآن مراجعه نمائید.
ز: برای مرور، میتوانید از نوارهای ترتیل هم استفاده نمائید.
ح: برای مرور سعی نمائید کلمات کاملاً در ذهن ترسیم شود، نه فقط حفظ ظاهری باشد.
ط: در هنگام مرور نباید اضطراب، عجله، ترس و نگرانی بخود راه داد. حتی هنگام تحویل یا امتحان دادن نیز باید آرامش حفظ شود.
۳۷. سن مناسب برای حفظ قرآن:
برای حفظ قرآن هیچ زمانی دیر نیست، بلکه در هر صورت و هر زمان مقدور انسان باید در صدد کسب این گونه توفیقات الهی برآید. پویا کردن حافظه و سپاسگزاری از نعمتهای الهی، در پرتو بهرهگیری از آن اعضاء در راستای علاقه فراوان معصومین ـ علیهم السّلام ـ و خدای متعال است و آن اینکه انسان حافظه خود را منور به کلمات الهی گرداند، قطعاً این کار موجب خرسندی سلولهای مغزی هم خواهد شد.
گرچه کلمات قرآنی از حروف الفبائی تشکیل شده که دیگر واژهها از آنان ساخته میشود، ولی اعتقاد ما مسلمانان این است که براساس صریح آیات قرآن، اگر تمام مردم، بلکه جن و انس، جمع گردند، نمیتوانند، مانند قرآن سوره یا آیهای بیاورند. این خود یک ادعائی است که ۱۴ قرن پیش، از سوی خدای متعال مطرح شده و هنوز کسی ادعا نکرده، مانند قرآن توانسته سوره یا آیهای آورده باشد.
در عین حال این کلمات اعجازآور از همان حروفی تشکیل شده که برخی با آن حروف کلماتی میسازند که نه تنها اعجاز نیست بلکه لهو و لعب میباشد.
کوتاه سخن اینکه آغاز به حفظ قرآن در هیچ زمان دیر نیست و هیچ کلمهای والاتر از قرآن نیست، ولی در عین حال که دارای اعجاز است، از یک روانی و سادگی برخوردار میباشد که برای همه مردم قابل درک است. به برکت انقلاب در جمهوری اسلامی ایران بارها شاهد حفظ قرآن توسط کودکان زیر ۷ سال بودهایم و بسیارند، نوجوانان، جوانان و حتی بزرگسالانی که در کمتر از یکسال موفق به حفظ قران شدهاند.
۳۸. حفظ آیات مشابه:
۱. توجه کردن به سیر لفظی (ریتم و آهنگ) آیات.
۲. دقّت در ترجمه آیات.
۳. اگر چند آیه راجع به یک داستان در قرآن مطرح است، این مورد که در جای دیگر مشابه هست، به ذهن سپرده که مثلاً این جمله در آن سوره، فلان کلمه را دارد، ولی تفاوت آن هم این است.
۴. تکرار بیشتر، همراه با دقت بیشتر، در روابط آیات.
۵. اگر آیات مشابه در یک سوره است برای اینکه جلو و دنبال خوانده نشود، حرف اوّل هر کدام را به هم متّصل کرده و یک کلمهای از آن تولید کنید و آن کلمه را بخاطر بسپارید و طبق حروف، آن موارد مشابه را قرائت کنید.
۶. اگر موارد مشابه در سوره مختلف است ترتیب سورهها را در نظر گرفته و جاهای تفاوت دو یا چند آیه را به خاطر بسپارید.
۷. آیات را حتماً با شماره حفظ کنید تا کمتر دچار اشکال گردید.
۳۹. آنچه حافظه را تقویت میکند:
الف: عوامل بهداشتی
۱. بوی خوش بکار بردن.
۲. مسواک زدن.
۳. استنشاق کردن.
۴. حجامت کردن.
۵. استراحت بین روز.
۶. فضای مطالعه دارای هوائی باشد که از اکسیژن زیادی برخوردار باشد.
ب: عوامل مادی
۱. مویز.
۲. کندر.
۳. سیب.
۴. انار.
۵. عسل.
۶. پسته.
۷. بادام.
۸. خوردن حبوبات مخصوصاً عدس و ماش.
۹. سرکه.
ج: عوامل معنوی
۱. سحر خیزی.
۲. پرهیزکاری.
۳. اجتناب از محرمات و مکروهات و مشتبهات (خوردن، دیدن، شنیدن و...)
۴. توسّل به حضرات معصومین ـ علیهم السّلام ـ .
۵. تلاش.
۶. احترام گذاردن به قرآن.
۷. با وضو بودن.
۸. نظم.
۹. تمرکز.
۱۰. تکرار، مرور در نوشتن، خواندن، شنیدن و...
۱۱. تداعی.
۱۲. شکر گذاری در آغاز و پایان کارهای قرآنی.
۴۰. آفات حافظه:
گاه دیده شده، افرادی حافظ قرآن بوده، ولی از یاد بردهاند. ممکن است عوامل مختلفی داشته باشد که در اینجا به برخی از آن امور میپردازیم
گناه کردن.
دروغ گفتن.
چشم چرانی.
موسیقی گوش دادن.
خنده زیاد.
کج ارضائی. ناخن جویدن.
خودارضایی
خوردن پس مانده موش.
غرور.
عصبانیت.
لجاجت.
مرور نکردن.
فعالیتهای زیاد بدنی، فکری.
ضربات روحی.
برخی تصادفات.
یادگیری ناقص و ضعیف.
عدم آرامش روحی و فکری.
انتظار تشویق از دیگران.
رعایت نکردن امور معنوی.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل مباحثه می پردازند .
مناسبترین تعداد افراد برای مباحثه، سه نفر است. اگر دو نفر باشند، در بسیاری از مواقع با عدم حضور یکی از آن دو، بحث تعطیل میشود. اگر هم بیشتر از سه نفر باشند، هم پیشرفت کار کم میشود و هم مدیریت جمع دشوار میگردد و پس از مدتی که افراد جمع با یکدیگر صمیمیت بیشتری پیدا کردند، جلسه مباحثه به گفت وگو های دوستانه تبدیل میشود و از هدف اصلی خود باز میماند.
مباحثه خواص ارزشمندی دارد؛ از جمله اینکه وقتی شخص به تنهایی به حفظ آیت میپردازد، ممکن است کلمه یا اعراب کلمه یا ترتیب آیه ای را اشتباه بخواند. در مباحثه این اشکال به وسیله همبحث معلوم میشود و حافظ به رفع آن اقدام میکند. در مباحثه اشکالات روخوانی، تجویدی و ... معلوم و رفع میشود. لازم است هنگامی که حافظ در مباحثه محفوظات خود را ارائه میدهد، رفیق همراه او، محفوظات تلاوتکننده را با متن مصحف تطبیق دهد و برای تشخیص صحت و سقم محفوظات رفیقش به حافظه خود اتکا نکند. قاعده کلی در مرور آن است که حافظ به قرآن مراجعه نکند. همبحث حافظ حتماً باید با مراجعه به متن از صحت تمام محفوظات رفیقش مطمئن شود. معمولاً حفاظ موفق تا چندین سال حفظ خود را مباحثه میکنند. اگر شما تا کنون به این مسئله توجه نداشته اید، خوب است همین الآن به دنبال همبحث خوش قول و خوبی بگردید و مباحثه با او را شروع کنید. سعی کنید به هیچ قیمتی او را از دست ندهید که از طلا هم ارزشمندتر است.
نکته ای که در مباحثه مهم است، فعال بودن آن است. دوستان همبحث باید ابتکار داشته باشند و به صورتهای گوناگون آیت محفوظه یا شماره آنها را از همدیگر بپرسند. خوب است فرد تلاوتکننده در مباحثه با قرعه انتخاب شود تا به این ترتیب همیشه تمام افراد با آمادگی کامل در بحث شرکت نمایند. اگر برای افراد متخلف در تپقها یا خطاهای حفظ جریمه های مناسب (نه سنگین)، یا برعکس برای ارائه خوب آنها جایزه در نظر بگیرند، بحث شیرین و جذابتر میشود.
در مباحثه توجه به چند نکته ضروری است:
الف) قبل از مباحثه مقدار آیات تعیین ومرور گردد.
ب) مقدار حفظ دونفر،تا حد امکان،با هم مساوی یا به یکدیگر نزدیک باشد.
ج) هنگام مباحثه ،آیات از حفظ تلاوت شوند.
د) مباحثه به صورت تکمیلی انجام شود؛یعنی هر دونفر همه آیات را از حفظ بخوانند.
ه) هنگام تلاوت آیات توسط هر حافظ،دیگری با دقت کامل،حفظیات را رفع اشکال نماید.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل پرسش و پاسخ می پردازند .
یکی از رایجترین مشکلات حفاظ همین نکته است که ممکن است دلائل مختلفی داشته باشد اما مهمترین علت این است که شما یا رعایت اختصاص زمان لازم برای حفظتان را نکردید، یعنی از حد اقل زمان “یک ساعتی” که باید برای حفظ یک صفحه اختصاص می دادید، فقط بیست دقیقه (کمتر و یا بیشتر، بسته به آمادگی ذهنیتان) استفاده نمودید و زمان تثبیت روزانه را هم یا حذف کردید و یا به همین شکل از زمان اختصاصی تثبیتتان کاسته اید. بنا براین حافظه کوتاه مدت شما خوب عمل کرده و شما به طور مقطعی فکر کردید که صفحه را مسلطید اما در گذر زمان دچار مشکل شدید. قویا پیشنهاد می کنیم که تمام زمان لازم برای حفظ و تثبیتتان را استفاده کنید گرچه نیاز به ده ها بار خواندن صفحه باشد.
پرسش، نقش بسیار مهمی در ارتقای سطح کیفی شما دارد. لذا قویا پیشنهاد می کنیم که از یک نفر بخواهید که از شما محفوظاتتان را پرش کند.
س: زمان لازم برای حفظ و تثبیت برای هر صفحه چقدر است؟
ج: نمی توان به طور قطع بیان یک زمان استاندارد را برای حفظ یک صفحه بیان کرد، اما میانگین زمانی برای حفظ و تثبیت یک صفحه یک ساعت و نیم است.حد اقل یک ساعت برای حفظ و نیم ساعت هم برای تثبیت (با فاصله ی دو الی سه ساعتی بعد از حفظ اولیه) توجه به این نکته مهم است که شما زمان را باید بر اساس میزان توانایی خود تنظیم کنید.
س: چه کنیم که هنگام ارائه محفوظات، مخصوصا در مسابقات و یا امتحانات دچار استرس نشویم؟
در خصوص استرس مطالب زیادی بیان گردیده که شما را به مطالعه آنها دعوت می کنیم. استرس ممکن است عوامل متعددی داشته باشد و هر عامل راه حل خود را می طلبد. اما مهمترین عاملی که در حفاظ قرآن ایجاد استرس می کند دو چیز است: اول تلقین منفی و دوم عدم آمادگی مطلوب. سعی کنید که تلقینهای منفی را از خود دور کنید و مثبت بیندیشید و به آثار و برکات مثبت قرآن فکر کنید حتی هنگام امتحان و یا مسابقه و در ثانی حافظی که خود می داند آماده است، کمتر دچار استرس می گردد.
س: در صورت فاصله افتادن بین حفظ قرآن، چگونه باید عمل کرد؟
ج: با توجه به فرمایش حضرت علی (ع) در نهج البلاغه کار نیک این است که آهسته اما پیوسته باشد. سعی کنید که بین حفظتان فاصله نیفتند ولو به حفظ یک آیه در روز. ذهنتان را همیشته در حالت آمادگی نگه دارید و نگذارید که حالت آمادگی خود را از دست بدهد چون برگشت به این حالت هم زمان بر است و هم کمی مشکل. اما اگر به هر دلیلی بین حفظتان فاصله افتاد، پیشنهاد می کنیم که حفظتان را از آخرین صفحات و آیاتی که حفظ داشتید ادامه داده و همزمان تثبیت مافات را هم آغاز کنید که محفوظات قبلی هم به شکل کامل از یادتان نرود و برای هر کدام زمان خاص خود را اختصاص دهید.
س: احساس می کنم که من برای حفظ ساخته نشده ام، اصلا حفظ قرآن کار شاقی است و از من بر نمی آید!
ج: خیلی ها اینگونه فکر می کنند اما آیا واقعا اینگونه است؟ جواب خیر است. مهمترین دلیلی که باعث به وجود آمدن این حالت می شود، بزرگ جلوه داده حفظ کل قرآن و بزرگنمایی حجم آن است. ممکن است شخص در نگاه اول با خود بگوید چگونه ممکن است من این همه سوره را حفظ کنم؟ در حالی که با ریز کردن هدف (حفظ کل) به اهداف کوچک تر (حفظ سوره) این مشکل برطرف می شود و سوره سوره حافظ پیش رفته تا به توفیق حفظ کل قرآن نائل می گردد. اگر ما روزی یک آیه حفظ کنیم بعد از گذر ده سال حساب کنید که حافظ چه میزان از قرآن هستیم؟ الآن سن ما چقدر است و از کی می توانستیم روزی یک آیه و یا یک خط حفظ کنیم؟ پس هیچ وقت برای حفظ قرآن دیر نیست و همه می توانند به این توفیق دست یابند منتهی با صبر و توکل به خداوند متعال.
البته دلائل بسیار دیگری هم ممکن است دخیل باشد. از همه مهمتر اعمال انسان است که می تواند تأثیر بسیار مستقیمی بر این موضوع بگذارد.
س: آیا حفظ قرآن سن و سال خاصی می طلبد؟
ج: معتقد نیستیم که سن حفظ، لزوما باید دوران نونهالی و یا نوجوانی و یا جوانی باشد. بلکه هر کسی در هر سن و سالی می تواند حافظ قرآن شود. نکته ای که بسیار حائز اهمیت است این است که: باید برنامه ی حفظ، متناسب به سن و سال و میزان توانمندی حافظ تنظیم گردد. ناگفته نماند که ماندگاری محفوظات در سنین پایین تر بسیار بیشتر از سنین بالاتر است و روایات هم این موضوع را تأیید می کنند.
س: معمولا اگر اول آیه برایم خوانده شود تا آخر آیه را خوب می خوانم اما هنگام انتقال به آیه ی بعدی دچار مشکل می شوم! چرا؟
ج: دلیل مشکل در سلسله خوانی حفاظ ( همانطور که اشاره شد) عدم مدیریت زمان است. زمان لازم را اختصاص به امر حفظ و جداگانه جهت تثبیت ندادید و تنها در حافظه کوتاه مدت خود، آیات را حفظ کردید.
راه حل دیگری که برای رفع مشکل سلسله خوانی پیشنهاد می کنیم، تسلط به مفاهیم صفحه و آیات و ارتباط آنها با یکدیگر است. هر چه تسلط شما به تفسیر و مفاهیم بیشتر باشد، تأثیر بسیار زیادی در رفع این مشکل خواهد داشت. از پرسش نیز غافل نشوید، زیرا با پرسش از محفوظاتتان هم متوجه اشکالات خود شده، و هم ضریب اطمینانتان نسبت به محفوظات بالاتر می رود.
س: در انتقال صفحه مشکل دارم. راه حلتان چیست؟
ج: همانطور که در جواب سئوال پیشین بدان اشاره نمودیم، دانستن ارتباط بین آیات و صفحات تا حد بسیار زیادی مشکل شما را حل می کند. دانستن فضای مفهومی سوره (مانند آنچه در روش حفظ در کتاب بدان اشاره شد) این مشکل را برطرف می کند. اگر شما فضای مفهومی سوره را بدانید، جایگاه صفحه در سوره به ذهنتان آمده و به راحتی صفحات و پیوستگی آنها به یادتان خواهد آمد.
راه حل دوم این است که سعی کنید برای خود اصطلاحا “انقطاع ذهنی” نسبت به صفحه ایجاد نکنید. یعنی با خود تلقین نکنید که این صفحه تمام شد حالا بروم صفحه ی بعد، بلکه آیه ی آخر صفحه را همراه با آیه اول صفحه بعد، هم زمان و به طور پیوسته حفظ کنید، گویا که هر دو آیه در یک صفحه هستند.
س: حفظ را از اول قرآن باید شروع کرد یا از آخر (مثلا از جزء سی)؟
ج: بسیاری از اساتید پیشنهاد می کنند که حفظ بهتر است که از جزء سی آغاز گردد به دلیل کوچک بودن آیات و راحت تر حفظ شدن آنها. منتهی چون ما حفظ همراه با مفهوم را ارائه نمودیم، پیشنهادمان حفظ از اول قرآن است. به این دلیل که آیات آخر قرآن بسیار کوتاه اما داری مفاهیم گوناگون و متعدد است. هر چند معتقدیم که برای حفظ باید اول شرائط مخاطب، سن او و میزان توانمندیش را سنجید. برخی نیازمند حفظ سوره های کوچک ترند تا ذهنشان آماده ی حفظ سوره های بلندتر گردد. لذا تشخیص را بر عهده ی خودتان می گذاریم. اگر حفظ سوره های کوچک شما را آماده می کند و آنها را در مقایسه با آیات و سور طولانی تر، راحت تر حفظ می کنید، از جزء سی شروع کنید و اگر برایتان فرقی نمی کند از ابتدا.
لازم به ذکر است که برای سنین پایین (زیر هفت الی هشت سال)، در ابتدا حفظ سور کوچک پیشنهاد می گردد.
س: خیلی علاقه مندم که فرزندم حافظ شود چه پیشنهاداتی دارید و بهترین سن برای حفظ فرزندم چه وقت است؟
ج: بهترین راه حل برای علاقه مند کردن فرزندان به امر یا اموری، رفتار خود پدر و مادر است. سعی کنید که در حضور آنها (در زمانهای مناسب و نه در زمانی که فرزندتان به حضور و یا همبازی بودن با شما نیاز دارد) قرآن بخوانید. بگویید سوری که حفظ هستید را از شما بپرسد، ولو به شکل مصنوعی حتی اگر فرزندتان هنوز خواندن ونوشتن بلد نیست، البته نه به طور دائم که در او ایجاد خستگی کند. در واقع شما با این کار او را با فرهنگ مطالعه و فرهنگ قرآن خوانی آشنا می کنید.
محرک های تشویقی تأثیر شگرفی در علاقه مند کردن فرزندان به امر حفظ قرآن دارد. اما مراقب باشید که دچار افراط نشوید و اجازه دهید که فرزندتان خود، علاقه به قرآن را از درون پیدا کند که البته این مهم، با تربیت صحیح شما میسر می گردد.
نمی توان به طور قطع یک سن خاص را به عنوان بهترین سن برای حفظ قرآن پیشنهاد کرد، اما طبیعی است که حفظ قرآن هر چه در سنین پایین تر انجام پذیرد، ماندگاری آن در آینه بیشتر خواهد بود. البته این مهم نیاز به کار روانشناسانه ی دقیقی دارد خصوصا در مورد کودکان. آنچه به طور مختصر در این مقام ذکر می کنیم این است که از سن سه الی چهار سالگی که کودک می تواند به راحتی صحبت کند و تکلم را به طور کامل فرا گرفته، زمان مناسبی برای آغاز فنی و حرفه ای کار حفظ در کودک است. منتهی با اصول روانشناسی کودک و همچنین محرک های تشویقی و کاملا با برنامه و نه خدای نکرده با افراط گری که در اینصورت ممکن است موجب زدگی مفرط او در آینده از قرآن گردد.
تا سن هفت سالگی به طور پراکنده و با تشویق، فرزندتان را با حفظ سور کوتاه و کوچک آشنا کنید و در سن دبستان، با ادامه ی همین روش (یعنی پراکنده، نه با یک برنامه زمانی پیوسته) آهسته آهسته، سراغ سور بزرگتر بروید.
شاید بتوان گفت که بهترین سن برای آغاز حفظ حرفه ای، آخر دوران راهنمائی و ابتدای دوران دبیرستان است.
منتهی باید به گونه ای عمل شود که فرزندتان حفظ قرآن را مقابل دروس خود نبیند و با عدم مدیریت صحیح، هم از دروس خود نمره نیاورد و هم استرس دروسش، مانع حفظش شود و بعد تقصیر را به گردن قرآن بیندازد. در حقیقت ما می دانیم که قرآن مشکلی ندارد بلکه مشکل به خاطر سوء برنامه ریزی ما بوجود آمده، اما مطمئن باشید که در صورت بروز چنین اتفاقی احتمال جدایی فرزندتان از حفظ بسیار بالاست و حتی در مواردی از قرآن و دین.
برخی یکسال مرخصی تحصیلی بین دوران راهنمایی و دبیرستان را برای امر حفظ قرآن پیشنهاد می کنند. ما این پیشنهاد را نه رد می کنیم و نه به طور مطلق تأیید. بلکه عرضمان این است که این موضوع بستگی به روحیات فرزندتان و شرائط خانوادگی و تا حدی اطرافیان دارد. چون شما نمی توانید مانع تأثیرگذاری اطرافیان بر او شوید. حال این تأثیر گذاری ممکن است هم مثبت باشد و هم منفی. لذا تشخیص این امر با خود شماست. مهم این است که تصمیمی صحیح بگیرید، تصمیمی که با واقعیت زندگی شما نزدیک است نه تصمیمی ریسکی.
اما این را بدانید که در این اوضاع وانفساه جامعه، تنها راه واکسینه کردن خود و فرزندانمان، آشنایی و مأنوس بودن هر چه بیشتر با قرآن و اهل البیت علیهم السلام است.
: قبلا که حفظ کار نمی کردم استرس نداشتم اما از زمان حضور در مؤسسه و شروع حفظ قرآن دائم نگرانم. مگر نمی گویند که قرآن آرامش می آورد؟!
ج: در واقع شما برای حفظ قرآن دچار استرس و نگرانی نشدید بلکه استرس شما به خاطر امتحانات و یا مسابقات و برنامه ی آموزشی که دارید می باشد. پس عوامل دیگری در شما ایجاد استرس می نماید نه خود قرآن. سعی کنین با پرسش زیاد از محفوظاتتون این استرس رو کم کنید و توجه به این نکته داشته باشید که حضور در مسابقات و امتحانات و غیره توانایی شما در پاسخ دهی بالا می برد.
نکته ی دیگر اینکه سعی کنید ذهن خودتون رو درگیر مسائل آموزشی نکنید. به برکات قرآن در دنیا و آخرت فکر کنید و قرآنی که می خوانید را هدیه به یکی از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام کنید. با این تفکر از درون نگرانی و استرس را کاهش و یا حتی از بین می برید.
س: فرزندانم ( و گاه گاهی همسرم) هنگام قرآن حفظ کردن من دچار نوعی حساسیت شده اند و نمی گذارند من قرآن حفظ کنم! چه کنم؟
ج: طبق فرمایشات دین، افراط و تفریط در هر کاری مذموم است. شک نکنید که شما دچار افراط شدید. حفظ یک عمل مستحب است و رسیدگی به خانواده یک عمل واجب. حکایت شما مانند کسی نشود که نماز شب می خواند اما نماز صبحش قضا می شد. رسیدگی به خانواده و همسر در اولویت است. سعی کنید زمانی که باید کنار همسر و فرزندانتان باشید، دیگر حفظ و یا تثبیت نکنید. ساعات قرآنیتان را زمانی قرار دهید که همسر و یا فرزندتان در خانه نیستند و یا مشغول کار و یا درس خود هستند.
معمولا صبح زود زمان مناسبی است و از صبح تا ظهر که معمولا فرزند و همسرتان در منزل نیستند فرصت خوبی برای برنامه ریزی جهت حفظ است. قویا پیشنهاد می کنیم که طوری عمل نکنید که باعث زدگی خانواده از قرآن شوید و قرآن را سبب جدایی شما از خانواده بپندارند که این نشان دهنده عملکرد بد شماست.
س: چه کنیم که به هنگام امتحان و یا شرکت در مسابقات، بر استرس خود فائق آییم. اصولا من هنگام پاسخ به مشکل برخورد می کنم و مدام شک می کنم و همین امر باعث می شود نتوانم خوب پاسخ دهم.
ج: در مورد استرس نکات فراوانی بیان شده که شما رو دعوت به مطالعه ی آنها می کنم. استرس دلائل مختلفی ممکن است داشته باشد که باید برای هر علت عملکرد متفاوتی داشت.
عموما دلیل استرس در حفاظ دو چیز است: اول تلقین منفی و دوم عدم آمادگی مطلوب.
به محفوظاتتان اطمینان کنین و آیه ای را که تلاوت کردید مجدد باز نگردید، سعی کنید به خودتان القائات مثبت داشته باشید و تلقینهای منفی را از خودتان دور کنید. مثلا با خود بگویید من خوب جواب می دهم امید به خدا و نگویید اگه جواب ندادم چی می شه؟
آمادگی مطلوب در مورد محفوظات نیز باعث از بین رفتن استرس می شود. هر چه عملکرد بهتری در زمان حفظ اولیه و تثبیت آن داشته باشید در آینده کمتر دچار استرس به هنگام پاسخ می شوید.
نکته ی دیگر اینکه سعی کنید که شرایط امتحان و یا مسابقه را برای خود شبیه سازی کنید و خودتان را در فضای مشابهی قرار بدهید، یعنی از کسی بخواهید که مانند پرسشی که در امتحان و یا مسابقه می شود از شما سئوال کند و بدانید که این عملکرد تأثیر بسیار زیادی در کاهش استرس و افزایش کیفیت دارد دارد.
س: تا قبل از آشنایی با قرآن و مفاهیم آن با اطرافیانم مشکلی نداشتم و یا خیلی زیاد نبود، اما بعد از حضور در مؤسسه و آشنایی بیشتر با مفاهیم قرآنی، در برخورد با اطرافیانم دچار مشکل شدم! لطفا راهنمائیم کنید.
ج: برخی حفاظ برایشان این مشکل به وجود می آید و نهایتا منجر به کناره گیری و جدا شدنشان از خانواده می گردد که اصلا مطلوب نیست. بدانید که راه تأثیر گذاری بر مخاطب (خانواده یا هر شخص دیگر ) وارد شدن از قلب است. اصولا مؤمن چهره ی محبوبی در خانواده و اجتماعش دارد. سعی کنید که اگر تا به حال در خانواده محبوب نبودید، حال که حافظ شدین این مهم تحقق پیدا کند چرا که با رفتار خوب شما، اطرفیانتان نه تنها به شما بلکه به قرآن و دین نیز جذب می شوند.
توجه داشته باشید که محبوب بودن به معنای شرکت در مجالس گناه و معصیت برای بدست آوردن دل اطرافیان نیست (مطلقا). بلکه در شرائط مشابه، باید با کسب مهارتهای رفتاری و گفتاری، هم وارد گناه نشوید و هم خانواده را حتی الامکان از گناه دور نمایید.
س: بعد از آغاز حفظم و حضور در مؤسسه، صحبتهایی می شنوم از قبیل (اومٌل شدی) و یا تهمت به تهجر. بهترین عملکرد در برخورد با اینگونه رفتارها چیست؟
ج: بزرگی می فرمود اگر در راه دین طعنه و مشکل برایتان پیش آمد خداوند متعال را شکر کنید و بدانید که شامل الطاف خاص او شدید چرا که در این راه تمام پیامبران و اهل البیت (ع) آزار و اذیت فراوان شدند و حتی جان خویش را نیز فدا نمودند. حال تحمل یک طعنه برای ما نباید خیلی کار سختی باشد.
اما توجه داشته باشید که اگر اینگونه الفاظ در اثر افراط گریهای شما به وجود آمده، حتما رفتار خود را اصلاح کنید. اما گاهی بحث افراط گری نیست، در این حالت خدا را شکر نموده و با صبر و توکل به حضرت حق و استمداد از اهل البیت (ع) به راه خود ادامه دهید و اصطلاحا یک گوشتان در و دیگری دروازه باشد.
مراقب باشید که اینگونه الفاظ در شما تغییر رفتار ایجاد نکند و یا خدای نکرده به پرخاشگری نپردازید. در موارد حاد و در برخورد با انساهای لجوج، از راه کار قرآنی استفاده نمایید و با آرامش در پاسخ بگویید “لنا اعمالنا و لکم اعمالکم” یعنی ما اعمال خود را انجام می دهیم و شما هم به اعمال خود بپردازید. نتیجه در همین دنیا و صد البته در آخرت مشخص می گردد.
س: با وجود علاقه زیادم به حفظ، گاهی احساس خستگی مفرط می کنم و دوست ندارم قرآن حفظ کنم و یا دوست دارم اما در خود توانایی لازم را نمی یابم و یا فکر می کنم از بی توفیقی است. دچار نوعی سردرگمی شدم! لطفا راهنمائیم کنید.
ج: این یکی از مشکلات رایج حفاظ است. این مشکل نیز می تواند دلائل بسیار متنوع و گوناگونی داشته باشد. باید دلیل را پیدا نموده و با مشاوره در صدد حلش برایید.
عموما احساس خستگی و یا حتی احساس عدم علاقه به حفظ، بعد از مدتی در حفاظ قرآن بوجود می آید. بدانید که این یک موضوع کاملا طبیعی است (اگر هیچ عاملی را نیافتید)
بنا به فرموده حضرت علی (ع) نباید زمانی که نفستان خیلی علاقه مند به انجام عبادات نیست (نوع مستحب عبادات) به تعبیر ما خیلی به پروپای او بپیچید. بلکه به نفستان کمی استراحت دهید و اجازه دهید که حالت اشتیاقتان از درون مجددا تقویت گردد. زمان برگشت به حالت نرمال در افراد مختلف متفاوت است. گاهی ممکن است حتی این حالت چندین هفته ادامه پیدا کند. نگران نباشید و با استراحت و مدیریت صحیح، حالت شما برای ادامه ی حفظ مجدد بازخواهد گشت.
عدم زمان بندی مناسب در زندگی نیز یکی از مهمترین دلائل بروز این مشکل است. بنا به سفارش امام رضا (ع) سعی کنید که اوقاتتان را تقسیم به سه بخش کنید. عبادت و معاش و تفریحات سالم. بعد حضرت می فرمایند اگر به بخش سوم نپردازید در در بخش دیگر هم مشکل خواهید داشت. سعی کنید تفریحات سالمی مثل پیاده روی، کوه پیمایی، شنا و … را حتما در برنامه ی هفتگی خود بگنجانید و بدانید تأثیرات شکرفی خواهید گرفت.
س: آیا دستور العمل خاصی برای حفظ قرآن در هنگام بارداری وجود دارد؟
ج: نکته ای که بسیار حائز اهمیت است، سلامت مادر می باشد. قویا پیشنهاد می کنیم که از رفتن به کلاس و نشستن های طولانی روی صندلی خودداری کنید. رعایت مسائل پزشکی برای خانمی که باردار است در درجه ی اول اهمیت است. از نشستن های طولانی برای حفظ و یا تثبیت بپرهیزید. در واقع هر زمان که آمادگی جسمانی و روحی مناسبی داشتید به حفظ و تثبیتتان ادامه دهید و در غیر اینصورت چند ماهی را به خود مرخصی دهید و بعد از فارغ شدن، با توجه به شرائط جدید و وضعیت فرزندتان، مجدد برای خود برنامه ریزی کنید.
س: واقعا علاقه ی زیادی به قرآن و حفظ و فهمش دارم اما واقعا گرفتارم و شغلم اجازه ی زمان برای حفظ را به من نمی دهد، لذا کارم شده غصه خوردن، راه حلی دارید؟
ج: نوعا این مشکل بسیاری از آقایون است که البته تا حدی قابل قبول نیز هست. اما نمی توان از آن به عنوان بهانه ای برای دوری از قرآن یاد کرد. سعی نکنید که زمان برای شما خالی شود، بلکه باید برای قرآن زمان را خالی بکنید.
فرض کنید که اگر شما روزی یک خط قرآن را حفظ می کردید، (یعنی روزانه حدود یک ربع ساعت) تا کنون چه میزان از قرآن را حفظ بودید؟ خواهید دید که کوتاهی خود ما باعث دور ماندمان از قرآن می شود. فکر نمی کنیم این قدر سرتان شلوغ باشد که حتی روزی یک ربع را هم نتوانید وقت بگذارید. از همین حالا تصمیم بگیرید که روزی یک خط قرآن را حفظ کنید و صبورانه کار را دنبال کرده و ناگهان بعد از گذر چند سال خواهید دید که بخشهای قابل تأملی از قرآن را حفظ کرده اید.
س: هنگام حفظ قرآن دچار سردرد می شوم. آیا می توانم حافظ قرآن شوم؟
ج: در این مورد حتما به پزشک مراجعه نمایید و نظر او را برای ادامه کار جویا شوید. حفظ سلامت در درجه ی اول اهمیت و واجب است. در صورت داشتن سردردهای مزمن و یا میگرن، سعی کنید بیشتر با مفاهیم قرآن آشنا شوید. نکته ای که برای بهشت رفتن حائز اهمیت است، درک مفاهیم و عمل به آنهاست و نه فقط حفظ و یا خواندن قرآن. چه بسیار بهشتیانی که حافظ قرآن نیستند اما بدان عمل نمودند و چه بسیارند حفاظی که به جهنم می روند، چون به قرآن عمل ننموده اند.
البته نمی توان درجات حافظ قرآنی که شیعه اهل بیت (ع) هست و بدان عمل هم نموده و سعی در کاربردی کردن قرآن داشته را ذکر کرد، حتی در بهشت.
س: وظیفه یک حافظ در جامعه چیست؟ و آیا وظائفش قبل از حفظ قرآن و یا بعد از آن تفاوتی می کند؟
ج: در خصوص وظائف یک حافظ در قرآن صحبت فراوان است. اما نکته ای که بسیار حائز اهمیت می باشد این است که نقش حافظ قبل و بعد از حفظش در جامعه متفاوت خواهد بود. در درجه ی نخست فکر می کنیم که مهمترین وظیفه یک حافظ، تلاش برای کاربردی و عملی کردن فرامین قرآن است چرا که حضرت علی (ع) می فرمایند: مردم را به غیر از زبانتان دعوت به کارهای نیک کنید. یعنی با عمل باید مردم را دعوت به نیکی کرد و فقط سخن گفتن کافی نیست.
حفظ شئونات اسلامی در رفتار، کردار و گفتار برای حافظ بسیار مهم بوده و در صورت خدای نکرده اثبات خلاف این رویه، ممکن است دید مردم به قرآن، دین و دیندارها بد شود که این مهم در روایات بسیار مذمت شده. از طرفی خودداری حافظ قرآن از گناه و حفظ شأن یک فرد قرآنی توسط حافظ نیز، درجات و پاداشهای فراوانی خواهد داشت.
وظیفه ی مهم دیگری که می توان برای حافظ قرآن نام برد، اشاعه فرهنگ قرآن و اهل بیت (ع) به دیگران است، چرا که حضرت رسول (ص) فرمودند: بهترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و به دیگران یاد دهد.
س: در خانواده ی ما، یکی از اقوام نزدیکمان روی پدر و مادرم نفوذ دارد و خواسته که مرا بگذارند کلاس مداحی نه کلاس قرآن و حفظ. چی کار کنم؟
ج: اشاره به برکات معنوی و مادی قرآن و دعوت به مطالعه در این زمینه می تواند ره گشا باشد. به این نکته نیز اشاره کنید که همان کسانی که مداحان برایشان نوحه سرایی می کنند (یعنی اهل بیت علیهم السلام ) برای زنده نگه داشتن قرآن به شهادت رسیدند.
همچنین مطالعه و تبیین احادیثی که در زمینه ضرورت پرداختن یک مسلمان به قرآن آمده، می تواند به رفع این مشکل کمک کند.
س: بهترین قاری مصری و ایرانی برای گوش کردن به نوارشان کدامند؟ و همچنین بهترین نرم افزار حفظ و آیا سایتی در این زمینه داریم یا نه؟
ج: نمی توان به طور قطع یک قاری مصری و یا ایرانی را به عنوان بهترین قاری معرفی نمود چرا که قاریان هر کدام نقاط قوت متفاوتی دارند. شما به سلیقه ی خود و با توجه به صوت و لحن قاری، یکی را انتخاب نموده و به نوارها و یا سی دی های همان قاری گوش کنید.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل نوشتن محفوظات می پردازند .
استفاده از تکنیک کتابت
از نظر علمی هرآنچه را که انسان مکتوب می کند، در ذهنش ماندگارتر است و از همین روست که در روایات هم، توصیه به نگارش علم برای حفظ و ماندگاری آن شده است. نوشتن خط به خط قرآن که کاری است طاقت فرسا و خسته کننده و چه بسا کسانی که از این روش استفاده می کنند، به خستگی های زود رس گرفتار شده و از ادامه ی راه باز مانند.
اما شبیه سازی قرآن به روش ذیل می تواند علاوه بر استفاده از تکنیک کتابت، در امر حفظ به شما کمک شایانی کند.
- دفترچه ای را تهیه نمایید و صفحات آن را مانند صفحات سوره ی مد نظر شماره گذاری کنید. دقت کنید که شماره گذاری صفحات دقیقا همانند شماره گذاری صفحات قرآن شما باشد.
- آیه ای که در قرآنتان رنگی کردید ( به عنوان آیه ی برجسته) را در دفتر خود بنویسید و موضوع را ذیل آن یادداشت نمایید.
- دقت کنید جایگاه آیه در دفتر و یا دفترچه ی شما، همان جایگاه آیه در قرآن باشد. مثلا اگر آیه ی برجسته، بالای صفحه بود، شما هم آن را در بالای صفحه ی دفتر خود بنگارید و اگر آیه در میانه و یا پایین صفحه بود، شما همان را دقیقا شبیه سازی کنید. طوری عمل کنید که هر زمان دفتر خود را می نگرید، جایگاه آیه در صفحه ی قرآن، بلافاصله به ذهن شما تبادر پیدا کند.
- در صفحه دفتر و یا دفترچه ی خود غیر از عدد صفحه، عدد آیه ی برجسته و خود آیه ی برجسته و موضوع آن، چیز دیگری ننویسید و اصطلاحا صفحه را شلوغ نکنید. در واقع هر برگ از صفحه ی دفتر شما، متعلق به یک آیه است و آن، همان آیه ی برجسته با ذکر موضوعش می باشد
حفظ قرآن باید با داشتن تصویر قوی از آیه و صفحه یا صفحاتی که در کلاس و یا بر اساس مطالعات خودتان بوجود آمده، شروع شود. بدین سان که:
- ابتدا آیه را در صورت طولانی بودن (بیش از یک خط) آن را برای خود بخش بخش کنید ( برای وقف و ابتدا حتما با استاد قرآن مشورت کنید)
- سپس با در نظر داشتن مفهوم هر قسمت، آن را سه بار بلند تکرار کنید در حالی که با چشم، آن را از روی قرآن دنبال می کنید. تأکید می شود که تن صدای شما حتما بلند باشد و قرآن را هرگز آهسته و یا ذهنی حفظ نکنید.
- سپس چشم خود را از قرآن برداشته و آن قسمت را، بدون نگاه به خط قرآن، تکرار کنید و بعد با همین شیوه منتقل به بخش بعدی می شوید.
- بعد از اتمام هر بخش، مجدد از ابتدای آیه، همه ی بخشهای آیه را بدون نگاه به خط قرآن بخوانید و به همین سبک تا آخر آیه.
- بعد از اتمام هر آیه، مجددا از اول صفحه، تمام آیات را پشت سر هم تلاوت نموده تا ارتباط بین آیات و جایگاه آنها در صفحه، در ذهن شما ماندگار شود.
لازم به ذکر است که تعداد تکرار هر بخش، بستگی به آمادگی ذهنی شما دارد. برخی نیاز به تکرار پنج باره و یا ده باره دارند و برخی بیشتر . طبیعی است که هر چه تکرار اولیه بیشتر باشد، کیفیت حفظ شما مطلوب تر خواهد شد.
استفاده ی بهینه از توانایی بصری (نگاه مستقیم چشم به خطوط قبل از حفظ) در کیفیت حفظ آیات، بسیار تأثیر گذار و مهم است.
—– یکی از مشکلات حفاظ قرآن و شاید سخت ترین مرحله کار آنها مرحله تثبیت محفوظات است.
همان گونه که بزرگان گفته اند: الدَّرْسُ حَرْفٌ و التَّکرارُ الفٌ ، تکرار نکردن محفوظات و بی توجهی به آنها موجبات فراموشی و از یاد رفتن محفوظات و به هدر رفتن زحماتی که حافظ کشیده است را به دنبال دارد. لذا برای حفظ این سرمایه عظیم معنوی باید مسئله تثبیت محفوظات را جدّی گرفت. در این راستا نکات زیر به محضر خوانندگان عزیز این نشریه تقدیم می گردد.
الف) مرحله تثبیت با توجه به طول مدت حفظ متفاوت خواهد بود؛ به گونه ای که اگر کسی مدت حفظ او یکساله بوده است، باید حداقل ۶ سال تمرین مداوم داشته باشد تا به مرحله تثبیت محفوظات برسد و هر مقدار مدت حفظ طولانی تر باشد، مدت تثبیت به همان نسبت کوتاه تر می گردد.
ب) بهترین راه تثبیت محفوظات تکرار روزمرّه ایات است که حداقل خواندن روزی ۲ جزء برای حافظات کل تا مدت ۳ سال ضروری می رسد. شیوه های تکرار در مقاله های قبل مورد بررسی قرار گرفته است.
ج) یکی از مهم ترین نکاتی که منجر به تثبیت محفوظات می گردد، وارد کردن قرآن به عرصه زندگی و در ارتباط بودن با ایات است. کسی که در خلال ساعات شبانه روز هیچ گونه احساس نیازی به ارتباط با قرآن پیدا نمی کند ، قرآن وارد زندگی او نشده است. برای این منظور، موارد زیر به عنوان پیشنهاد خدمت خوانندگان عزیز تقدیم می گردد:
تدریس قرآن در زمینه های مختلف خصوصاً دایر کردن جلسه حفظ از بهترین و مفیدترین راهها برای وارد کردن قرآن به عرصه زندگی شخص است.
تدریس قرآن از فضیلت فراوانی نزد اهل بیت علیهم السلام برخوردار است. در روایتی از حضرت صادق علیه السلام نقل شده است که همه موجودات حتی ماهیان دریا برای معلم و متعلّم قرآن استغفار می کنند.
اکنون که شما از مقام متعلّم و آموزنده قرآن فارغ شده اید، باید به مقام آموزگاری قرآن نایل شوید تا هم از فیض فراوان آن بهره مند شوید و هم در سایه ارتباط مستمرّ با نوآموزان به تکرار محفوظات و تثبیت آن بپردازید.
آشنایی با فضایل سور و ایات قرآنی و برنامه ریزی برای عمل به آنها خصوصاً در ایام خاص مانند ماه مبارک رمضان. به عنوان مثال خواندن سوره واقعه در هر شب تأکید شده است و سبب افزایش روزی است. خواندن سوره های اسراء و کهف در شب جمعه سفارش شده و روایت است که هر کس سوره اسراء را در هر شب جمعه بخواند نمیرد تا حضرت مهدی علیه السلام را دریابد.
در شبهای ماه مبارک رمضان خواندن هزار رکعت نماز به شیوه ای خاص که در مفاتیح الجنان شرح داده شده، فضیلت فراوانی دارد و اگر کسی در حال نماز قرآن بخواند، ثواب مضاعفی می برد. چقدر خوب است که در هر رکعت از این هزار رکعت بخشی از محفوظات خود را بخوانیم و بدین وسیله کل قرآن را در نماز ختم کنیم. همان گونه که برادران اهل سنت هم به این عمل با فضیلت پای بند هستند. البته نمازهای شبهای ماه رمضان در عین فضیلت فراوانی که دارد، باید به صورت فرادا خوانده شود و به جماعت خواندن این نمازها بدعت و حرام است.
این نکته را نیز در این بخش اضافه می کنیم که به فتوای فقهای شیعه، خواندن یک سوره کامل پس از حمد، در نمازهای مستحبی لازم نیست و بنابراین حافظ قرآن می تواند در هر رکعت خود یک صفحه و یا کمتر و بیشتر از قرآن را بخواند.
۳. بهره بردن از ایات در زندگی روزمرّه برای تفهیم بسیاری از مقاصد. همان گونه که می دانید عده ای از حفاظ از این توانایی برخوردار هستند که بسیاری از خواسته های خود را با ایات قرآن بیان کنند. این مهارت بدون تمرین به دست نمی اید و حافظان قرآن می توانند با توجه به معانی ایات و استفادة از آنها در محاورات خود، علاوه بر کسب فیض و نورانیت، به تکرار و ترویج ایات در جامعه و تثبیت محفوظات بپردازند؛ همان گونه که «فضّه» خادمه حضرت زهرا سلام الله علیها، مدتها جز با قرآن سخن نگفت.
د) بعد از پایان دوره تثبیت و ملکه شدن ایات در ذهن ، نیاز به تکرار ایات کمتر می شود، اما باز هم حافظ قرآن از تکرار بی نیاز نیست و حداقل باید روزی نیم تا یک جزء را از حفظ قرائت نماید.
بهترین راه تثبیت محفوظات تکرار روزمرّة ایات است که حداقل خواندن روزی ۲ جزء برای حافظات کل تا مدت ۳ سال ضروری می رسد.
یکی از مهم ترین نکاتی که منجر به تثبیت محفوظات می گردد، وارد کردن قرآن به عرصه زندگی و در ارتباط بودن با ایات است.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل مراجعه به محفوظات می پردازند .
یکی از عوامل مهم در نگهداری محفوظات، مباحثه است. مباحثه یعنی اینکه حافظ در جمعی که حد اقل از دو نفر تشکیل شده باشد، حفظ خود را ارائه دهد. مباحثه در مرحله بعد از حفظ است. حفظی که بدون مباحثه باشد، بسیار کم پیش میاید که تثبیت شود و قابل بازیابی باشد، مگر به کوشش بسیار زیاد حافظ. در حقیقت مباحثه راه میانبری برای تثبیت محفوظات است و کمک شایانی برای نگهداری وحفوظات میکند میکند.
مناسبترین تعداد افراد برای مباحثه، سه نفر است. اگر دو نفر باشند، در بسیاری از مواقع با عدم حضور یکی از آن دو، بحث تعطیل میشود. اگر هم بیشتر از سه نفر باشند، هم پیشرفت کار کم میشود و هم مدیریت جمع دشوار میگردد و پس از مدتی که افراد جمع با یکدیگر صمیمیت بیشتری پیدا کردند، جلسه مباحثه به گفت وگو های دوستانه تبدیل میشود و از هدف اصلی خود باز میماند.
مباحثه خواص ارزشمندی دارد؛ از جمله اینکه وقتی شخص به تنهایی به حفظ آیت میپردازد، ممکن است کلمه یا اعراب کلمه یا ترتیب آیه ای را اشتباه بخواند. در مباحثه این اشکال به وسیله همبحث معلوم میشود و حافظ به رفع آن اقدام میکند. در مباحثه اشکالات روخوانی، تجویدی و ... معلوم و رفع میشود. لازم است هنگامی که حافظ در مباحثه محفوظات خود را ارائه میدهد، رفیق همراه او، محفوظات تلاوتکننده را با متن مصحف تطبیق دهد و برای تشخیص صحت و سقم محفوظات رفیقش به حافظه خود اتکا نکند. قاعده کلی در مرور آن است که حافظ به قرآن مراجعه نکند. همبحث حافظ حتماً باید با مراجعه به متن از صحت تمام محفوظات رفیقش مطمئن شود. معمولاً حفاظ موفق تا چندین سال حفظ خود را مباحثه میکنند. اگر شما تا کنون به این مسئله توجه نداشته اید، خوب است همین الآن به دنبال همبحث خوش قول و خوبی بگردید و مباحثه با او را شروع کنید. سعی کنید به هیچ قیمتی او را از دست ندهید که از طلا هم ارزشمندتر است.
نکته ای که در مباحثه مهم است، فعال بودن آن است. دوستان همبحث باید ابتکار داشته باشند و به صورتهای گوناگون آیت محفوظه یا شماره آنها را از همدیگر بپرسند. خوب است فرد تلاوتکننده در مباحثه با قرعه انتخاب شود تا به این ترتیب همیشه تمام افراد با آمادگی کامل در بحث شرکت نمایند. اگر برای افراد متخلف در تپقها یا خطاهای حفظ جریمه های مناسب (نه سنگین)، یا برعکس برای ارائه خوب آنها جایزه در نظر بگیرند، بحث شیرین و جذابتر میشود.
در مباحثه توجه به چند نکته ضروری است:
الف) قبل از مباحثه مقدار آیات تعیین ومرور گردد.
ب) مقدار حفظ دونفر،تا حد امکان،با هم مساوی یا به یکدیگر نزدیک باشد.
ج) هنگام مباحثه ،آیات از حفظ تلاوت شوند.
د) مباحثه به صورت تکمیلی انجام شود؛یعنی هر دونفر همه آیات را از حفظ بخوانند.
ه) هنگام تلاوت آیات توسط هر حافظ،دیگری با دقت کامل،حفظیات را رفع اشکال نماید.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل متصل خوانی می پردازند .
برای آنکه فرد بتواند به طور خودجوش به حفظ قرآن اقدام کند، نیازمند دانش درباره علوم پیشنیاز، روش اصولی حفظ قرآن و شناخت خود و سبک یادگیری خویش است. بدون آگاهی از موارد پیشگفته، امر حفظ قرآن بسیار دشوار یا ناممکن میشود. در اینجا به توضیح موارد پیشین میپردازیم:
۱. رفتار ورودی
رفتار ورودی یا هدف ورودی به آمادگیهای فرد برای یادگیری هدفهای آموزشی (نهایی و بین راه) اشاره میکند؛ یعنی آنچه را یادگیرنده پیشتر آموخته که برای یادگیری مطالب تازه، پیشنیاز بهشمار میرود و همچنین کلیه تجارب مثبت و منفی حاصل از آموختههای پیشین او را که بر یادگیری مطلب تازه مؤثرند، رفتارهای ورودی او مینامیم. علت نامگذاری این آمادگی به رفتار ورودی آن است که یادگیرنده در روز نخست یادگیری موضوع تازه، با آن آمادگی وارد کلاس درس میشود.
آشنایی پیشین فرد با علومی که یاد گرفتن آنها پیشنیاز حفظ قرآن بهشمار میرود، گام مقدماتی در مسیر حفظ قرآن است. برخی از دانشهای پیشنیاز حفظ قرآن عبارت است از:
روخوانی و روانخوانی قرآن
شرط اساسی حفظ قرآن، مهارت در روخوانی و روانخوانی آن است. هرچند ممکن است افرادی بتوانند صرفاً با شنیدن آیات قرآن آنها را حفظ کنند، این امر اولاً در مورد تمام قرآن به ندرت اتفاق میافتد و ثانیاً بنا به نظریه رمز دوگانه، اطلاعاتی که قابلرمزگردانی به هر دو صورت تصویری و کلامی هستند، آسانتر آموخته میشوند و شاید به همین دلیل است که توضیح کلامی مطالب همراه با شکل و نمودار به یادگیری و یادآوری مطالب، بیشتر کمک میکند؛ پس برای آنکه بتوان آیات قرآن را به صورت تصویری رمزگردانی کرد، لازم است فرد توانایی روخوانی و روانخوانی قرآن کریم را داشته باشد.
تجوید قرآن
علم تجوید در حفظ کردن صحیح قرآن خیلی مؤثر است و باعث میشود تا حافظ راحتتر قرآن را حفظ کند. کسانی که با تجوید آشنا هستند، موقع خواندن دیگر مکث نمیکنند که آیا این آیه «اخفاء» دارد یا «ادغام» بلکه به طور ناخودآگاه و به دلیل تکرار، بر قواعد تجوید مسلطند.
تسلط بر قواعد تجوید باعث میشود تا فرد در مرحله بازیابی، توان خود را فقطصرف یادآوری مطالب ذخیره شده در حافظه کرده، از صرف آن در دقت در رعایت تجوید پیشگیری کند.
صرف و نحو
یکی از مواردی که در حفظ کردن قرآن باید مورد توجه گیرد، به خاطر سپردن اِعراب و حرکات حروف (نحو) است. بر کسانی که در حفظ قرآن فعالیت کردهاند پوشیده نیست که برخی اشکالات، در حفظ کردن این کلمات پیش میآید؛ مانند:
اعراب حرف «راء» در کلمات: اَمْرِکُمْ، اَمْرُکُمْ، اَمْرَکُمْ
و یا اعراب حرف «تاء» در کلمات: جنّاتٌ، جنّاتٍ
و همچنین اعراب «باء» در کلمات: رَبُّنا، رَبِّنا، رَبَّنا
و یا تفاوت در ساختمان کلمات (صرف)، مانند:
«لَنْ یَتَمَنَّوْهُ» با «لا یَتَمَنَّوْنَهُ»
«و ما اللّهُ بِغافل عمّا تعملون» با «و ما اللّهُ بغافل عمّا یعملون»
با یادگیری مختصری از قواعد صرف و نحو عربی به راحتی میتوان بر همه این موارد احاطه کامل یافت بدون اینکه لازم باشد تکتک آنها را به ذهن سپرد. به کمک این عامل میتوان از فشار وارد بر نیروی حافظه کاسته، مقداری از بار حفظ را به دیگر عوامل محوّل کرد.
۲. آشنایی با فرآیندهای شناختی حافظه
به طور طبیعی، حفظ قرآن کریم نیز همچون سایر مطالب حفظ کردنی متوقف بر آشنایی با فرایندهای حافظه است.
از لحظهای که تأثرات حسّی به وسیله گیرندهها دریافت میشوند تا زمانی که از حافظه کوتاهمدت میگذرند و به حافظه درازمدت منتقل میشوند و یادگیری کامل میشود، فرایندهای مهمی جریان مییابند. از آنجا که این فرایندها به دانستن یا شناخت مربوط میشوند، به آنها فرایندهای شناختی حافظه میگویند. این فرایندها را میتوان در سه دسته تکرار یا مرور، بسط یا گسترش و سازماندهی قرار داد.
عدم آشنایی افراد با فرایندهای شناختی حافظه باعث میشود که فرد با وجود کوشش و صرف کردن وقت بسیار، احساس کند که پیشرفت قابل ملاحظهای در این امر ندارد و این خود باعث دلسردی و رها کردن بقیه کار میشود. با توجه به اهمیت این فرایندها، در ادامه این نوشتار آنها را بررسی خواهیم کرد.
۳. فراشناخت
اصطلاح فراشناخت، «به دانش ما درباره فرایندهای شناختی خودمان و چگونگی استفاده بهینه از آنها برای رسیدن به هدفهای یادگیری گفته میشود».
دمبو (۱۹۹۴) میگوید: دانشِ فراشناخت به سه چیز اشاره میکند:
۱.دانش مربوط به خود یادگیرنده (مانند آگاهی از رجحانها، علاقهها، نقاط قوت، نقاط ضعف، و عادتهای مطالعه)؛
۲.دانش مربوط به تکلیف یادگیری (از جمله اطلاعات مربوط به دشواری تکالیف گوناگون و مقدار کوشش مورد نیاز برای انجام تکالیف تحصیلی)؛
۳.دانش مربوط به راهبردها (استراتژیها)ی یادگیری و چگونگی استفاده از آنها.
بر این اساس، فردی که به حفظ قرآن اقدام میکند، باید دانشِ فراشناخت داشته باشد تا: اولاً نقاط قوت و ضعف خود را در حفظ کردن بشناسد؛ عادتهای خود را در مطالعه تشخیص دهد و بداند که به طور مثال در چه زمانی از روز آمادگی بیشتری برای مطالعه و حفظ قرآن دارد. ترجیح میدهد از چه نوع قرآن و با چه خطی برای مطالعه و حفظ قرآن استفاده کند. علاقه دارد قرآن را به سرعت یا با تأنی و در طول زمان بیشتری حفظ کند و... .
ثانیاً سورههای آسان و دشوار را برای حفظ قرآن از یکدیگر تمیز داده، بداند که برای حفظ هر یک به چه میزان کوشش نیازمند است.
ثالثاً با راهبردهای شناختی حفظ قرآن همچون تکرار و مرور، سازماندهی و... آشنا شده، بداند که چگونه میتواند با استفاده از آنها قرآن را به گونهای درستتر و بادوامتر حفظ کند.
ب. انگیزش
اصطلاح انگیزش را میتوان عامل نیرودهنده، هدایت کننده، و نگهدارنده رفتارتعریف کرد. گیج و برلایز (۱۹۸۴) انگیزش را به موتور و فرمان اتومبیل تشبیه کردهاند. یادگیرندگان خودجوش و باانگیزه، بسیاری از تکالیف خود را جالب توجه میدانند؛ چون آنها برای نفس یادگیری ارزش قائلند، نه اینکه کاری را صرفاً در مقابل دیگران خوب انجام دهند؛ اما حتی اگر آنان به طور ذاتی برای انجام تکلیفی مشخص برانگیخته نشوند، برای استفاده بردن از آن تکلیف جدیّت به خرج میدهند. آنان خود میدانند که چرا مطالعه میکنند؛ بنابراین، رفتارها و گزینشهای آنان جنبه آگاهانه دارد و از سوی دیگران تعیین نمیشود؛ بنابراین، فردی که در وادی حفظ قرآن گام مینهد،باید انگیزش سطح بالایی داشته باشد تا نیروی لازم را برای پیمودن این مسیر کسب، و آن را در جهت نیل به خواسته خود صرف کند و مطالبی را که در طول زمان حفظ کرده، در حافظه خود نگهدارد.
توجه به امور ذیل میتواند انگیزش فرد را در جهت حفظ قرآن افزایش داده، نیروی او را برای پیمودن این مسیر دشوار تأمین کند:
۱. اهمیت حفظ قرآن
نخستین عاملی که انگیزه فرد را برای حفظ قرآن تقویت میکند، این است که بداند برای چه قرآن را حفظ میکند. اگر او از این راز آگاه نباشد، ممکن است با زمزمههایی همچون:
با وجود انواع قرآن و نرمافزارهای گوناگون قرآنی چه نیازی به حفظ قرآن احساس میشود؟
مسیر حفظ قرآن مسیری طولانی است؛ بهتر نیست وقت گرانبها صرف اموری ارزشمندتر شود؟
پس از حفظ قرآن ممکن است دچار فراموشی شویم؛ بنابراین، بهتر است از آغاز وارد این عرصه نشویم و...
که از سوی خود فرد یا دیگران مطرح میشود، انگیزه خود را از دست بدهد و کار را آغاز نکند یا ناتمام رها سازد.
بر این اساس، در آغاز باید بدانیم حفظ قرآن چه اهمیتی دارد تا خود را بدان ملزم سازیم.
موارد ذیل نشاندهنده گوشهای از اهمیت حفظ قرآن کریم است:
اهتمام معصومانعلیهمالسلام به حفظ قرآن
این موضوع که رسول خداصلیاللهعلیهوآله و امامان معصومعلیهمالسلام برای حفظ قرآن اهمیت قائل میشدند، از مهمترین نشانههای اهمیت آن است. خداوند متعال در آیه ۶ سوره اعلی نگرانی فرستاده خویش را از فراموش کردن قرآن برطرف ساخته، میفرماید:
«سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی؛ هرگز نگران فراموش کردن آیات الاهی مباش»، آن کس که این آیات بزرگ را برای هدایت انسانها بر تو فرستاده، هم او نگهبان آنها است. آری او نقش این آیات را در سینه پاک تو ثابت میدارد؛ به طوری که هرگز گرد و غبار نسیان بر آن نخواهد نشست.حضرت نیز آیات الاهی را بر امیرمؤمنانعلیهالسلام قرائت میکرد و از خداوند عزوجل میخواست که فهم و حفظ آیات را به علی نیز بیاموزد. آن امام نیز هیچیک از آیات را فراموش نکرد.
امام علیعلیهالسلام نیز دیگران را به قرائت و حفظ قرآن وا میداشت. در روایتی نقل شده که حضرت بر مردی گذشت که به دیگران لگد میزد. فرمود: ای جوان! اگر قرآن قرائت میکردی برای تو بهتر بود. گفت: دوست دارم چیزی از قرآن را به خوبی بیاموزم؛ ولی ناتوانم. حضرت فرمود: به من نزدیک شو. آنگاه به آهستگی سخنی به گوش او خواند؛ پس خداوند همه قرآن را در قلب او تصویر، و او نیز همه آن را حفظ کرد.
اهتمام اولیای دین به حفظ قرآن نشاندهنده آن است که قرآن باید به جان انسان نفوذ کند تا تأثیر لازم را پدید آورد. به قول اقبال:
چون که در جان رفت، جان دیگر شود
جان چو دیگر شد، جهان دیگر شود
بیتوجهی به حفظ قرآن به این دلیل که میتوان به قرآن و نرمافزارهای قرآنی مراجعه کرد، به این استدلال میماند که فردی درباره رشته تخصصی خود هیچ نمیداند و ادّعا میکند که برای یافتن هر مطلب، کتابهای بسیاری موجود است و میتوان به آنها مراجعه کرد.
درخواست توفیق حفظ قرآن از خدا
دعا و درخواست از خداوند برای توفیق در حفظ قرآن نشانه دیگری از اهمیت به یادسپاری کلام الاهی است. معصومانعلیهمالسلام دعاهایی را برای توفیق در این امر خطیر به ما آموزش دادهاند که به طور نمونه به یک مورد اشاره میشود:
«... اسألک یا اللّه یا رحمان بجلالک و بنور وجهک ان تلزم قلبی بحفظ کتابک کما علّمتنی...»
«... ای اللّه و ای رحمان! به حق جلال و نور رویت از تو درخواست میکنم همانگونه که کتابت را به من آموختی، دلم را نیز به حفظ آن ملزم فرمایی...»
خداوند متعالی نیز دعای چنین افرادی را که افزون بر دعا، به قرائت مداوم قرآن نیز اهتمام میورزند، اجابت، و حفظ آن را بر ایشان آسان میکند:
«... یحفظه امته فیقرؤه قیاماً و قعوداً و مشاةً و علی کل الاحوال یسهّل اللّه حفظه علیهم...»
«... امت او (پیامبرصلیاللهعلیهوآله ) قرآن را حفظ، و در حال ایستاده و نشسته و در حرکت و در هر حال آن را قرائت میکنند. خداوند نیز حفظ آن را بر ایشان تسهیل میکند...»
اجر فراوان حافظ قرآن
در نظر گرفتن پاداش فراوان برای به یاد سپاری آیات قرآن تأییدی دیگر بر اهمیت حفظ قرآن است. امام صادقعلیهالسلام محشور شدن با ابرار را نتیجه تلاش فرد برای حفظ و عمل به کتاب الاهی میداند. «الحافظ للقرآن العامل به مع السفرة الکرام البررة».
«حافظ قرآن که به آن عمل کند، با فرستادگان بزرگوار الاهی و نیکان خواهد بود». حتی در بیان معصومانعلیهمالسلام حفظ هر سوره، پاداش مخصوص به خود را دارد و فراموشی هر سوره نیز مایه سلب درجهای به شمار آمده است.
ابیبصیر از امام صادقعلیهالسلام نقل میکند که فرمود: «کسی که سورهای از قرآن را فراموش کند، آن سوره (در قیامت) برای او به شکلی زیبا و درجهای رفیع ظاهر میشود؛ آنگاه که آن را میبیند میگوید: تو کیستی؟ چه زیبا هستی! ای کاش برای من بودی! پاسخ میدهد: مرا نمیشناسی؟ من آن سوره هستم (که فراموشم کردی). اگر فراموشم نمیکردی، تو را به این مکان رفعت میبخشیدم».
خداوند بزرگ، تفاوتهای فردی و نقاط ضعف افراد را در حفظ قرآن از نظر دور نمیدارد و برای کسانی که با زحمت به حفظ قرآن همت میگمارند، پاداشی دو چندان در نظر گرفته است:
«عن الفضیل قال سمعت اباعبداللّهعلیهالسلام یقول ان الذی یعالج القرآن لیحفظه بمشقه منه و قلّه حفظ له اجران؛ کسی که با قرآن ممارست داشته باشد تا آن را حفظ کند و دشواری حافظه اندک را تحمل کند، از دو پاداش بهرهمند میشود».
بر این اساس، فردی که عزم حفظ قرآن کرده، از این حقیقت آگاه است که گام در مسیر رسول خدا و اولیای الاهی نهاده و در مسیر نیل به پاداش بیکران خداوند حرکت میکند. این توجه عزم او را برای پیمودن راه تا آخر مصمّمتر خواهد ساخت.
۲. احساس کامیابی
مشوّقها و تقویتکنندهها به دو دسته کلی بیرونی و درونی تقسیم میشوند. تقویتکنندههای بیرونی که مبنای انگیزش بیرونی را تشکیل میدهند، به انواعپدیدهها، اشیا و رویدادهایی که خارج از فرد قرار دارند، مانند غذا، نمره، جایزه، پول، و... گفته میشود. در مقابل، تقویتکنندههای درونی که اساس انگیزش درونی بهشمار میآیند عواملی هستند که کنترل آنها در دست خود فرد است و از احساس رضای حاصل از کسب توفیق در رسیدن به هدف ناشی میشوند؛ بهطور نمونه، وقتی که یادگیرنده احساس میکند در موضوعی که برای یادگیری آن بسیار کوشیده، پیشرفت داشته است احساس غرور، اعتماد به نفس، و شایستگی میکند که این احساس، پیامدهای انگیزشی دارد و برای او در یادگیری بیشتر نقش مشوّق را ایفا میکند. اینگونه انگیزش به هیچ نوع منبع تقویت از بیرون فرد نیاز ندارد و خود یادگیرنده سرچشمه آن به شمار میآید؛ از این رو، در حفظ قرآن نیز باید مشوقها جنبه درونی یابد و فرد با احساس رضا از توفیق، انگیزه لازم را برای ادامه کار به دست آورد. به این منظور لازم است گامهای آغازین در حفظ قرآن به گونهای برداشته شود که از همان آغاز، کامیابی در آن احساس شود؛ پس باید در آغاز نکات ذیل را مورد توجه قرار داد:
تنظیم برنامه حفظ از ساده به دشوار
آغاز حفظ قرآن از مطالب ساده به دشوار باعث میشود که فرد ابتدا در حفظ مطالب ساده به اندازه کافی توفیق به دست آورد. این کسب توفیق اولیه انگیزش یادگیرنده را برای یادگیریهای بیشتر افزایش میدهد و بر آمادگی او میافزاید؛ بنابراین، بهتر است در ابتدا از آیات و سورههایی با سطح دشواری پایینتر آغاز کنید.
آغاز از زمانهای کوتاه
حفظ قرآن را از زمانهای کوتاه آغاز کرده، به تدریج بر زمان آن بیفزایید تا دچار خستگی و دلزدگی نشوید.
آغاز از سورههای کوچک
در حفظ قرآن باید از کم و سورههای کوچک آغاز کرد؛ چون سورهای مانند بقره به سبب طولانی بودنش ممکن است برای خیلیها خستگی و ملامت آورد و خدای ناکرده ایشان را از ادامه راه منصرف کند؛ بنابراین، باید از جزء سیام که سورههای کوچک دارد و به خاطر سپردنشان آسان است، آغاز کنیم که البته خود تمرینی برای روی آوردن به سورههای بزرگ و بزرگتر است.
آغاز از داستانهای قرآن
آیات قصص همواره موضوع معیّن و در عین حال مطبوع و شیرینی را دنبال میکند و سرانجام به نتیجه و سرانجام داستان منتهی میشود؛ بدین جهت، حافظ ترغیب میشود حفظ آیات را دنبال کند تا داستان به اتمام برسد و این پیگیری خود عامل مهمی در حفظ قرآن است؛ بنابراین، اگر ابتدا تعدادی از داستانهای قرآن برای حفظ برگزیده شود، افزون بر اینکه حافظ تا حدودی به روشهای اجمالی حفظ آشنا میشود، باعث تشویق، ترغیب و دلگرمی او در جهت تحفیظ بقیه آیات نیز خواهد شد؛ البته باید توجه داشت که پراکنده حفظ کردن اصولاً مطلوب نیست؛ بلکه این فقط مقدمهای برای حفظ منظم و حسابشده از اول قرآن است؛ زیرا هنگامی میتوان برنامه منظمی برای حفظ قرآن در نظر گرفت که از اول قرآن آغاز شود و به آخر آن پایان پذیرد.
نکته دیگری که لازم است برای احساس کامیابی مورد توجه قرار گیرد، آن است که اصلاً به حجم کار توجه نکنید و انتظار نداشته باشید کار حفظ قرآن را یکشبه یا چندشبه به اتمام برسانید. بسیاری از حفاظ قرآن در ابتدای فعالیتشان شاید مطمئن نبودند روزی موفق به حفظ تمام قرآن کریم خواهند شد (اگرچه قصد این کار بزرگ را داشتند) ولی آنها به جای در نظر گرفتن وسعت زیاد کار و در نتیجه، مأیوس شدن، با امیدواری و علاقه بسیار و با توکل بر خداوند متعالی، آیات تعیین شده برای هر روز را اگرچه زیاد هم نبوده باشد، حفظ کرده، مشتاقانه در انتظار فرارسیدن روزی دیگر برای حفظ کردن آیات جدید بودند و با همت و پشتکار و مداومت بر این حال، سرانجام کار را با کامیابی به پایان رساندند.
تسهیل اجتماعی
انجام عمل در حضور دیگران و به همراه آنان بهطور معمول باعث برانگیختگی و درنتیجه افزایش عملکرد افراد میشود. در مطالعه آلپورت (۱۹۲۰)، هنگام انجام وظیفه آزمودنیها در حضور دیگران، نهتنها مباحث بیشتری به ذهنشان خطور میکرد، بلکه کیفیت این مباحث نیز عمیقتر بود. بر این اساس، مناسب است فرد به فعالیت حفظ قرآن خود جنبه اجتماعی نیز بخشیده، به این ترتیب، عملکرد خود را تقویت کند. راههای ذیل میتواند به بهبود عملکرد از طریق برانگیختگی اجتماعی بینجامد:
مباحثه
در صورتی که بتوانید چند نفر دوست برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده داشته باشید و در ساعتی معین مباحثه کنید، برانگیختگی شما برای حفظ قرآن بیشتر خواهد شد. با انجام دادن این کار، هر صفحه از قرآن تکرار و بازگویی میشود و در تصحیح آیات حفظ شده و ثبات و نگهداری آنها در ذهن و حافظه شما تأثیر مثبت میگذارد.
روش دیگر این است که اگر مثلاً صفحهای از قرآن دارای ۶ آیه است، آیه اول را نفر اول، و آیه دوم را نفر دوم، و آیه سوم را نفر سوم، و دوباره آیه چهارم را نفر اول و آیه پنجم را نفر دوم و آیه ششم را نفر سوم از حفظ بخواند یا دو آیه اول و دوم را نفر اول و دو آیه سوم و چهارم را نفر دوم و دو آیه پنجم و ششم را نفر سوم از حفظ بخواند؛ البته نباید از قبل مشخص کنید که چه کسی کدام آیه را باید از حفظ بخواند. این بدان جهت است که هر سه نفر مقید شوند تمام صفحه را به طور کامل و از قبل حفظ کنند.
بازگویی برای دیگران
در صورتی که نتوانید برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن، هممباحثی بیابید، بکوشید محفوظات قرآنی خود را نزد شخص دیگری مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، معلم یا دوستتان که با روخوانی قرآن آشنا باشد، از حفظ بخوانید و بازگویید. این امر نیز زمینه تهییج و توجه و آمادگی بیشتر شما را فراهم میسازد.
حضور در جلسات قرآنی
مناسب است به طور مداوم در جلسات قرآنی حضور یابید ـ گرچه یک بار در هفته باشد ـ و بکوشید با حضور در برابر مردم و خواندن قرآن، کمکم روحیه خجالت و کمجرأتی را در خود نابود کنید؛ البته توجه به این نکته لازم است که شرکت در اینگونه جلسات و قرائت قرآن در آن، در صورتی عملکرد را تسهیل میکند که فرد در انجام تکلیف مورد نظر، مهارت لازم را داشته باشد. در غیر این صورت، حضور در چنین جلساتی نتیجه عکس داده، به عملکرد آسیب میرساند.
بر اساس نظریه کشاننده در تسهیل اجتماعی حضور دیگران در موقعیتهایی که افراد در انجام تکلیف مورد نظر، دارای مهارت فراوانی باشند، عملکرد را تسهیل میکند؛ زیرا در این وضعیت، پاسخهای غالب فرد درست است. در مقابل، در موقعیتهایی که افراد در انجام تکلیف مورد نظر مهارت ندارند، حضور دیگران به عملکرد آسیب میرساند و در این حالت بیشتر پاسخهای فرد احتمالاً نادرست خواهد بود.
۳. اِسناد
بنابر نظریه اِسناد یا نظریه نسبت دادن، چگونگی تفکر (ادراک و تفسیر) افراد دربارهعلتهای پیروزی و شکستشان تعیین کنندههای اصلی انگیزش پیشرفت آنان به شمار میآید، نه تجارب تغییرناپذیر دوران نخستین زندگی بهطور معمول، فردی که حفظ قرآن را آغاز میکند، همواره طعم پیروزی را نمیچشد؛ بلکه گاه نمیتواند به گونهای مطلوب آیات قرآن را حفظ یا بازیابی کند. چنین فردی ممکن است در امتحان حفظ قرآن یا مسابقات حفظ قرآن امتیاز لازم را کسب نکند یا در جمع، توفیق تلاوت صحیح آیات را نیابد. افرادی که بین کامیابیها و اعمال خود رابطه نزدیکی نمیبینند، شکست خود را به فقدان توانایی نسبت میدهند. این اعتقاد که نتایج اعمال آنها مستقل از اعمال آنها است، به درماندگی آموخته شده میانجامد.درماندگی آموخته شده به حالت یادگیرندگانی اشاره میکند که کوشش را با پیشرفت مرتبط نمیدانند. آنها یادگیرندگانی هستند که گمان میکنند هر کاری بکنند، توفیق به دست نمیآورند. این نوع اسنادها ناسازگارند و باید آنها را تغییر داد؛ بنابراین، روند ذیل باید تغییر کند:
شکست Å فقدان توانایی Å احساس عدم شایستگی Å کاهش عملکرد
و به روند زیر تبدیل شود:
شکست Å فقدان کوشش Å احساس گناه یا شرمساری Å افزایش عملکرد
البته گاه ممکن است فرد به رغم کوشش بسیار شکست بخورد. در چنین مواردی مقتضای دیدگاه صحیح آن است که فرد به دنبال شناخت عامل عدم کامیابی خویش برآمده و با برطرف کردن آن، راه را برای کامیابیهای بعدی هموار سازد. او باید بداند که هیچ دری نیست که با تلاش انسان گشوده نشود؛ چنانکه امیرمؤمنانعلیهالسلام میفرماید:
«متی تکثر قرع الباب یفتح لک؛ هرگاه بر کوبیدن دری اصرار ورزی، سرانجام به رویت باز خواهد شد».
و همچنان که مولانا سروده است:
گفت پیغمبر که چون کوبی دری
عاقبت زان در برون آید سری
بررسی موقعیت افراد بزرگی که حافظه و استعداد لازم را برای یادگیری نداشتند، ولی با تلاش بسیار بر مشکلات فایق آمده، شکست را به پیروزی بدل کردند، برانگیختگی ما را در راه حفظ قرآن بیشتر خواهد کرد.
ج. اراده
تاکنون به نقش دانش و انگیزش در حفظ قرآن اشاره کردهایم؛ اما برای پیمودن این مسیر دشوار، دانش و انگیزش به تنهایی کافی نیست. افزون بر این دو عامل، اراده یا خویشتنداری نیز برای کامیابی لازم است. انگیزه، دلالت بر تعهد و التزام، و اراده، دلالت بر عبور از موانع و تداوم کار تا آخر دارد؛ بهطور مثال، فرد بااراده میداند کهچگونه خود را از حواسپرتی باز دارد و آنگاه که احساس اضطراب، خوابآلودگی یا سستی میکند، چگونه از عهده کار خویش برآید. او میداند که هنگام وسوسه شدن برای متوقف ساختن کار و پرداختن به استراحت چه باید بکند.
با توجه به طولانی بودن کار حفظ قرآن، در طول زمان، موانع متعددی بر سر راه حافظ قرآن قرار میگیرد. عبور از این موانع و به پایان رساندن کار مستلزم عزمی راسخ است و بدون آن، توفیق نهایی حاصل نخواهد شد؛ بنابراین، لازم است خصوصیات فرد بااراده را مورد توجه قرار داده، آن را با فعالیت حفظ قرآن تطبیق دهیم.
در ره منزل لیلی که خطرهاست در آن
شرط اول قدم آن است که مجنون باشی
ویژگیهای فرد با اراده
فردی که اراده استوار دارد، در حقیقت دارای خصوصیات ذیل است:
أ. اداره خود
کاربرد اصول یادگیری رفتاری برای تغییر دادن رفتار خود، اداره خود نامیده میشود. به یاد سپاری قرآن کریم نیازمند توانایی شخص در اداره خود است. اداره خود طی چندین گام میسر خواهد شد:
ب. چینش اهداف
برخی تحقیقات نشان میدهد که چینش اهداف خاص و آشکارسازی آنها احتمالاً عنصری اساسی در برنامههای اداره خود به شمار میرود؛ بهطور مثال، اس.سی.هیز و همکارانش دانشجویانی را که در مطالعه مشکل جدی داشتند، شناسایی کرده، به آنها چگونگی چینش اهداف مطالعه را آموزش دادند. دانشجویانی که اهداف را مشخص کرده، آنها را برای آزمایشگران به زبان آورده بودند، به گونهای معنادار بهتر از دانشجویانی که اهداف را به طور خصوصی چیده و هرگز آنها را به کسی نگفته بودند، آزمون مربوط به مطلب مطالعه شده را انجام دادند.
بر این اساس، مطلوب است فرد طبق تواناییهای خود هدف روزانه، ماهیانه و سالیانه خود را برای حفظ قرآن مشخص و به دیگران اعلام کند؛ برای مثال معیّن سازد که روزانه یک صفحه از قرآن با خط عثمان طه در ماه ۳۰ صفحه از آن و تا پایان سال ۳۶۰ صفحه از آن را حفظ خواهد کرد.
ج. گزارش و ارزیابی پیشرفت
پس از آنکه کار آغاز شد، فرد باید گزارشی از کار خود تهیه، و فعالیتهای انجام شده را ارزیابی کند؛ برای مثال، باید ساعاتی را که به حفظ کردن اختصاص داده، ساعاتی را که طبق برنامه عمل نکرده و تعداد صفحاتی را که حفظ کرده یادداشت کند. خودارزیابی از خودگزارشگری ساده دشوارتر است؛ چون به داوری درباره کیفیت نیاز دارد؛ اما به نظر میرسد که افراد میتوانند ارزیابی رفتار خود را با دقت منطقی یاد بگیرند. ضمنآنکه میتوان ارزیابی خود را با ارزیابی افراد صاحبنظر مقایسه کرد و بدینوسیله توانایی داوری خویش در مورد کیفیت کار حفظ را افزایش داد.
د. تقویت خود
پس از ارزیابی از کار و احراز کامیابی از انجام کار مشخص، فرد میتواند خود را تشویق کند و بدین وسیله امکان توفیق بیشتر در انجام بقیه کار را برای خود فراهم سازد؛ بهطور مثال میتواند مقرر کند در صورتی که برنامه حفظ روزانه را به درستی انجام دهد، امکان دیدار دوستان، رفتن به مهمانی، تماشای برنامه تلویزیونی خاص و... برای او ایجاد شود؛ البته در صورتی نیز که فرد وظیفه مشخص خود را انجام ندهد میتواند با استفاده از روشهای ذیل رفتار نامطلوب کمکاری خویش را حذف کند یا کاهش دهد:
۱. محروم کردن از تقویت
روش محرومکردن یعنی فرد به دلیل رفتار نامطلوب (کمکاری در حفظ روزانه قرآن)برای مدتی از تقویتهای مورد علاقه محروم شود؛ برای مثال، فرد به دلیل کوتاهی در حفظ هر صفحه، خود را از تماشای برنامه تلویزیونی مورد علاقه محروم سازد.
۲. جریمه کردن
جریمهکردن، برداشتن مقدار مشخصی از یک تقویت کننده، مشروط به وقوع رفتار مشکلآفرین است. جریمه، زمانی که به کاهش در احتمال بعدی رفتار مشکلآفرین میانجامد، شیوه تنبیهی منفی است؛ بهطور مثال اگر فرد با خود قرار بگذارد هرگاه برنامه روزانه حفظ قرآن را اجرا نکرد، خود را جریمه کرده، مبلغی پول به عنوان صدقه بپردازد، احتمال بسیار کمی وجود دارد که پس از نخستین بار جریمه، باز هم برنامه روزانه حفظ قرآن را به تعویق اندازد.
جبران کردن
در این روش، فرد با خود قرار میگذارد که در صورت تخلف از برنامه حفظ قرآن، آن را در نخستین زمان ممکن جبران کند. اگر افزون بر جبران تخلف، قرار شود به انجام اعمال اصلاحی دیگر نیز بپردازد، برای مثال افزون بر آنکه صفحه را حفظ کند، آیات آن را نیز بنویسد، به روش مورد استفاده، جبران اضافی میگویند.
۳. تمرکز حواس
در موارد بسیاری، با اینکه طبق برنامه روزانه به حفظ قرآن میپردازیم، پس از صرف زمان متوجه میشویم که یادگیری صورت نگرفته و افکار پراکنده، ما را به سوی خود جلب کرده و نتوانستهایم بر روی مطالعه و حفظ آیات قرآن کریم متمرکز شویم. در این صورت، در توجه به مطلب و متمرکز ساختن حواس در مورد آن مشکل داریم. تمرکز حواس، ما را توانا میسازد به یک تکلیف جذب شده، به رغم وجود عوامل حواسپرتی، آن تکلیف را ادامه دهیم؛ از این رو تمرکز حواس به ویژه عملی دفاعیضد تاخت و تاز افکار خارجی است.
ز فکر تفرقه باز ای تا شوی مجموع
به حکم آنکه چو شد اهرمن سروش آمد
دقت در امور ذیل میتواند ما را برای رسیدن به تمرکز بیشتر یاری رساند:
محیط مناسب
اگر باید حواس خود را برای مطالعه متمرکز کنید، لازم است نخست خود را از دنیای خارج مجزا سازید و محیط مناسبی را برای مطالعه برگزینید. چنین محیطی باید آرام و روشن و دارای گرمایی طبیعی و ساکت باشد. هیچ چیزی به اندازه سر و صدا، به ویژه سر و صداهای مکرر و خسته کننده، برای تمرکز حواس زیانبخش نیست. این محیط کار به دو دلیل اهمیت دارد: نخست به این دلیل که نمیتوانید حواس خود را متمرکز ساخته، مطالعه کنید، مگر اینکه شرایط آرامش و راحتی ذکر شده مورد توجه قرار گرفته باشد؛ سپس به این دلیل که شما هر بار که خود را در وضعیت مادی یکسانی در مطالعه قرار میدهید، بازتابی شرطی از تمرکز را ایجاد میکنید. هنگامی که بدن همیشه در موقعیت مادی یکسان قرار گیرد، ذهن به خودی خود حالتی بیدار و دقیق و متمرکز به خود خواهد گرفت.
با توجه به اهمیت نقش اکسیژن بر روی سلولهای مغزی و در نتیجه، فعالیتهای فکری، باید از حفظ کردن قرآن در مکانهایی که دارای هوای آلوده و دودآلود و یا دم کرده هستند، پرهیز کرد و حتیالامکان از محیطهایی که دارای هوای سالم و آزاد هستند، بهره برد.
حذف علل مادی پریشان حواسی
پس از استقرار در محیط انتخاب شده دیگر نباید علت و موجبی برای تفریح فکر داشته باشید؛ پس باید هرچه را که در اطراف شما میتواند باعث عدم تمرکز شود، خارج کنید. اسناد و مدارک، نقشه راهها، روزنامهها و مجله را در محلی دور از نظر قرار دهید.
جلو پنجره اتاق قرار نگیرید. یکی به این علت که نور را از مقابل دریافت خواهید کرد و دیگر، اینکه ممکن است از پنجره موضوعی را مشاهده کنید که توجه شما را به خود جلب کند و تمرکز حواس شما را به هم زند.
به علل پیشگفته بکوشید هنگام راه رفتن یا هنگامی که سوار اتومبیل، اتوبوس و مانند آن هستید، به قرائت و مطالعه و حفظ آیات از روی قرآن نپردازید. در این حالتها بهتر است آیاتی را که پیشتر حفظ کردهاید، تکرار و تمرین و آنها را در ذهن خود مرور کنید.
انتخاب بهترین لحظات
به طور کلی از همان ساعات اول بیداری، مغز آماده است و بیشتر از سایر اوقات انرژی ذهنی دارد. آزمایشهای بسیاری روی محصلان انجام شده تا درجه خستگی فکری ایشان در ساعات گوناگون روز مشخص شود. همچنین مشاهده شده در جریان کلاسهای صبح، دانشآموزان اشتباهات املایی کمتری دارند؛ سریعتر محاسبه میکنند و حساسیت لامسه ایشان بیشتر است؛ در نتیجه امکانات بیشتری در اختیار دارند. یک گروه از دانشآموزان که صبح قبل از آغاز کلاس ۴۰ غلط املایی داشتهاند، تعداد اشتباهاتشان پس از گذشت یک ساعت از کلاس به ۷۰ غلط، پس از دو ساعت به ۱۶۰ غلط و پس از سه ساعت به ۱۹۰ غلط رسیده است.
نتیجه این مشاهدات مشخص میکند که برای یادگیری مسألهای اساساً باید این عمل را در ساعات اولیه صبح انجام داد. در عین حال چون ضمیر ناخودآگاه نقش بسیار مهمی در رابطه با یادگیری دارد، بهتر است شبها قبل از خوابیدن، موضوع مورد مطالعه صبح را به سرعت بررسی کنید. این اصل که شامل یادگیری هنگام صبح است، مطمئناً بدون استثنا نیست. افرادی که عادت دارند تا دیروقت شب کار کنند، اغلب، صبحها خسته بوده، در نتیجه برای این کار آمادگی ندارند؛ پس ساعات بعدازظهر و شب برای آنها جهت به خاطر سپردن و کارهای حفظی بهتر است.
ضمناً بهتر است زمان به صورت متراکم به حفظ قرآن اختصاص داده نشود؛ بلکه زمان به صورت پراکنده و متناوب باشد. تأثیر «توزیع و زمانبندی» به تحقیقاتی اشاره دارد که نشان میدهد زمانی اطلاعات بهتر یادآوری میشود که مطالعات فرد به صورت متراکم انجام نگرفته؛ بلکه پراکنده و متناوب باشد؛ چون مطالب در مطالعه توزیع شده، در مقایسه با مطالعه متراکم، بیشتر و کاملتر پردازش میشود.
به طور کلی زمان مطالعه را طوری در نظر بگیرید که بتوانید حتیالامکان قبل و بعد از آن کمی استراحت کنید.
انتخاب قرآن مناسب
انتخاب نوع قرآن نیز عاملی مؤثر در جهت تمرکز یا عدم تمرکز حواس است. قرآن مورد استفاده باید ساده و دارای خطی زیبا و کاملاً خوانا، همراه با اعرابگذاری دقیق، کمزرق و برق و در عین حال بیغلط باشد و کلمات و حروفش در هم و بر هم نگاشته نشده باشند و در ضمن دارای ترجمه زیرنویس سلیس و روان باشد. معتبر بودن شماره آیات قرآن مورد نظر مهم است.
از قرآنهایی که زمینه صفحات رنگارنگ و مزین دارند، حتیالامکان استفاده نشود. بهکار بردن قرآنهایی که زمینه صفحات آن کاملاً سفید است، باعث خستگی چشم میشود. در طول مدت حفظ قرآن از قرآنهای گوناگون استفاده نشود؛ زیرا در این صورت به تدریج برای ذهن مشکلاتی ایجاد میشود و تصویر آیات و صفحات از قرآنهای گوناگون در ذهن با یکدیگر اختلاط خواهند یافت و در نتیجه ممکن است برخی آیات محل مشخص خود را در صفحه ذهن نیابند؛ پس آیات فقط از یک نوع قرآن حفظ شود؛ البته مناسب است چندین جلد از قرآن مورد نظر خود را در قطعهای گوناگون جیبی و وزیری تهیه کنید تا بتوانید افزون بر اینکه در منزل حفظ میکنید، در محیط بیرون نیز با استفاده از قرآن جیبی، از وقت خود به طور کامل بهره ببرید.
ه. آمادگی جسمی ـ روانی
آمادگی جسمی ـ روانی شرط دیگر تمرکز حواس به شمار میرود؛ بنابراین، عواملی چون گرسنگی و تشنگی، خستگی و کسالت، خوابآلودگی، اضطراب، عجله، دلمشغولی و... باعث آن میشود که هنگام حفظ قرآن، آرامش و تمرکز لازم را نداشته باشیم و نتوانیم قرآن را به دقت حفظ کنیم. بر این اساس، بهتر است ابتدا آمادگی لازم را به دست آورده، برنامه حفظ قرآن خود را به زمان مناسب دیگری موکول کنیم.
و. کاستن از بار حافظه
بهتر است ذهن خود را از پر شدن دور کنید؛ زیرا در این صورت، حافظه خود را با این اندیشه که کارهای کوچک متعدد روزانه ضرورتاً باید در زمان خاصی انجام شوند، انباشته خواهید کرد. آنگاه که مجبور شویم بسیاری از موضوعات کوچک و پیش پا افتاده را به خاطر بسپاریم، توانایی خود را در جهت تمرکز حواس برای حفظ قرآن به حداقل ممکن کاهش دادهایم. برای اینکه مانع از فشار این موضوعات به ذهن شویم، پیشنهادهای ذیل توصیه میشود:
کارهایی را که باید انجام شود، با سرعت انجام دهید تا دیگر به آنها فکر نکنید.
از توجه به افکار بیارزش، بیهوده، تصاویر نامناسب، متون بیمحتوا و جزئیات گنگ خوداری کنید. برای این کار کافی است هر چیزی را در همان وهله اول حفظ نکنید.
موضوعات روزمره را که هنگام حفظ قرآن به ذهن خطور میکند، بیدرنگ در یک دفتر یادداشت، یادداشت کرده، بدینوسیله حافظه خود را درگیر آن نکنید.
بکوشید موضوعات کمارزش و جزئی را که در کار حافظه اخلال ایجاد میکند، به فراموشی بسپارید.
ز. تکرار و مرور
در نظریه خبرپردازی یادگیری، نظام یاد به سه مرحله اصلی حافظه حسی، حافظه کوتاه مدت و حافظه درازمدت تقسیم شده است. ابتدا محرکهای محیطی به وسیله گیرندههای حسی دریافت، و وارد حافظه حسی میشوند. بعد اطلاعاتی که به حافظه حسّی وارد شدهاند اگر مورد دقت یا توجه قرار گیرند، وارد حافظه کوتاهمدت میشوند؛ سپس اطلاعات وارد شده به حافظه کوتاهمدت مربوط به اطلاعات پیشین موجود در حافظه درازمدت رمزگردانی شده، به این حافظه وارد میشوند و جزو آموختههای فرد در میآیند. اطلاعات به کمک سه فرایند شناختی عمده با نامهای تکرار یا مرور، بسط یا گسترش و سازماندهی به حافظه درازمدت انتقال مییابند.
وقتی مطلبی از حافظه کوتاهمدت وارد حافظه درازمدت شد، گفته میشود که آن مطلب یاد گرفته شده است.
بنابر آنچه گفته شد، یکی از راههای انتقال اطلاعات از حافظه کوتاهمدت به حافظه درازمدت، تکرار مطالب است. تکرار و مرور، راهبردی مؤثر در حفظ آیات قرآن به شمار میرود و لازم است فردی که در این جهت گام بر میدارد، تاکتیکهای ذیل را برای تسهیل در یادگیری و حفظ قرآن در نظر داشته باشد:
۱. مکررخوانی
برای حفظ کردن هر آیه از قرآن باید آن را چندین بار و هر بار با توجه تمام به هر حرف و کلمه موجود در آن، تلاوت کرد؛ البته دفعات تکرار با توجه به قدرت حافظه هر شخص و نیز به نسبت سخت یا آسان بودن آیات فرق میکند. برخی شاید با ۳ بار خواندن یک آیه نه چندان طولانی آن را به خاطر بسپارند؛ ولی برخی دیگر به تمرین بیشتری نیاز دارند. بهطور طبیعی با چندین بار خواندن آیه، مقدار فراوانی از کلمات آن در ذهن جای میگیرد؛ اما هنوز آیه مزبور بهطور کامل جای خود را در ذهن نیافته است. حال باید آیه را بدون استفاده از قرآن و با کمک گرفتن از حافظه بخوانید. احتمالاً در این هنگام به اشکالاتی بر خواهید خورد و تعدادی از کلمات و حروف را به یاد نخواهید آورد؛ زیرا هنوز بر تمام کلمات احاطه نیافتهاید. در هر قسمتی که متوقف شدید و نتوانستید کلمه مورد نظر را در ذهن خود بیابید، به قرآن رجوع کنید؛ آن کلمه را بجویید و به ذهن بسپارید و به همین ترتیب برای بقیه آیه عمل کنید تا بتوانید آیه را به طور کامل و به راحتی از حفظ بخوانید. حال آیه را دستکم ۵ بار از حفظ تلاوت کنید تا مطمئن شوید آن را خوب به خاطر سپردهاید. مهم این است که قادر باشید آیه محفوظه را روان و راحت قرائت کنید، نه با دشواری و بروز اشکالات. توصیه مهم این است که بکوشید هنگام مرور، آیات را تلاوت کنید و فقط از ذهن نگذرانید.
۲. بخش به بخش حفظ کردن
در این روش، مقدار فراوانی از اطلاعات به چند بخش تقسیم و این بخشها به نوبت آموخته میشوند. انتقال اطلاعات به حافظه درازمدت به کوشش فراوان نیاز دارد. وقتی مقدار بسیاری اطلاعات به چند بخش کوچکتر تقسیم میشود و آن بخشها بهطور جداگانه آموخته میشوند، انتقال آنها به حافظه درازمدت آسانتر انجام میگیرد. در مورد حفظ کردن آیات متوسط یا طولانی، باید هر چند کلمه از آیه مثلاً هر ۳ یا ۴ کلمه را جدا از قسمتهای دیگر حفظ؛ سپس هر قسمت را به قسمتهای قبل از آن وصل کرد تا آیه تمام شود؛ به طور مثال، در آیه ۲۳ از سوره مبارکه جاثیه:
)أَفَرَأَیْتَ مَنْ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ...(.
ابتدا قسمت اول را به وسیله تکرار و همراه با دقت و تمرکز کافی حفظ میکنیم:
حال به قسمت بعدی میرسیم:
)وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ...( (تکرار) تا اینکه حفظ شود.
حال قسمت اول و دوم را چندین بار با یکدیگر میخوانیم:
)أَفَرَأَیْتَ مَنْ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍِ( (تکرار)
اکنون قسمت سوم: )وَخَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ...( (تکرار)
قسمت سوم را به بخشهای قبلی وصل و تکرار میکنیم.
حال قسمت چهارم:
)وَجَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَاوَةً... ( (تکرار)
این قسمت را به بخشهای قبل متصل و آن را تکرار میکنیم.
قسمت پنجم،
)فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ... ( (تکرار)
حال به قسمتهای پیش وصل و تکرار شود.
قسمت آخر: )أَفَلاَ تَذَکَّرُونَ( (تکرار)
حال همه آیه را میتوانیم به راحتی از حفظ تلاوت کنیم.
۳. درنگ و تمرین پراکنده
موضوعی که در بحث تکرار و تمرین همیشه مورد سؤل بوده، چگونگی تمرین و تکرار حوادث است. آیا تمرین و تکرار حوادث به صورت پشت سر هم و متوالی هنگامیادگیری، عملکرد حافظه و یادآوری را افزایش میدهد یا تمرین و تکرار حوادث به صورت پراکنده و با فاصله یادآوری بهتری به همراه خواهد داشت؟
ملتون (۱۹۷۰) مطالعات مهمی را در زمینه مقایسه بین تمرین پراکنده و تمرینمتوالی و اهمیت اثر درنگ گزارش داده است. او در یکی از آزمایشهای خود نشان میدهد که هرچه مدت زمان ارائه برای هر کلمه طولانیتر شود، عملکرد حافظه و یادآوری بهتر میشود.
در تمرین پراکنده، یادگیرنده به جای اینکه بکوشد یکباره و در یک نوبت، مقدار فراوانی اطلاعات را حفظ کند، وقتش را تقسیم، و چندین بار آن اطلاعات را مرور میکند. این کار باعث میشود تا از خستگی و از بین رفتن انگیزه فرد جلوگیری شود. اگر یادگیرنده چندین نوبت صرف مطالعه کند، آنچه را در نوبت قبل فراموش کرده، در نوبت بعد به سرعت میآموزد؛ بنابراین اگر بهطور مثال، روزی ۲ ساعت برای حفظ قرآن وقت صرف کردهاید، این ۲ ساعت به همپیوسته و یکباره نباشد؛ بلکه آن را به ۳ وقت ۴۰ دقیقهای و یا به ۲ زمان ۶۰ دقیقهای با فاصله زمانی مناسب بین آنها تقسیم کنید.
۴. مکرّر شنیدن
گاهی اوقات انسان توانایی بهرهگیری مناسب و مستقیم از حافظه را برای مرور آیات ندارد. اینجا برای اینکه هم از وقت موجود استفاده شود و هم ذهن فشار بسیاری را متحمل نشود، بسیار مناسب است که از نوار ترتیل قرآن استفاده کنید به این صورت که نوار آیات مورد نظر را که به روش ترتیل تلاوت شده به دقت گوش دهید و آنها را همزمان با قرائت قاری از ذهن بگذرانید. بدیهی است که موارد اشتباه بهوسیله نوار در همان لحظه برطرف میشود. به طور تجربی میتوان ادعا کرد که این کار فشار کمتری را بر نیروی حافظه انسان وارد میسازد؛ ولی روش مرور از طریق گوشدادن به صورت شیوه اصلی توصیه نمیشود؛ زیرا:
اولاً، با این کار، قوه حافظه، تنبل و ضعیف میشود؛
ثانیاً، خیلی دیرتر به نتیجه مطلوب میتوان رسید؛
ثالثاً، محفوظات استحکام چندانی نخواهند داشت.
ضمناً در صورت استفاده از نوار بکوشید از نوارهای ترتیل کُند که دارای سرعت کمتری در مقایسه با ترتیل معمول است استفاده کنید.
۵. تکرار بیشتر آیات مشابه
آیات بسیاری را میتوان سراغ گرفت که با هم شباهت دارند یا عینِ همند؛ برای مثال، آیه ۵۸ بقره با آیات ۱۶۱ آلعمران، ۵ انعام، ۶ شعراء، ۱۰ نمل، و ۳۱ قصص همانند است و آیه ۸۹ سوره آل عمران همان آیه ۵ سوره نور است.حال توصیه میشود که در حفظ اینگونه آیات کوشش و تکرار بیشتری کنید. اگر آیههای غیر همانند برای حفظ باید ده مرتبه تکرار شوند، این آیات را لازم است بیست مرتبه تکرار کرد تا خوب در ذهن جای گیرند. این همانندی، در پایان بعضی از آیات نیز وجود دارد؛ مثل )إِنَّ اللّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً( و )کانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً(، یا )إِنَّ اللّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیماً( و )وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ(.
۶. پُرآموزی
پرآموزی جلو تداخل در یادگیری را میگیرد. پرآموزی یعنی تکرار مطالب و یادگیری تا حد اشباع. برای این منظور، پس از آنکه یادگیرنده به حد دلخواه به یادگیری یا عملکرد دست یافت، باز هم برای مدتی بیشتر به تمرین و تکرار ادامه میدهد. زمانی گفته میشود که مهارتی به حد پرآموزی آموخته شده است که تمرین اضافی دیگر نتواند آن را بهبود بخشد.
توصیه بسیار مهم ما این است که تا آیهای را به صورت کاملاً متقن و مستحکم حفظ نکردهاید، هیچ گاه سراغ آیه بعدی نروید. عدم رعایت این نکته حتماً مشکلاتی را ایجاد خواهد کرد.
ح . گسترش
گسترش به معنای افزودن معنا به اطلاعات جدید از طریق پیوند آن با دانش پیشین است.
به عبارت دیگر، ما از طرحوارههایمان و از دانش موجود خود استفاده میکنیم تا معنای اطلاعات تازه را درک کنیم. یادگیرنده به کمک راهبرد گسترش، بین آنچه ازپیش میدانسته و آنچه قصد یادگیریاش را دارد، پل ارتباطی ایجاد میکند. این کار از راه افزودن جزئیات بیشتر به مطلب تازه، خلق مثالها و مواردی برای آن، ایجاد تداعی بین آن و اندیشههای دیگر، و استنباط کردن درباره آن، انجام میشود. اینجا به اختصار برخی از راهبردهای مربوط به گسترش، و کاربرد آنها را در حفظ قرآن ارائه میکنیم.
۱. سر واژه
اگر شما نیازمندید اطلاعات را برای زمانی طولانی به یاد داشته باشید، یک «سرواژه» یا «سرنام» شیوه مناسبی است. سرواژه کلمهای به شکل مختصر است که از حرف اول هر کلمه در یک فراز تشکیل شده است. مانند کلمه (ناجا) که از حروف اول (نیرویانتظامی جمهوری اسلامی ایران) تشکیل یافته. با استفاده از سرواژه میتوان حروف آغازین چند آیه قرآن را به هم پیوند داد و با ساختن کلمهای، امکان یادآوری آیات را تسهیل کرد؛ بهطور مثال، با پیوند دادن حروف اول سه آیه ۱۲ تا ۱۴ سوره نساء که مشتمل بر یک صفحه قرآن، با رسمالخط عثمانطه است میتوان کلمه «وتو» را ساخت و به این ترتیب آیات را یادآوری کرد. این روش برای پرهیز از اشتباه آیات مشابه نیز بسیار مؤثر است؛ برای مثال، در آخر آیه ۳ آیه متوالی از سوره آلعمران یعنی آیات ۱۷۶ تا ۱۷۸ سه جمله شبیه به هم وجود دارد که فقط در یک کلمه به ترتیب ذیل اختلاف دارند:
آیه ۱۷۶ )ولهم عذاب عظیم(
آیه ۱۷۷ )ولهم عذاب الیم(
آیه ۱۷۸)ولهم عذاب مهین(
حفظ کردن ترتیب این سه جمله قدری وقتگیر است. اگر بخواهیم ترتیب درست این جملات را در هر آیه به خاطر بسپاریم میتوانیم به حروف اول سه کلمه «عظیم، الیم و مهین» توجه کرده، کلمه «عام» را که به معنای سال است، به دست آوریم. حال حافظ قرآن میتواند هنگام خواندن این آیات با به یاد آوردن کلمه رمز متوجه ترتیب آنها شود.
۲. یادداشتبرداری
منظور از یادداشتبرداری، انتخاب و ثبت نکات مهم مطلب شنیداری یا نوشتاری است. در صورتی میتوان یادداشتبرداری را در ردیف راهبردهای گسترش معنایی قرار داد که به یادگیرنده کمک کند اطلاعات جدید را سازمان دهد و بین آنها و دانش موجود خود پیوند برقرار سازد.
برای رفع اشتباه در حفظ آیات مشابه، بهترین روش، یادداشتبرداری و نوشتن این موارد و علامتگذاری و مقایسه بین آنها است. بدین ترتیب حافظ میتواند کنار هر آیه (به وسیله مداد) موارد مشابه آن را (شماره آیه و نام سوره) یادداشت کند.
در مورد اهمیت یادداشتبرداری در حفظ مطالب، ابوبصیر از امام صادقعلیهالسلام نقل میکند که فرمود: «اکتبوا فانکم لا تحفظوا حتی تکتبوا؛ بنویسید؛ زیرا شما یاد نمیگیرید مگر اینکه بنویسید».
۳. تصویرسازی ذهنی
منظور از تصویرسازی ذهنی یعنی برقراری ارتباط معنادار بین مطالب از طریق ایجاد رابطه ذهنی بین آنها... . این تدبیر آموزشی یادگیری دانشآموزان را بهبود میبخشد.
با استفاده از این شیوه میتوان محتوا و مضمون یک آیه را به یک تصویر ذهنی پیوند زد و با یادآوری آن تصویر، محتوای آیه را به یاد آورد؛ بهطور مثال، در داستان ورود فرشتگان به صورت میهمان بر حضرت ابراهیمعلیهالسلام که از آیه ۶۹ به بعد در سوره هود آمده میتوان محتوای آیه را با این تصویر ذهنی تداعی کرد که مردی گوسالهای بریان شده را به سوی میهمان میبرد. مضمون آیه ۷۰ با این تصویر تداعی میشود که میهمانان از تناول آن گوساله امتناع میکنند. محتوای آیه ۷۱ را میتوان به شکل زنی در حال خنده تصویر کرد و محتوای آیه ۷۲ را با تصویر یک زوج سالخورده و با علامت تعجب بر فراز آنها و... .
۴. روش مکانها
یکی دیگر از راههای بسط معنایی، روش مکانها است. در روش مکانها که روش قدیم برای حفظ کردن اطلاعات است، یادگیرنده، هنگام یادگیری و یادآوری مطالب، مکان اشیا را در ذهن خود مجسّم میکند. برای استفاده از این روش، یادگیرنده ابتدا به ترتیب موقعیت یا مکان اشیا را میآموزد، یعنی نقشه آنها را به خاطر میسپارد، و هنگام یادآوری، با طی این مراحل ذهنی، آنها را به یاد میآورد.
شما نیز میتوانید مثال ذیل را در کارهای خود به نحو مؤثری به کار ببرید:
ابتدا ده مکان را در خانه خود برگزینید. آنها را به نحوی انتخاب کنید که توالی حرکت از یک مکان به مکان دیگر روشن و بدیهی باشد؛ برای مثال، در ورودی تا هال، آشپزخانه، اتاق خواب و... . مطمئن شوید که این ده مکان را به آسانی و به ترتیب بتوانید تصور کنید. حال ۱۰ گزینه را در نظر بگیرید و آنها را در یکی از این ده مکان قرار دهید. بدینوسیله شما میتوانید جایگاه هر آیه را در یکی از مکانهای خانه قرار داده، با ورود ذهنی به هر مکان، آیهای را که از آن مکان تداعی میشود، به یاد آورید.
بکوشید جای هر آیه در صفحه قرآن را کاملاً به خاطر بسپارید تا آسانتر بتوانید آیه حفظ شده را به خاطر آورده، ارائه کنید.
ط. سازماندهی
سازماندهی بهترین و کاملترین نوع راهبرد بسط معنایی است با این تفاوت که یادگیرنده در استفاده از راهبرد سازماندهی، برای معنادار ساختن یادگیری، به مطالبی که قصد یادگیری آنها را دارد، نوعی چارچوب سازمانی تحمیل میکند؛ اما چنین عملی در راهبردهای گسترش الزامی نیست. سادهترین شکل سازماندهی این است که اطلاعات را در دستههایی قرار دهیم تا آنها را آسانتر یاد بگیریم و راحتتر به یاد آوریم.
وقتی مادههای متعدد یادگیری را دستهبندی میکنیم، از بار حافظه فعال خود میکاهیم و قدرت تمرکزمان را بیشتر میکنیم. همین امر، علت اصلی تسهیل یادگیری از راه دستهبندی اطلاعات است. در واقع ما از مقدار اطلاعاتی که میخواهیم یاد بگیریم کم نمیکنیم؛ بلکه از راه تقطیع، مادههای اطلاعاتی را محدود میسازیم.
روشهای ذیل میتواند ما را برای سازماندهی اطلاعات و حفظ و یادگیری بهتر آنها یاری رساند:
۱. دستهبندی مطالب
دستهبندی محض مطالب به مقولهها یا طبقات بیشتر برای جلوگیری موضوعات ساده یا پایه مفیدند. برای حفظ کردن یک سوره متوسط و بهویژه طولانی خوب است ابتدا آن سوره را به چند دسته از آیات تقسیم، و هر دسته از آیات را جداگانه حفظ و به دسته آیات پیشین متصل کنید؛ البته لازم نیست آیات مربوط به یک دسته را بهطور کامل در یک جلسه حفظ کنید. مهم این است که در ذهن خودتان آنها را در یک دسته و مجموعه قرار دهید. با این کار حجم سوره کمتر به نظر میرسد و حافظ تسلط و احاطه کاملتری بر آن سوره خواهد داشت. تا جایی که امکان دارد بکوشید آن دسته آیاتی را که برای حفظ برگزیدهاید، به هم مربوط باشند؛ بهطور مثال برای حفظ کردن سوره مبارکه نبأ میتوان آن را به ۳ گروه از آیات تقسیم کرد. بدین ترتیب که آیه اول تا آیه شانزدهم که اغلب بیان پدیدههای طبیعی است در دسته اول، و آیات هفدهم تا سیام که در وصف قیامت و وضعیت اهل عذاب است در دسته دوم و سرانجام آیات سی و یکم تا آخر سوره در دسته سوم قرار میگیرند.
۲. تهیه سرفصل مطالب
از جمله راهبردهای سازماندهی برای تکالیف پیچیده یادگیری میتوان به تهیه سرفصلهای یک کتاب درسی نظیر آنچه در فهرست مطالب اینگونه کتابها دیده میشود، اشاره کرد. برای این منظور یادگیرنده باید اندیشههای اصلی و فرعی را به اختصار و با استفاده از کلمات و عبارات مهم به دنبال هم بنویسد؛ به طور مثال سرفصلهای ذیل را میتوان برای سوره مبارکه مرسلات تهیه کرد:
۱. سوگندهایی در مورد قیامت و حوادث سخت رستاخیز (آیات ۱ تا ۱۵)؛
۲. سرگذشت غمانگیز اقوام گنهکار پیشین (آیات ۱۶ تا ۱۹)؛
۳. گوشهای از ویژگیهای آفرینش انسان و طبیعت (آیات ۲۰ تا ۲۸)؛
۴. سرنوشت تکذیبکنندگان قیامت (آیات ۲۹ تا ۴۰)؛
۵. اشارهای به وضع پرهیزکاران و تکذیبکنندگان در قیامت (آیات ۴۱ تا ۵۰).
ضمناً میتوان برای هر یک از سرفصلهای پیشگفته، اندیشههای فرعی را نیز در نظر گرفت؛ بهطور مثال میتوان عناوین فرعی ذیل را برای وضع پرهیزکاران در قیامت تهیه کرد:
سایهها و چشمهها
میوهها
خوردن و آشامیدن
جزای نیکوکاران
۳. تهیه نقشه مفهومی
راهبرد سازماندهی دیگر، تبدیل متن به طرح یا نقشه است. برای این منظور، یادگیرنده ابتدا اندیشه یا مفهوم اصلی متن را مشخص، و بعد اندیشهها یا مفاهیم فرعی وابسته به مفهوم اصلی را مشخص میکند؛ سپس این اندیشههای فرعی را به مفهوم اصلی میپیوندد. نتیجه یک طرح یا نقشه است که مفهوم اصلی در بالا یا وسط و اندیشههای فرعی در زیر یا پیرامون آن قرار میگیرند. نقشه مفهومی به یک بازنمایی تصویری و کلامی از مفاهیم و روابط مهم میان آنها گفته میشود. هدف نقشه مفهومی این است که به یادگیرنده کمک کند تا بازنما یا تصویر روشنی از آنچه قرار است آموخته شود، درست کند.
بهطور مثال نقشه مفهومی ذیل را میتوان برای سوره مبارکه طور در نظر گرفت:
رعایت بهداشت و تغذیه مناسب
افزون بر عوامل پیشگفته، برخی عوامل فیزیولوژیک نیز همچون نوع تغذیه بر چگونگی حافظه حافظ تأثیرگذار است.
برخی از تحقیقات پژوهشگران حاکی از تأثیر نوع تغذیه در عملکرد حافظه است؛ به طور نمونه، مانینگ و همکاران (۱۹۹۰) در مطالعه خود از آزمودنیهای سالمند و جوان خواستند تا ناشتا به آزمایشگاه حافظه بیایند. در آنجا قبل از انجام تکالیف حافظه به گروهی از آزمودنیها نوشابهای حاوی گلوکز و به گروه دیگر نوشابهای کاذب بدون شکر و دارای ساکارین داده شد. سالمندان گروه اول در دو تکلیف حافظه کلامی بلندمدت (یادگیری فهرست کلمات و حفظ یک پاراگراف) به طور معناداری از سالمندان گروه دوم بهتر عمل کردند. اندازهگیری گلوکز خون آنان نشان داد که آزمودنیهایی که گلوکز بیشتری داشتند، عملکرد حافظه آنها بهتر بود. در منابع دینی نیز مصرف برخی غذاها و رعایت برخی از امور بهداشتی مؤثر در تقویت حافظه دانسته شده که به تعدادی از آنها اشاره میشود:
۱. عسل
امام کاظمعلیهالسلام عسل را مایه شفای امراض مختلف دانسته و فرموده است: خوردن مقداری عسل به صورت ناشتا ذهن را صفا بخشیده، حافظه را تقویت میکند.
۲. کرفس
رسول خداصلیاللهعلیهوآله فرمود: کرفس را مصرف کنید که غذای پیامبران الاهی، الیاس و یسع و یوشع بوده است و روایت شده است که باعث تقویت حافظه میشود.
۳. کندر
رسول خداصلیاللهعلیهوآله در وصیتی به امیرمؤمنانعلیهالسلام فرمود: ای علی! سه چیز است که حافظه را زیاد و بیماری را برطرف میسازد: کندر و مسواکزدن و قرائت قرآن.
۴. کشمش قرمز
خوردن ۲۱ عدد کشمش قرمز به صورت ناشتا حافظه را فزونی میبخشد.
۵. مسواک زدن
رسول خداصلیاللهعلیهوآله به امام علیعلیهالسلام فرمود: ای علی! مسواک از سنّت است... و حافظه را افزایش میدهد.
۶. روزه گرفتن
همچنانکه مصرف برخی غذاها نقش مؤثری در تقویت حافظه دارد، زیادهروی در تغذیه نیز عامل مهمی برای فراموشی و ضعف حافظه است؛ به همین جهت در برخی روایات، روزه گرفتن عامل مؤثر در تقویت حافظه به شمار آمده است. امام صادقعلیهالسلام در روایتی از امیرمؤمنانعلیهالسلام سه چیز را باعث برطرف شدن بلغم و تقویت حافظه دانسته است:
مسواکزدن، روزه و قرائت قرآن.
همچنین قابل توجه است که در روایات معصومانعلیهمالسلام مصرف بعضی غذاها سبب نسیان و فراموشی دانسته شده؛ همچون:
سیب ترش، پنیر، گشنیز و خیارچنبر و نیز برخی رفتارها زمینهساز ضعف حافظه به شمار آمده است.
منابع
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل تمرکز حواس می پردازند .
روشهای تمرکز حواس برای حفظ
الف. حذف عوامل پریشانی افکار:
برای ایجاد تمرکز حواس باید کارهایی که باعث تشتت افکار میشود از بین برود مثل گرسنگی و تشنگی و بسیاری از عوامل دیگر مانند اضطراب و خستگی. معمولاً چنین کسی نمیتواند ذهن خود را متمرکز و حواس خود را جمع نماید و هیچ گاه با وجود این عوامل نمیتواند به حفظ بپردازد، بنابراین مراعات این حالات برای انسان بسیار لازم است.
ب. انتخاب مکان مناسب:
یکی از عوامل مهمی که در حفظ قرآن و بخاطر سپردن هر مطلب دیگری باید مورد توجه قرار گیرد ودر تمرکز حواس تأثیر خاصی دارد مکان است، مکان حفظ باید خلوت و بیسرو صدا و آرام باشد.
اگر قرار باشد در بین کار چند لحظه به رادیو گوش کرده و یا با افرادی که وارد اتاق میشوند، صحبت کند و یا برای آشامیدن آب برخیزد و یا اینکه چند بار به تلفن جواب بدهد و یا متوجه مناظر مختلف کوچه، حیاط و یا حتی اطاق شود، دیگر تمرکز حواسی برای انسان باقی نمیماند، بنابراین باید حتی الامکان اینگونه عوامل را کاهش داده تا بتواند به راحتی و سهولت آیات را به خاطر بسپارد.
و نیز با توجه به اهمیت نقش اکسیژن بر روی سهولت مغزی وفعالیتهای فکری باید از حفظ کردن در مکانهایی که دارای هوای آلوده و یا دم کرده هستند، اجتناب کرده و از هوای سالم و آزاد استفاده کرد.
ج. وقت و زمان مناسب:
بهترین زمان برای یادگیری وحفظ قرآن، زمانی است که انسان آمادگی کافی و دانی را دارد و نمیتوان وقت خاصی را به اشخاص تحمیل کرد که فلان وقت فقط برای این امر خوب و مناسب است.
امّا یکی از مناسبترین اوقات برای به ذهن سپردن هر گونه مطلبی سحرگاهان است یعنی صبح زود، قبل و یا بعد از نماز است، زیرا مناسبترین حالات ذهن از نظر آمادگی برای فعالیت، هنگامی است که فرد، ساعاتی قبل از آن، استراحتی کامل داشته باشد و نیز علاوه بر بدن انسان، طبیعت نیز از آرامش خاصی برخوردار است. به تجربه ثابت شده است آنان که عادت به بیداری سحر و صبحگاهان دارند، افراد موفقی هستند.
سحرخیز باش تا کامروا باشی!
علامه شوشتری در این باره چنین سروده است:
و البحث قد جرب فی ابکار عندهم و الحفظ فی الاسحار
و الکتب فی اواسط النهار و اللیل و النهار للتکرار
و الکل حال الجوع لا حال الشبع مجرب تاثیره فلیتبع
و اختر محلاً خالیاً من شاغل تحل فیه عقد المشاکل[۱]
یعنی:
صبح برای بحث کردن تجربه شده و، سحر برای حفظ کردن نزد اهل تجربه. و نوشتن در وسط روز و شب، و روز و شب برای تکرار و مباحثه. همه اینها درحال گرسنگی باید نه سیری، تاثیر این حالات تجربه شده تعبیت کن! برای خود محلی به دور از شلوغی برگزین، که در آن مشکلات و مسائل حل شود.
مشکل بیداری سحرگاهان نیز فقط چند روز اوّل است و بعد از چند روز لذت و شیرینی سحرخیزی بدست خواهد آمد، برای بیدار شدن نکات زیر نیز مفید است:
۱. تلاوت آیه آخر سوره کهف.
۲. خوردن غذای سبک در اوّل شب.
۳. خفتن در اوایل شب.
نکته دیگر این که روان شناسان معتقدند، بهتر است در ساعات ثابتی از شبانه روز، مطالب حفظ شوند، زیرا اگر این کار هر روز در ساعتهای مشخص و ثابت انجام گیرد، ذهن به ثبت و ضبط کردن در این ساعات به خصوص عادت میکند و در نتیجه سریعتر و با زحمت کمتری میتوان مطالب را حفظ کرد. البته باید که هیچگاه نباید پس از یک فعالیت سنگین ذهنی و فکری به حفظ قرآن پرداخت.
نکته دیگر که برای حضور قلب در نماز نیز سفارش شده و در اینجا نیز بسیار اهمیت دارد این است که باید همیشه پیش از حفظ کردن، دقایقی را به تخلیه ذهن و افکار و مسائل مختلف اختصاص داد و نباید بدون مقدمه مشغول حفظ قرآن شد، (به ویژه برای کسانی که دغدغه و دل مشغولیهای زیادی دارند).
نکته مهم دیگر تقسیم اوقات حفظ در طول شبانه روز است، از نظر علمی و تجربی نیز ثابت شده است که اگر حفظ مطالب در فواصل زمانی مختلف صورت گیرد، نتایج بهتری خواهد داشت تا این که این کار متصل و یک باره انجام پذیرد.
مطالب مهم آخر این که چنین نیست که در صورت نبودن بعضی از شرایط کار حفظ تعطیل شود، اصولاً محدودیت مطلق در زمان ومکان برای حفظ قرآن وجود ندارد ولی با وجود این شرایط، پیشرفت انسان بیشتر و سرعت حفظ و سهولت آن افزایش پیدا خواهد کرد.
د. پرهیز از کارهای غیر ضروری
حفظ قرآن به فکر آرام و خالی بودن ذهن نیاز دارد، کسی که شبانه روز به کارهای روزمره به ویژه کارهای غیر ضروری مشغول باشد، نمیتواند حواس خود را متمرکز نماید و اگر آیاتی را حفظ نماید، بزودی آن را فراموش خواهد کرد، بنابراین باید فکر خودرا بر روی حفظ متمرکز نماید و دل مشغولیهای خود را به فواصل برساند تا بتواند در این زمینه توفیقات خوبی کسب نماید.
چکیده بحث گذشته:
عوامل مهم و موثر درحفظ قرآن کریم:
۱. انتخاب نوع قرآن.
۲. استفاده از نوارهای ترتیل.
۳. نماز حفظ قرآن.
۴. آشنایی با صرف و نحو و زبان عربی.
۵. ایجاد تمرکز حواس.
روشهای تمرکز حواس:
۱. حذف عوامل پریشانی افکار.
۲. انتخاب مکان مناسب.
۳. پرهیز از کارهای غیر ضروری.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل تکرار می پردازند .
تکرار و مرور در تمام امور مهم است. اگر انسان بخواهد به تبحر و تسلط در کاری برسد، باید آنقدر تکرار کند تا در انجام آن مسلط شود. اگر مسئلهای با حافظه انسان مرتبط باشد، اهمیت تکرار در آن موضوع بیشتر میشود. به ذهن سپردن یک شعر، به خاطر نگه داشتن معنای لغات یا تسلط بر مطالب تاریخ و شبیه آنها تنها با دقت و تکرار ممکن است.
از آنجا که حفظ قرآن با حافظه ارتباط دارد، صرفاً نمیتوان به حفظ اولیه دل خوش داشت! حفظ قرآن زمانی مؤثر و مفید است که با مرور همراه باشد.
شخصی بخشی از قرآن را حفظ کرده است ولی آنها را مرور نمیکند. تا چند روز اول پس از حفظ، محفوظات در ذهن باقی مانده است. کمکم در برخی کلمات یا آیات اشکال ایجاد میشود. از دو سه هفته به بعد اگر بخواهد آیات را بخواند شاید حداکثر پنجاه درصد صحیح بخواند. دو ماه از حفظ گذشته، تقریباً جز کلمات متفرق چیزی به ذهن نمیرسد. ارزش مرور محفوظات در طول زمان، بیش از حفظ اول میباشد. حفظ هر بخش از قرآن در صورتی ارزشمند است که با مرور تا آخر عمر همراه باشد (دقت کنید).
روایات متعددی نقل شده که توصیه میکند اگر قرآن را به ذهن سپردید، نگذارید از صفحه ذهن (و البته قلبتان) پاک شود.
امام صادق(ع) فرموده است:
هر کس سورهای از قرآن را فراموش کند، آن سوره به صورتی زیبا و درجهای بلند در بهشت برایش نمایان میشود.
زمانی که آن را ببیند، میگوید: تو کیستی؟ چه قدر زیبایی! کاش از آنِ من بودی!
آن سوره قرآن در پاسخش میگوید: مرا نمیشناسی؟ من فلان سورهام؛ اگر مرا فراموش نکرده بودی، تو را به این مقام (بلند) میرساندم (ولی حیف که مرا از دست دادی).
شیوه های مرور:
در تمام شیوههای مرور، مبنای اصلی «تکرار محفوظات» است. در نحوه تکرار اختلاف وجود دارد و در هر روش، تکرار به شکلی خاص انجام میشود.
شیوه اول: مرور با استماع بدون قرائت
در این روش، بخش در نظر گرفته شده برای مرور فقط با شنیدن (که معمولاً با تلاوت ترتیل صورت میگیرد) و بدون خواندن مرور میشود. حافظ قرآن آیات را به طور مرتب میشنود و به جهت اینکه امکان خواندن برای وی فراهم نیست فقط در ذهنش مرور صورت میگیرد.
مزایا:
۱ـ این روش انرژی کمی میخواهد.
۲ـ در شرایط مختلف و به شرط فراهم بودن امکان استماع، قابل انجام است.
۳ـ این روش تمرکز زیادی را نمیطلبد.
معایب:
۱ـ به جهت اینکه حافظ قرآن، آیات را نمیخواند تثبیت محفوظات در این روش بسیار اندک است.
۲ـ این روش به وسایل کمک آموزشی مانند: نوار و ضبط صوت، سی دی و کامپیوتر نیاز دارد.
شیوه دوم: مرور به صورت قرائت بدون استماع
در این روش، بخش در نظر گرفته شده برای مرور توسط حافظ قرائت میشود بدون اینکه با استماع همراه باشد.
در این روش بعضی آیات را با صدای بلند و برخی با صدای آهسته و گروهی بدون صدا قرائت میکنند؛ دستهای از رو قرائت میکنند و عدهای از بر میخوانند؛ برخی، آیات را به صورت ترتیل و گروه دیگری به صورت ساده قرائت میکنند.
مزیت:
تقریباً در تمام شرایط میتوان از این روش استفاده کرد.
عیب:
به علت اتکای مرور به حافظه و بدون کمکهای جانبی، احتمال اختلال در تثبیت محفوظات در این شیوه وجود دارد.
شیوه سوم: مرور به صورت قرائت همراه استماع
در این شیوه، بخش در نظر گرفته شده برای مرور توسط حافظ و همراه با استماع تلاوت ترتیل قرائت میشود.
در این روش بعضی، آیات را با صدای بلند و برخی با صدای آهسته و گروهی بدون صدا قرائت میکنند؛ دستهای از رو قرائت میکنند و عدهای از بر میخوانند؛ برخی، آیات را به صورت ترتیل و گروه دیگری به صورت ساده قرائت میکنند.
مزایا:
۱ـ تثبیت محفوظات در این روش فوقالعاده زیاد است.
۲ـ در شرایط مختلف با شرط فراهم بودن امکان استماع، قابل انجام است.
عیب:
این روش به وسایل کمک آموزشی (نوار و ضبط صوت یا سی دی و کامپیوتر یا وسایل نظیر آنها) نیاز دارد.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به موضوع روانخوانی قرآن و اهمیت آن در حفظ قرآن می پردازند .
مراحل حفظ قرآن کریم
۱. آشنایی با روخوانی و روانخوانی قرآن
بعضیها بدون طی کردن مراحل حفظ قرآن نیز می توانند قرآن را ـ هرچند با دشواری و تمرین بیشتر ـ حفظ کنند، ولی مراحلی که سپری کردن آنها در افزایش سرعت و مقدار و دوام حفظ آیات قرآن بسیار مؤثر است، هفت مرحله است و مرحله اولِ آن، این است که تلاش کنید، پیش از حفظ قرآن، یک دوره آموزشِ «روخوانی» قرآن را یاد بگیرید و «روانخوان» شوید تا از همان آغاز و با تسلط بر روخوانی قرآن، آیات الهی را به طور صحیح و بدون غلط بخوانید و با تسلط بر روانخوانی قرآن، با سرعت بیشتری، آیات بیشتری را حفظ نمایید.
۲. آشنایی با تجوید قرآن
بهتر است که علمِ «تَجویدِ»، قرآن یا همان «نیکو خوانیِ» قرآن را، پیش از حفظ آیات، فرا بگیرید، تا از همان آغاز حفظ قرآن، آیات را نیکوتر و زیباتر نیز بخوانید؛ زیرا آشنا بودن با علم تجوید، انجام دادن این کار را برای شما بسیار آسانتر می کند.
۳. آشنایی با دستور زبان قرآن
چنانچه برای شما امکان دارد، بکوشید یک دوره دستور زبان عربی را که به آن «صَرف و نَحْو» می گویند، هرچند به صورت مختصر و اِجمالی، فرا بگیرید؛ زیرا آگاه بودن از قواعد دستور زبان عربی و آشنایی با آنها، در سرعت و مقدار حفظ آیات قرآن بسیار مؤثر است.
۴. آشنایی با لحن عربی قرآن
از همان آغاز، آیات قرآن را با لَحن و آهنگ و لهجه عربی حفظ کنید. برای این منظور، به تلاوت و قرائت قاریان معتبر و مشهور عرب و ایران گوش فرا دهید.
۵. آشنایی با روش ترتیل قرآن
تلاوت قرآن به روش «تَرتیل» را بیاموزید و بکوشید که قرآن را با همین روش، حفظ کنید. برای یادگیری آن، می توانید به نوارها و سی دی های تلاوت قرآن با روش ترتیل، مانند نوار ترتیلِ استادان: «محمد صِدّیق مَنشاوی» و «عبدالرحمن حُزَیفی» گوش فرا دهید و خودتان نیز همراه آنها بخوانید، یا در جلسات تلاوت قرآن به روش ترتیل، شرکت نمایید، و یا این روش را زیر نظر «استاد» یاد بگیرید و تمرین کنید تا کاملاً با روش و سَبک ترتیل آشنا شوید و بر آن مسلط گردید. در صورتی که حفظ قرآن و تکرار آیات آن با روش ترتیل، از نظر سرعت، برای شما تُند و سریع است، می توانید با روش دیگری به نام «تَحقیق» که از نظر سرعت، آهسته تر از روش ترتیل است، آیات قرآن را تکرار و حفظ کنید و به نوارهای تحقیقِ استادانی همچون: «محمود خلیل الحُصَری» و «عبدُ الباسِط محمد عبدُ الصمد» گوش فرا دهید.
۶. آشنایی با ترجمه قرآن
بکوشید که پس از حفظ هر قسمت از قرآن، با ترجمه و معنی کلمات و آیات آن قسمت نیز آشنا شوید. این آشنایی، افزون بر داشتن آثار علمی و اخلاقی و معنوی، می تواند عاملی مؤثر در به یادآوردن آیات حفظ شده، هنگام مرور محفوظات قرآنی، نیز باشد. به طور نمونه، اگر شما آیه ۱۳ سوره «حُجُرات»، یعنی آیه «... إِنَّ أَکرَمَکُمْ عِندَ اللّهِ أَتقیکُم...»؛ را حفظ کنید و با معنی و مفهوم آن، یعنی «گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست.» نیز آشنا گردید، پس از مدتی و هنگام مرور محفوظات قرآنی خود، به این آیه که می رسید، چنانچه قسمتِ «إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَ اللّهِ» را به یاد آوردید، اما قسمتِ «أَتقیکُم» را فراموش کردید، چون از پیشْ با معنیِ «أَتقیکُم: پرهیزکارترین شما» آشنا بوده اید، بهتر و سریع تر می توانید قسمتِ «أَتقیکُم» را به یاد آورید و مثلاً به جای آن، عبارتِ «أَغنیکُم» را که به معنیِ «ثروتمندترین شما» است، نگویید؛ زیرا از پیش می دانسته اید که «گرامی ترین انسانها نزد خدا پرهیزکارترین آنان است، نه ثروتمندترین آنان» و «پرهیزکارترین»، معنیِ «أَتقیکُم» و نه چیز دیگری است؛ هرچند برخی بر این عقیده اند که «حتی آشنایی با ترجمه و معانی کلمات و آیات قرآن، پیش از حفظ آنها و نه پس از آن، می تواند در حفظ بهتر و سریع تر و پایدارتر آیات نیز تأثیر مثبت بگذارد.»
۷. آشنایی با تناسب معنایی آیات قرآن
آگاهی از تناسب معنایی آیات با یکدیگر می تواند عامل مؤثر دیگری در حفظ آیات قرآن و بویژه قسمت پایانی آنها باشد. مثلاً «اصمعی» می گوید: «روزی آیه «والسّارِقُ والسّارِقَةُ فَاقطَعُوا أَیدیَهُما جَزآءً بِما کَسَبا نَکالاً مِنَ اللّهِ» را خواندم و آن را با عبارت «واللّه ُ غَفورٌ رَحیمٌ» به پایان رساندم. شخصی بیابان نشین نزدیک من بود و قرآن خواندن مرا شنید. آن شخص به من گفت: آیه را دوباره بخوان. من نیز آن آیه را دوباره خواندم و با همان عبارت «واللّه ُ غَفُورٌ رَحیمٌ» به پایان رساندم. آن شخصِ بیابان نشین به من گفت: آیه را به صورت اشتباه خواندی. به او گفتم: مگر تو قرآن می دانی؟ پاسخ داد: نه! من قرآن نمی دانم. به وی گفتم: پس، چگونه می گویی که من آیه را اشتباه خوانده ام؟ جواب داد: آن گونه که تو آیه را خواندی، آغاز و پایان آن، از نظر معنی و مفهوم، با یکدیگر تناسب ندارند؛ زیرا خداوند هم از کیفر و عقوبت سخن می گوید و هم خودش را به غَفورٌ رَحیمٌ توصیف می نماید. پس از سخن این شخصِ بیابان نشین متوجه شدم که پایان آیه، عبارتِ «وَ اللّه ُ عَزیزٌ حَکیمٌ» است. و همین تناسب معنایی را نیز در آیه ۹۸ سوره «یوسُف» می توان دید؛ زیرا فرزندان حضرت «یعقوب» علیه السلام به او گفتند: «ای پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را طلب کن که ما خطا کار بودیم.» حضرت به آنان فرمودند: «... سَوفَ أَستَغفِرُ لَکُمْ رَبّیآ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ»؛ «بزودی برای شما از پروردگارم آمرزش می طلبم که او آمرزنده و مهربان است.» همان گونه که در این آیه کریمه نیز می بینید، آغاز این آیه، یعنی «أَستَغْفِرُ: آمرزش می طلبم» با پایان آن، یعنی «اَلْغَفُورُ: آمرزنده» تناسب معنایی دارد.
عوامل مؤثر در حفظ
۱. برای حفظ قرآن و ادامه مستمر آن، دست کم به دو چیز نیاز دارید: یکی انگیزه عالی و دیگری هدف متعالی. انگیزه عالی، شما را به شروع کار تشویق می کند و هدف متعالی، شما را به ادامه کار و پایان دادن آن ترغیب می نماید. بنابراین، به انگیزه و هدف خود، برای حفظ قرآن، بیشتر توجه کنید، و پیش از شروع حفظ، به تبیین و تحلیل آن، برای خود، بپردازید تا حفظ قرآن را به پایان برسانید و در میانه راه، از ادامه آن باز نمانید.
۲. گوش دادن به نوارهای تلاوت قرآن در زمینه آیات مورد نظر. به طور مثال، دیده یا شنیده اید که برخیها هنگام رانندگی، به نوارهای قرآن گوش داده اند و همه آیات خوانده شده در نوار و یا بسیاری از آنها، حتی به طور ناخواسته، حفظشان شده است و این نشان دهنده اهمیت حفظ قرآن از راه گوش دادن به نوارهای قرآنی است. گفتنی است کسانی که می خواهند افزون بر حافظ قرآن بودن، قاری قرآن نیز باشند، می توانند نوارهای قاریانی را انتخاب نمایند که آیات مورد نظرشان برای حفظ را به سبک مورد نظرشان برای تلاوت خوانده باشند.
۳. مدتی است نوارهای صوتی و کاستِ مخصوص حفظ قرآن، با روشهای گونه گون تهیه و تنظیم شده است و در بازار به فروش می رسد و یا در مؤسسات و مراکز آموزش حفظ قرآن دیده می شود.
می توانید از آنها نیز برای حفظ قرآن استفاده کنید. و چنانچه برای شما امکان دارد، بهتر است برای حفظ قرآن، از نوارهای ویدئویی و دیسکهای فشرده رایانه ای (Compact Disk = CD) که به صورتِ «سمعی و بصری: شنیدنی و دیدنی» است، استفاده کنید، زیرا طبق نظر برخی از روان شناسان، حدود ۸۰% یادگیری از طریق «چشم» تحقق می پذیرد.
۴. یکی از عوامل مؤثر در حفظ آیات و سوره های قرآن و دلگرم شدن به این کار، آگاهی یافتن از ثواب و پاداشهایی است که در احادیث اسلامیِ ما برای خواندن و حفظ کردن آیات و سوره های قرآن بیان شده است.
۵. حفظ آیات قرآنی و فراموش نکردن محفوظات قرآنی، نیازمند، «تکرار» است. بنابراین، از هر فرصتی برای مرور و تمرین مداوم آیات و بازخوانی و بازگویی آنها استفاده کنید و برای تکرار آیات حفظ شده، بیشتر از حفظِ خود آیات، وقت بگذارید.
۶. گاه برخی از آیات را با «نوشتن» آنها، بهتر و سریعتر حفظ می کنید تا با «خواندن» آنها؛ البته می توانید آیاتی را که برای حفظ کردن، مثلا بر یک صفحه کاغذ یا مقوا نوشته اید، همراه خود داشته باشید تا در فرصتهای مناسبی که برای حفظ قرآن و مرور آیات الهی به دست می آورید، از آیات نوشته شده بر صفحه کاغذ یا مقوا استفاده کنید. و با توجه به اینکه جایی از بدن شما، مانند دستهایتان، نباید بدون طهارت و وضو به نوشته های قرآن برسد!، می توانید برای رعایت این امر ـ در صورتی که طهارت ندارید ـ صفحه کاغذ یا مقوای مذکور را درون پاکتی پلاستیکی و پاکیزه قرار دهید و یا مقداری از کناره و حاشیه آن را برای در دست گرفتن، سفید بگذارید.
۷. همواره به این نکته توجه داشته باشید که چه مقدار از آیه ها و سوره ها و جزءهای قرآن را حفظ کرده اید، نه اینکه چه مقدار را حفظ نکرده اید. و نیز تا کنون چه مدت از وقت خود را برای حفظ قرآن مجید صرف کرده اید، نه اینکه چه مدتِ دیگر تا پایان حفظ قرآن باقی مانده است.
۸. شرکت منظم و مداوم در جلسات گروهیِ حفظ و قرائت قرآن هم باعث می شود که شما به حفظ قرآن مُقَیّد شوید و هم موجب می گردد که محفوظات قرآنی دیگران را بشنوید و در نتیجه، به تصحیح و تقویت و دوام محفوظات خود کمک کنید.
راههای تصحیح محفوظات
۱. نواری را تهیه کنید و محفوظات قرآنی خود را در همان حالِ بازگویی و از حفظ خواندن، روی نوار ضبط کنید و سپس دستگاه ضبط صوت را روشن کنید و آن آیاتی را که از حفظ خوانده و بر نوار ضبط کرده اید، با قرآن تطبیق دهید و اشتباهات خویش را تصحیح کنید.
۲. کوشش کنید تا آنجا که برای شما امکان دارد، حتما حفظ قرآن را با شرکت در جلسات قرآن و زیر نظر «استاد» نیز انجام دهید؛ استادی که هم حافظ قرآن باشد و هم با تجوید و ترجمه و دستور زبان و شیوه های علمی و عملی حفظ قرآن آشنا و در زمینه های آموزش آن، با تجربه و کلاسیک باشد تا مثلا بتواند ـ علاوه بر تصحیح اشتباهات در حفظ قرآن ـ اشتباهات تجویدی شما را نیز رفع کند.
هیچ کس از پیش خود چیزی نشد هیچ آهن، خنجر تیزی نشد
هیچ قنادی نشد استادکار تا که شاگردِ شکرریزی نشد
۳. در صورتی که بتوانید، چند نفر دوست برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده داشته باشید و در ساعتی معین و مقرر، همدیگر را ببینید، مثلا با یکدیگر قرار بگذارید که روزی یک صفحه از قرآن را خودتان حفظ کنید و ساعت ۹ تا ۱۰ صبح روز بعدش را برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن در نظر بگیرید. سپس در ساعت مذکور و در محلی مناسب حاضر شوید و در ابتدا مثلا شما آیات آن صفحه را برای نفر دوم و سوم، از حفظ بخوانید و بازگو کنید تا اشکالاتی که احیانا در حفظ آیات قرآن داشته اید، به شما تذکر دهند.
آن گاه نفر دوم و سپس نفر سوم نیز همین کار را انجام دهد. با انجام دادن این کار، هر صفحه از قرآن، سه بار تکرار و بازگویی می شود و در تصحیح آیات حفظ شده و ثبات و نگهداری آنها در ذهن و حافظه شما تأثیر مثبت می گذارد. گفتنی است انتخاب دو نفر هم مباحث، به جای یک نفر، برای این است که چنانچه روزی یکی از هم مباحثها ـ به دلیلهایی ـ نتوانست در جلسه مباحثه حفظ قرآن حاضر شود، هم مباحث دیگری حضور داشته باشد و جلسه مباحثه درآن روز، تعطیل نگردد.
روش دیگری که در مباحثه حفظ قرآن وجود دارد این است که اگر مثلا صفحه ای از قرآن دارای ۶ آیه است، آیه اول را نفر اول، و آیه دوم را نفر دوم، و آیه سوم را نفر سوم، و دوباره آیه چهارم را نفر اول و آیه پنجم را نفر دوم، و آیه ششم را نفر سوم از حفظ بخواند. و یا دو آیه اول و دوم را نفر اول، و دو آیه سوم و چهارم را نفر دوم، و دو آیه پنجم و ششم را نفر سوم از حفظ بخواند. و یا چون هر صفحه از قرآنهای رسم الخط «عثمان طه» دارای ۱۵ سطر است، ۵ سطر اول را نفر اول، ۵ سطر دوم را نفر دوم و ۵ سطر سوم را نفر سوم از حفظ بخواند؛ ولی نباید از قبل مشخص کنید که چه کسی کدام آیه و یا کدام قسمت از هر صفحه را باید از حفظ بخواند، بلکه در همان جلسه مباحثه حفظ قرآن باید مشخص کنید که چه کسی کدام آیه و یا کدام قسمت از هر صفحه قرآن را از حفظ بخواند. این، بدان جهت است که هر سه نفر مقید شوند تمام صفحه را به طور کامل و از قبل حفظ کنند.
۴. در صورتی که نتوانید برای بازگویی و مرور آیاتِ حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن، هم مباحثی پیدا کنید، سعی کنید که محفوظات قرآنی خود را نزد شخص دیگری، مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، معلم و یا دوستتان که با روخوانی قرآن آشنا باشد، از حفظ بخوانید .
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به موضوع روانخوانی قرآن و اهمیت آن در حفظ قرآن می پردازند .
مراحل حفظ قرآن کریم
۱. آشنایی با روخوانی و روانخوانی قرآن
بعضیها بدون طی کردن مراحل حفظ قرآن نیز می توانند قرآن را ـ هرچند با دشواری و تمرین بیشتر ـ حفظ کنند، ولی مراحلی که سپری کردن آنها در افزایش سرعت و مقدار و دوام حفظ آیات قرآن بسیار مؤثر است، هفت مرحله است و مرحله اولِ آن، این است که تلاش کنید، پیش از حفظ قرآن، یک دوره آموزشِ «روخوانی» قرآن را یاد بگیرید و «روانخوان» شوید تا از همان آغاز و با تسلط بر روخوانی قرآن، آیات الهی را به طور صحیح و بدون غلط بخوانید و با تسلط بر روانخوانی قرآن، با سرعت بیشتری، آیات بیشتری را حفظ نمایید.
۲. آشنایی با تجوید قرآن
بهتر است که علمِ «تَجویدِ»، قرآن یا همان «نیکو خوانیِ» قرآن را، پیش از حفظ آیات، فرا بگیرید، تا از همان آغاز حفظ قرآن، آیات را نیکوتر و زیباتر نیز بخوانید؛ زیرا آشنا بودن با علم تجوید، انجام دادن این کار را برای شما بسیار آسانتر می کند.
۳. آشنایی با دستور زبان قرآن
چنانچه برای شما امکان دارد، بکوشید یک دوره دستور زبان عربی را که به آن «صَرف و نَحْو» می گویند، هرچند به صورت مختصر و اِجمالی، فرا بگیرید؛ زیرا آگاه بودن از قواعد دستور زبان عربی و آشنایی با آنها، در سرعت و مقدار حفظ آیات قرآن بسیار مؤثر است.
۴. آشنایی با لحن عربی قرآن
از همان آغاز، آیات قرآن را با لَحن و آهنگ و لهجه عربی حفظ کنید. برای این منظور، به تلاوت و قرائت قاریان معتبر و مشهور عرب و ایران گوش فرا دهید.
۵. آشنایی با روش ترتیل قرآن
تلاوت قرآن به روش «تَرتیل» را بیاموزید و بکوشید که قرآن را با همین روش، حفظ کنید. برای یادگیری آن، می توانید به نوارها و سی دی های تلاوت قرآن با روش ترتیل، مانند نوار ترتیلِ استادان: «محمد صِدّیق مَنشاوی» و «عبدالرحمن حُزَیفی» گوش فرا دهید و خودتان نیز همراه آنها بخوانید، یا در جلسات تلاوت قرآن به روش ترتیل، شرکت نمایید، و یا این روش را زیر نظر «استاد» یاد بگیرید و تمرین کنید تا کاملاً با روش و سَبک ترتیل آشنا شوید و بر آن مسلط گردید. در صورتی که حفظ قرآن و تکرار آیات آن با روش ترتیل، از نظر سرعت، برای شما تُند و سریع است، می توانید با روش دیگری به نام «تَحقیق» که از نظر سرعت، آهسته تر از روش ترتیل است، آیات قرآن را تکرار و حفظ کنید و به نوارهای تحقیقِ استادانی همچون: «محمود خلیل الحُصَری» و «عبدُ الباسِط محمد عبدُ الصمد» گوش فرا دهید.
۶. آشنایی با ترجمه قرآن
بکوشید که پس از حفظ هر قسمت از قرآن، با ترجمه و معنی کلمات و آیات آن قسمت نیز آشنا شوید. این آشنایی، افزون بر داشتن آثار علمی و اخلاقی و معنوی، می تواند عاملی مؤثر در به یادآوردن آیات حفظ شده، هنگام مرور محفوظات قرآنی، نیز باشد. به طور نمونه، اگر شما آیه ۱۳ سوره «حُجُرات»، یعنی آیه «... إِنَّ أَکرَمَکُمْ عِندَ اللّهِ أَتقیکُم...»؛ را حفظ کنید و با معنی و مفهوم آن، یعنی «گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست.» نیز آشنا گردید، پس از مدتی و هنگام مرور محفوظات قرآنی خود، به این آیه که می رسید، چنانچه قسمتِ «إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَ اللّهِ» را به یاد آوردید، اما قسمتِ «أَتقیکُم» را فراموش کردید، چون از پیشْ با معنیِ «أَتقیکُم: پرهیزکارترین شما» آشنا بوده اید، بهتر و سریع تر می توانید قسمتِ «أَتقیکُم» را به یاد آورید و مثلاً به جای آن، عبارتِ «أَغنیکُم» را که به معنیِ «ثروتمندترین شما» است، نگویید؛ زیرا از پیش می دانسته اید که «گرامی ترین انسانها نزد خدا پرهیزکارترین آنان است، نه ثروتمندترین آنان» و «پرهیزکارترین»، معنیِ «أَتقیکُم» و نه چیز دیگری است؛ هرچند برخی بر این عقیده اند که «حتی آشنایی با ترجمه و معانی کلمات و آیات قرآن، پیش از حفظ آنها و نه پس از آن، می تواند در حفظ بهتر و سریع تر و پایدارتر آیات نیز تأثیر مثبت بگذارد.»
۷. آشنایی با تناسب معنایی آیات قرآن
آگاهی از تناسب معنایی آیات با یکدیگر می تواند عامل مؤثر دیگری در حفظ آیات قرآن و بویژه قسمت پایانی آنها باشد. مثلاً «اصمعی» می گوید: «روزی آیه «والسّارِقُ والسّارِقَةُ فَاقطَعُوا أَیدیَهُما جَزآءً بِما کَسَبا نَکالاً مِنَ اللّهِ» را خواندم و آن را با عبارت «واللّه ُ غَفورٌ رَحیمٌ» به پایان رساندم. شخصی بیابان نشین نزدیک من بود و قرآن خواندن مرا شنید. آن شخص به من گفت: آیه را دوباره بخوان. من نیز آن آیه را دوباره خواندم و با همان عبارت «واللّه ُ غَفُورٌ رَحیمٌ» به پایان رساندم. آن شخصِ بیابان نشین به من گفت: آیه را به صورت اشتباه خواندی. به او گفتم: مگر تو قرآن می دانی؟ پاسخ داد: نه! من قرآن نمی دانم. به وی گفتم: پس، چگونه می گویی که من آیه را اشتباه خوانده ام؟ جواب داد: آن گونه که تو آیه را خواندی، آغاز و پایان آن، از نظر معنی و مفهوم، با یکدیگر تناسب ندارند؛ زیرا خداوند هم از کیفر و عقوبت سخن می گوید و هم خودش را به غَفورٌ رَحیمٌ توصیف می نماید. پس از سخن این شخصِ بیابان نشین متوجه شدم که پایان آیه، عبارتِ «وَ اللّه ُ عَزیزٌ حَکیمٌ» است. و همین تناسب معنایی را نیز در آیه ۹۸ سوره «یوسُف» می توان دید؛ زیرا فرزندان حضرت «یعقوب» علیه السلام به او گفتند: «ای پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را طلب کن که ما خطا کار بودیم.» حضرت به آنان فرمودند: «... سَوفَ أَستَغفِرُ لَکُمْ رَبّیآ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ»؛ «بزودی برای شما از پروردگارم آمرزش می طلبم که او آمرزنده و مهربان است.» همان گونه که در این آیه کریمه نیز می بینید، آغاز این آیه، یعنی «أَستَغْفِرُ: آمرزش می طلبم» با پایان آن، یعنی «اَلْغَفُورُ: آمرزنده» تناسب معنایی دارد.
عوامل مؤثر در حفظ
۱. برای حفظ قرآن و ادامه مستمر آن، دست کم به دو چیز نیاز دارید: یکی انگیزه عالی و دیگری هدف متعالی. انگیزه عالی، شما را به شروع کار تشویق می کند و هدف متعالی، شما را به ادامه کار و پایان دادن آن ترغیب می نماید. بنابراین، به انگیزه و هدف خود، برای حفظ قرآن، بیشتر توجه کنید، و پیش از شروع حفظ، به تبیین و تحلیل آن، برای خود، بپردازید تا حفظ قرآن را به پایان برسانید و در میانه راه، از ادامه آن باز نمانید.
۲. گوش دادن به نوارهای تلاوت قرآن در زمینه آیات مورد نظر. به طور مثال، دیده یا شنیده اید که برخیها هنگام رانندگی، به نوارهای قرآن گوش داده اند و همه آیات خوانده شده در نوار و یا بسیاری از آنها، حتی به طور ناخواسته، حفظشان شده است و این نشان دهنده اهمیت حفظ قرآن از راه گوش دادن به نوارهای قرآنی است. گفتنی است کسانی که می خواهند افزون بر حافظ قرآن بودن، قاری قرآن نیز باشند، می توانند نوارهای قاریانی را انتخاب نمایند که آیات مورد نظرشان برای حفظ را به سبک مورد نظرشان برای تلاوت خوانده باشند.
۳. مدتی است نوارهای صوتی و کاستِ مخصوص حفظ قرآن، با روشهای گونه گون تهیه و تنظیم شده است و در بازار به فروش می رسد و یا در مؤسسات و مراکز آموزش حفظ قرآن دیده می شود.
می توانید از آنها نیز برای حفظ قرآن استفاده کنید. و چنانچه برای شما امکان دارد، بهتر است برای حفظ قرآن، از نوارهای ویدئویی و دیسکهای فشرده رایانه ای (Compact Disk = CD) که به صورتِ «سمعی و بصری: شنیدنی و دیدنی» است، استفاده کنید، زیرا طبق نظر برخی از روان شناسان، حدود ۸۰% یادگیری از طریق «چشم» تحقق می پذیرد.
۴. یکی از عوامل مؤثر در حفظ آیات و سوره های قرآن و دلگرم شدن به این کار، آگاهی یافتن از ثواب و پاداشهایی است که در احادیث اسلامیِ ما برای خواندن و حفظ کردن آیات و سوره های قرآن بیان شده است.
۵. حفظ آیات قرآنی و فراموش نکردن محفوظات قرآنی، نیازمند، «تکرار» است. بنابراین، از هر فرصتی برای مرور و تمرین مداوم آیات و بازخوانی و بازگویی آنها استفاده کنید و برای تکرار آیات حفظ شده، بیشتر از حفظِ خود آیات، وقت بگذارید.
۶. گاه برخی از آیات را با «نوشتن» آنها، بهتر و سریعتر حفظ می کنید تا با «خواندن» آنها؛ البته می توانید آیاتی را که برای حفظ کردن، مثلا بر یک صفحه کاغذ یا مقوا نوشته اید، همراه خود داشته باشید تا در فرصتهای مناسبی که برای حفظ قرآن و مرور آیات الهی به دست می آورید، از آیات نوشته شده بر صفحه کاغذ یا مقوا استفاده کنید. و با توجه به اینکه جایی از بدن شما، مانند دستهایتان، نباید بدون طهارت و وضو به نوشته های قرآن برسد!، می توانید برای رعایت این امر ـ در صورتی که طهارت ندارید ـ صفحه کاغذ یا مقوای مذکور را درون پاکتی پلاستیکی و پاکیزه قرار دهید و یا مقداری از کناره و حاشیه آن را برای در دست گرفتن، سفید بگذارید.
۷. همواره به این نکته توجه داشته باشید که چه مقدار از آیه ها و سوره ها و جزءهای قرآن را حفظ کرده اید، نه اینکه چه مقدار را حفظ نکرده اید. و نیز تا کنون چه مدت از وقت خود را برای حفظ قرآن مجید صرف کرده اید، نه اینکه چه مدتِ دیگر تا پایان حفظ قرآن باقی مانده است.
۸. شرکت منظم و مداوم در جلسات گروهیِ حفظ و قرائت قرآن هم باعث می شود که شما به حفظ قرآن مُقَیّد شوید و هم موجب می گردد که محفوظات قرآنی دیگران را بشنوید و در نتیجه، به تصحیح و تقویت و دوام محفوظات خود کمک کنید.
راههای تصحیح محفوظات
۱. نواری را تهیه کنید و محفوظات قرآنی خود را در همان حالِ بازگویی و از حفظ خواندن، روی نوار ضبط کنید و سپس دستگاه ضبط صوت را روشن کنید و آن آیاتی را که از حفظ خوانده و بر نوار ضبط کرده اید، با قرآن تطبیق دهید و اشتباهات خویش را تصحیح کنید.
۲. کوشش کنید تا آنجا که برای شما امکان دارد، حتما حفظ قرآن را با شرکت در جلسات قرآن و زیر نظر «استاد» نیز انجام دهید؛ استادی که هم حافظ قرآن باشد و هم با تجوید و ترجمه و دستور زبان و شیوه های علمی و عملی حفظ قرآن آشنا و در زمینه های آموزش آن، با تجربه و کلاسیک باشد تا مثلا بتواند ـ علاوه بر تصحیح اشتباهات در حفظ قرآن ـ اشتباهات تجویدی شما را نیز رفع کند.
هیچ کس از پیش خود چیزی نشد هیچ آهن، خنجر تیزی نشد
هیچ قنادی نشد استادکار تا که شاگردِ شکرریزی نشد
۳. در صورتی که بتوانید، چند نفر دوست برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده داشته باشید و در ساعتی معین و مقرر، همدیگر را ببینید، مثلا با یکدیگر قرار بگذارید که روزی یک صفحه از قرآن را خودتان حفظ کنید و ساعت ۹ تا ۱۰ صبح روز بعدش را برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن در نظر بگیرید. سپس در ساعت مذکور و در محلی مناسب حاضر شوید و در ابتدا مثلا شما آیات آن صفحه را برای نفر دوم و سوم، از حفظ بخوانید و بازگو کنید تا اشکالاتی که احیانا در حفظ آیات قرآن داشته اید، به شما تذکر دهند.
آن گاه نفر دوم و سپس نفر سوم نیز همین کار را انجام دهد. با انجام دادن این کار، هر صفحه از قرآن، سه بار تکرار و بازگویی می شود و در تصحیح آیات حفظ شده و ثبات و نگهداری آنها در ذهن و حافظه شما تأثیر مثبت می گذارد. گفتنی است انتخاب دو نفر هم مباحث، به جای یک نفر، برای این است که چنانچه روزی یکی از هم مباحثها ـ به دلیلهایی ـ نتوانست در جلسه مباحثه حفظ قرآن حاضر شود، هم مباحث دیگری حضور داشته باشد و جلسه مباحثه درآن روز، تعطیل نگردد.
روش دیگری که در مباحثه حفظ قرآن وجود دارد این است که اگر مثلا صفحه ای از قرآن دارای ۶ آیه است، آیه اول را نفر اول، و آیه دوم را نفر دوم، و آیه سوم را نفر سوم، و دوباره آیه چهارم را نفر اول و آیه پنجم را نفر دوم، و آیه ششم را نفر سوم از حفظ بخواند. و یا دو آیه اول و دوم را نفر اول، و دو آیه سوم و چهارم را نفر دوم، و دو آیه پنجم و ششم را نفر سوم از حفظ بخواند. و یا چون هر صفحه از قرآنهای رسم الخط «عثمان طه» دارای ۱۵ سطر است، ۵ سطر اول را نفر اول، ۵ سطر دوم را نفر دوم و ۵ سطر سوم را نفر سوم از حفظ بخواند؛ ولی نباید از قبل مشخص کنید که چه کسی کدام آیه و یا کدام قسمت از هر صفحه را باید از حفظ بخواند، بلکه در همان جلسه مباحثه حفظ قرآن باید مشخص کنید که چه کسی کدام آیه و یا کدام قسمت از هر صفحه قرآن را از حفظ بخواند. این، بدان جهت است که هر سه نفر مقید شوند تمام صفحه را به طور کامل و از قبل حفظ کنند.
۴. در صورتی که نتوانید برای بازگویی و مرور آیاتِ حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن، هم مباحثی پیدا کنید، سعی کنید که محفوظات قرآنی خود را نزد شخص دیگری، مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، معلم و یا دوستتان که با روخوانی قرآن آشنا باشد، از حفظ بخوانید .
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به موضوع تکرار آیات قرآن برای حفظ می پردازند .
برای حفظ قرآن کریم، روش های گونه گونی وجود دارد. با رعایت نکاتی چند، بهترین روش آن تحقق می یابد:
نکات ضروری قبل از شروع به حفظ قرآن کریم:
۱ ـ نیّت خالصانه: حفظ قرآن کریم باید خالصانه باشد تا پیوند انسان را با خدا مستحکم سازد و صورت سیرت قرآن کریم را در ذهن ماندگار و تثبیت سازد.
۲ – طهارت ظاهری و باطنی: طهارت ظاهری همانند با وضو بودن و رو به قبله بودن و طهارت باطنی همانند با صفا بودن با صداقت بودن و غیره از جمله نکاتی است که در تثبیت قرآن کریم در ذهن نقش آفرین است.
۳ ـ حفظ در دوران کودکی و نوجوانی: اگر حفظ قرآن کریم در دوران کودکی و نو جوانی آغاز شود، بسیار سریع تر به بار خواهد نشست و هم چون نوشته بر سنگ ماندگار خواهد شد. از همان آغاز کودکی باید بر یک چنین کاری تصمیم گرفت و چنین کاری را باید روش مندانه، با جدیّت و همگام با آموزگار ماهر آغاز کرد. حفظ قرآن کریم باید از ساده ترین راه آغاز شود. به عنوان نمونه حفظ باید از اسامی سوره ها آغاز گردد.
۴ ـ آمادگی و نشاط: برای حفظ قرآن کریم باید از نشاط و آمادگی لازم برخوردار بود. در غیر این صورت، از حفظ قرآن کریم پرهیز شود. باید ساعات مشخصی از روز را برای این کار در نظر گرفت و اگر یک روز از حفظ قرآن کریم باز ماند روز بعد آن را جبران کند. انتخاب زمان مناسب برای حفظ بسیار مهمّ است و بهتر است. به عنوان نمونه اوّل صبح، زمان بسیار مناسبی برای حفظ می باشد.
۵ – استراحت بعد از حفظ: استراحت بعد از حفظ، مطالب را در ذهن تثبیت می کند و در ماندکاری آن بسیار نقش آفرین است.
۶ ـ تمر کز حواس: مکان ثابت و ساده ای که دارای سکوت و آرامش و هوای سالم باشد، در تمرکز حواس بسیار نقش آفرین است و تمرکز حواس در تثبیت حفظ، نقش اساسی دارد.
۷ ـ فراگیری روش ترتیل: فراگیری روش ترتیل، بستر ساز تثبیت حفظ قرآن کریم است. چون به کارگیری آهنگ های ترتیلی، حفظ را راحت و آسان می کند.
۸ ـ تسلّط لازم در عرصه های گونه گون: هر چه تسلّط به روان خوانی صحیح، تجوید و دستور زبان عربی بیش تر باشد، بهتر و زودتر می توان قرآن کریم را حفظ کرد, هم چنین گوش فرا دادن به نوار ترتیل برای این کار بسیار مفید و مؤثّر است.
۹ – استفاده از ابزارهای تکنولوژی: استفاده از نوار ترتیل و دیگر ابزار های آموزشی در تسریع و تثبیت حفظ، نقش آفرین است.
۱۰ ـ خواندن دعاهای وارده: خواندن دعاهای وارد شده و کمک خواستن از خدا، اثر زیادی در آسان شدن حفظ و فهم قرآن کریم دارد. همانند دعای قبل از تلاوت.
۱۱ ـ مباحثه و کنترل: باید برای این کار یکی از دوستان را انتخاب کنید تا بتوانید ساعاتی از روز را با هم سپری کرده و با یک دیگر تمرین نمایید.
نکات ضروری در هنگام حفظ:
۱ ـ انتخاب روش مناسب: انتخاب روش مناسب از برای حفظ قرآن کریم بسیار مهمّ است. مناسب است حفظ قرآن با روزی نیم ساعت و با آیات کوتاه شروع شود و پس از گذشتِ حدود ۲۰ روز، به مرور زمان آن را افزایش داد.
۲ ـ تمرین و مداومت: حفظ قرآن کریم نیازمند تکرار بسیار زیاد است, پس نباید تمرین مداوم را فراموش کرد و بهتر است که حفظ در زمان های مختلف انجام شود. (مثلاً نیم ساعت صبح و نیم ساعت شب قبل از استراحت).
۳ ـ مباحثه با روش خاص: حفظ قرآن کریم با مباحثه ی دو نفری، بهتر و سریع تر انجام می پذیرد, به این شکل که ابتدا یک نفر آیه یا قسمتی از آن را بخواند و نفر دیگرنظار نماید و به عکس.
۴ ـ توجّه به اهمیّت و محتوای آیات: برخی آیات قرآن کریم، با یک بار و برخی با دو بار و برخی با چند مرتبه خواندن حفظ می شوند, از این رو نباید همه ی آیات را یکسان شمرد.
۵ ـ شروع مناسب: برای حفظ قرآن کریم، نخست باید آیه ی اوّلِ هر سوره را حفظ کرد و سپس به سراغ آیه ی بعد رفت و به حفظ آن اقدام کرد تا این که حفظ یک صفحه تمام شود, آن گاه یکایک صفحه های بعد را باید مانند صفحه ی اوّل حفظ کرد تا یک سوره به اتمام برسد. توجّه به این نکته لازم است که تا یک قسمت قرآن کریم خوب حفظ نشده باشد، نباید به سراغ قسمت دیگر رفت. شماره ی آیات نیز هم زمان با حفظ آیه باید حفظ شوند.
۶ ـ توجّه به آیات مشابه: در حفظ آیاتی که شبیه هم هستند، باید دقت بیش تری به خرج داد و تکرار و تمرین زیادتر نمود.
۷ ـ رعایت ترتیب: در تمرین آیات حفظ شده، حفظ باید به ترتیب و سلسله وار و جزء به جزء باشد, نه به صورت پراکنده و متفرق.
۸ ـ خسته نکردن ذهن: تحت فشار گذاشتن ذهن به این صورت که یک باره معلومات زیادی بر آن عرضه کنند، باعث ملامت و ناراحتی می شود و چه بسا در نهایت، منجر به کنار گذاشتن حفظ شود. این کار گرچه ممکن است برای مدتی کوتاه موفقیت آمیز باشد، ولی مضّر است و باید دانست کم و خوب حفظ کردن، به مراتب بهتر از زیاد و بی توجّه حفظ کردن است.
شرایط عمومی حفظ کردن:
۱ـ انتخاب قرآن واحد و مناسب: در طول مدت حفظ باید از یک قرآن استفاده کرد، با اندازه ی متوسط و خطّی زیبا (اگر خط عثمان طه باشد بهتر است).
۲ ـ انتخاب سوره ی مناسب: قبل از حفظ، نام سوره ی مورد نظر را از میان ۱۱۴ سوره باید به خاطر سپرد سپس به حفظ سوره اقدام کرد.
۳ ـ توجّه به سنین افراد: سوره ی بقره به علت طولانی بودن، برای مبتدیان مناسب نیست، بهترآن است حفظ از جزء ۳۰ شروع شود.
۴ ـ حفظ صحیح: تکرار آیات حفظ شده برای دیگران، جهت جلوگیری از اشتباهات احتمالی بسیار مفید است, زیرا صحیح خواندن، مقدّم بر حفظ است.
۵ ـ استفاده از تجارب دیگران: گوش دادن به نوار ترتیل قاریان معروف، حافظ را در تسلط یافتن بر قواعد تجوید یاری کرده و در مسیر حفظ کمک می کند.
۶ ـ تمرین و تکرار بدون استفاده از قرآن کریم: در تمرین و تکرار آیات، نباید از قرآن کریم زیاد استفاده شود, بلکه بعد از چند بار خواندن یک آیه از روی قرآن کریم، باید آیه از حفظ تکرار کرد و هرگاه قسمتی از آن فراموش شد، باید از ذهن کمک گرفت و در صورتی که به یاد نیامد، به قرآن کریم مراجعه شود.
۷ ـ وقت شناسی در عرصه ی حفظ: بعد از حفظ یک سوره، مدت زمانی که صرف حفظ قرآن کریم می شود، باید دو قسمت شود: یک قسمت برای حفظ آیات جدید و یک قسمت برای تکرار آیات حفظ شده.
۸ ـ نوشتن: یکی از روش های حفظ قرآن کریم، نوشتن می باشد. به همین دلیل امام صادق-علیه السلام- فرموده اند: «بنویسید! زیرا تا ننویسید حفظ نخواهید شد».
مواردی که باید از آن ها دوری کرد:
۱ـ نا امیدی: هیچ گاه نباید نا امید شد و باید دانست که با پشتکار و اراده ی قوی است که عده ای توانسته اند به مقام های بالا برسند و حافظ قرآن کریم شوند.
۲ ـ پرهیز از شتاب زدگی: نباید در حفظ قرآن کریم عجله کرد. زیرا نگه داری محفوظات قرآنی، مشکل تر از حفظ قرآن کریم است و این نیاز به پشتکار و استمرار دارد.
۳ ـ توجّه به مقام قرآن کریم: نباید در انتظار تشویق دیگران بود، بلکه حفظ قرآن کریم فقط باید برای رضای خدا و انس با قرآن کریم باشد.
۴ ـ پرهیز از تقلید های ناروا در عرصه ی حفظ: حافظ قرآن کریم باید از پیروی و تقلید غیر منطقی از دیگران پرهیز کند, زیرا تجربه نشان داده است که عمرِ تقلید کوتاه است و نمی توان بر آن پایدار ماند. البته این به معنای کنار گذاشتن تجربه ی دیگران نیست, بلکه منظور یافتن راهی مناسب با قابلیت و استعداد خود است.
راه های باقی ماندن محفوظات و فراموش نکردن آن ها:برای این امر، دو روش وجود دارد:
روش اوّل، روش فردی است. به این صورت که در هر هفته یک ختم قرآن انجام شود و حافظین قرآن کریم در قدیم این چنین می کردند تا محفوظات خود را فراموش نکنند. توضیح مطلب این که روز شنبه از اوّل قرآن کریم تا سوره ی مائده, یک شنبه، از سوره ی مائده تا یونس, دوشنبه، از یونس تا اسراء, سه شنبه از اسراء تا شعراء, چهار شنبه از شعراء تا صافات, پنج شنبه از صافات تا ق و جمعه از سوره ی ق تا آخر قرآن کریم.
روش دوّم: روش جمع است. به این صورت که دو نفر حافظ قرآن کریم هر روز در ساعاتی معیّن آن چه که از قرآن کریم حفظ کرده اند را برای یک دیگر بخوانند و آن ها را تکرار کنند. در این روش، هم اشتباهات احتمالی برطرف می شود و هم آیات حفظ شده کاملا در ذهن باقی می مانند.
بهترین مترجم قرآن کریم چه کسی است و خط آن کدام است؟بهترین مترجم قرآن کریم کسی است که دارای ویژگی های زیر باشد.
۱ ـ به طورکامل بر زبان مبدء و مقصد تسلّط داشته باشد.
۲ ـ به اسلوب ها و ویژگی های هر دو زبان آگاهی کامل داشته باشد.
۳ ـ معانی اصلی و مقاصد مربوط به متن در ترجمه به نحو بسار مطمئن انتقال داده شود.
۴ ـ ترجمه را چنان نیکو و روان ادا نماید که مستقل و بی نیاز از متن باشد, به گونه ای که اگر کسی فقط ترجمه را مطالعه کند، نیاز به مراجعه به متن پیدا نکند.
۵ – امانت داری را در عرصه ی ترجمه حفظ نماید.
ویژگی های بهترین ترجمه:ترجمه ی مطلوب، ترجمه ای است که دارای دو ویژگی ذیل باشد:
۱ ـ آیاتی که نیاز به تفسیر و توضیح دارند، به گونه ای ترجمه شوند که خواننده مقصود اصلی را دریابد و خود ترجمه، موجب پدید آمدن ابهام ها و اشکال هایی در ذهن خوانند نشود.
۲ ـ ترجمه به گونه ای نباشد که خواننده را از دست یابی به مضامین بلند آیات قرآنی محروم نماید.
با توجه به ملاک ها و معیارهای ذکر شده، به نظر می رسد ترجمهی حضرت آیة الله مکارم شیرازی بهترین ترجمه باشد و بهترین خط قرآن کریم نیز عثمان طه است.
در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به موضوع نگاه به قرآن و تکرار آیات و تمرکز بر آیات می پردازند .
یکی از نعمتهایی که پروردگار در اختیار انسان قرار داده است نعمت حافظه میباشد که البته میتوان از برخی فراموشیها را نیز به عنوان یکی از نعمتهای پروردگار یاد کرد مثلاً زمانی که انسان حادثهای ناگوار برایش اتفاق میافتد یا اینکه مصیبتی بر او وارد میشود و خاطرهای بد در ذهنش ایجاد میگردد چقدر به جاست که به مرور زمان آن خاطره را به دست فراموشی میسپارد اگر بنا بود ذهن طوری طراحی شود که هیچ چیز را فراموش نکند و همیشه این صحنهها در جلوی انسان حاضر باشد زندگی بسیار تلخ و ناگوار میشد.
مفهومشناسی فراموشی از منظر قرآن
مسألۀ فراموشی در آیات به چند معنی آمده است که میتوان آنها را در موارد زیر خلاصه کرد:
۱ـ نسیانی که در مورد حوادث و اسامی اشخاص و اطلاعات به دست آمدۀ قبلی انسان، بر ذهن عارض میشود، این همان فراموشی معمولی است که در نتیجهی تزاحم و تداخل معلومات، به مردم دست میدهد قرآن به این نوع فراموشی چنین اشاره میفرماید: (سَنُقْرِئُکَ فَلاَ تَنسَی).
۲ـ نسیانی که حاوی معنای سهو است مثلاً میخواهد در مورد چند موضوع صحبت کند و برخی را فراموش میکند و پس از مدتی به یاد میآورد. (مثل مسألۀ فراموشی ماهی در داستان حضرتموسی۷و خضر)؛
۳ـ فراموشی به معنای عدم توجه به موضوع؛
(نَسُوا اللّهَ فَنَسِیَهُمْ)، یعنی آنها به علت بیتوجهی به اوامر خداوند از اطاعت باری تعالی سرپیچی کردند و «فَنَسِیَهُمْ» یعنی خداوند هم فضل خود را از آنها برداشت. و آنها را به خودشان واگذاشت.
در جای دیگر میفرماید: (وَلاَ تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ)؛ یا نسیانی که به حضرت آدم۷ نسبت داده شده (وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَی آدَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِیَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً).
عدم یاد خدا و فراموشی
قرآنکریم، عدم یاد خدا را موجب خود فراموشی میداند و چنین میفرماید:
(وَلاَ تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ)؛ (و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند پس (خدا) خودشان را از یادشان برد.)
قرآن در این آیه میفرماید: فراموش کردن خدا سبب خود فراموشی میشود زیرا فراموشی پروردگار سبب میشود که انسان در لذات مادی و شهوات حیوانی فرو رود و هدف آفرینش خود را فراموش کند؛ و خودفراموشی به این معنا است که شخصی ارزشها و استعدادها و لیاقتهای ذاتی خود را که در او نهفته است فراموش کند، و خود فراموشی به این معنا است که شخصی ارزشها و استعدادها و لیاقتهای ذاتی خود را که در او نهفته است فراموش کند، و از خود بیگانه شود و از جمله عواملی که در این فرایند فراموشی نقش آفرین است شیطان میباشد که به برخی آیات آن اشاره میکنیم:
شیطان و فراموشی
آیات مختلفی از قرآن جریان فراموشی را به شیطان نسبت میدهد و شیطان را در فراموشیها دخیل میداند از جمله:
۱. قرآن کریم در آیهای پیامبر را از شرکت در مجالسی که انسانهای لجوج، بیمنطق و ظالم در آن شرکت میکنند نهی فرموده سپس در ادامه میفرماید. این موضوع به اندازهای پر اهمیت است که اگر شیطان تو را به فراموشی افکند و با اینگونه اشخاص سهواً همنشین شدی به مجرد اینکه متوجه موضوع شدی فوراً آن مجلس را ترک کن و با اینگونه افراد نشست و برخاست نداشته باش.
(وَإِمَّا یُنسِیَنَّکَ الشَّیْطَانُ فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ)؛ (لبته اگر چه این آیه خطابش با پیامبر است اما با الغای خصوصیت پیروان و مؤمنین را نیز شامل میشود).
۲. در جریان حضرت یوسف۷ حضرت به شخصی که بنا بود از زندان آزاد شود سفارش کرد که نزد شاه از من یادکن تا تحقیق کند و بیگناهی من ثابت گردد. اما زمانی که آن شخص از زندان آزاد شد موضوع حضرت یوسف را فراموش کرد: (فَأَنسَاهُ الشَّیْطَانُ ذِکْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ)؛ (شیطان یادآوری به اربابش را از یاد او برد پس (یوسف) چند سالی در زندان درنگ کرد).
۳. زمانی که حضرت موسی۷ میخواست به دیدار حضرت خضر برود وقتی حضرت موسی به محلی خاص رسیدند ماهی را که همراه داشتند فراموش کردند: (قَالَ أَرَأَیْتَ إِذْ أَوَیْنَا إِلَی الصَّخْرَةِ فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ وَمَا أَنْسانِیهُ إِلَّا الشَّیْطَانُ أَن أَذْکُرَهُ)؛ (گفت: «آیا ملاحظه کردی؟ هنگامی که به صخره پناه بردیم، پس براستی من (داستان) ماهی را فراموش کردم ـ و جز شیطان آن را از یاد من نبرد ـ که آن را به یاد (تو) آورم).
۴. در آیاتی از سوره مجادله بخشی از توطئه منافقان را برملا میسازد و آنها را با نشانههایشان به مسلمانان معرفی میکند سپس سرنوشت منافقان تیره دل را اینگونه تصویر میکند:
(اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنسَاهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطَان)؛ (شیطان بر آنان مسلّط شده و یاد خدا را از یاد آنان برد؛ آنان حزب شیطانند). شیطان بر آنها مسلط شده و خدا را به کلی فراموش کردهاند.
عوامل مؤثر در تقویت حافظه
در اینجا به بیان عوامل مؤثّر در حافظه و یادگیری که برخی از صاحبنظران به آنها اشاره کردهاند میپردازیم:
الف. تمرکز: در آیات متعددی قرآن کریم به «تدبر» و دقت در خواندن قرآن دعوت میکند که این واژه و واژه «تعقل» در آیات قرآن بسیار به چشم میخورد و اشاره به تمرکز بر آیات قرآن دارد.
ب. بهداشت مغز و قوه حافظه: در مورد تقویت حافظه بحثی مطرح است به نام «بهداشت مغز» که برای بالابردن ضریب هوش و حافظه دستوراتی برمیشمارد از جمله: هواخوری در هوای آزاد، سیگار نکشیدن و از مواد الکلی پرهیز کردن.
البته بحث بهداشت تغذیه در قرآن بحث بسیار قابل توجهی است که قرآن از خوردن برخی چیزها منع میکند و به خوردن برخی چیزها دعوت مینماید مثلاً میفرماید: از شراب اجتناب شود. در بررسیها روشن شده که مواد الکلی موجب ضعف حافظه میشود و علاوه بر آن آثار زیانبار دیگری نیز در پی دارد و استفاده از مواد الکلی و مسکرات تثبیت خاطرهها را به شدت کاهش میدهد.
ج. خوردن عسل موجب تقویت حافظه میشود. قرآن در مورد عسل میفرماید: (فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ)؛ «در آن برای مردم درمانی است.»
د. تدریج: همانگونه که میدانیم قرآن یک نزول دفعی دارد و یک نزول تدریجی که با الگوگیری از این کتاب مقدس استفاده میشود که برای ماندگارتر بودن یک مطلب باید آن را به تدریج در ذهن جای داد.
(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ)؛ (و کسانی که کفر ورزیدند، گفتند: «چرا قرآن جُملگی یک (باره) بر او فرو فرستاده نشده است؟!» اینگونه (قرآن را بتدریج فرو فرستادیم) تا دل [سوزان] تو را بدان استوار گردانیم).
هـ : برای حفظ تاریخ و مطالعه آن لازم نیست تمام جزئیات را حفظ کنیم که این خود روش قرآن است که برای بیان یک قطعه تاریخی همه جزئیات را بیان نمیفرماید بلکه نکات مهم و پندآموز یک واقعه را بیان کرده که از جهتی باعث میشود جریان در ذهن ماندگارتر شود و از طرفی با انبوه اطلاعات کمفایده روبرو نشویم و از جهت دیگر خستهکننده و ملالآور نباشد.
و: قرآن دستور به تقوا و دوری از گناه میدهد که هرچه ضمیر انسان پاکتر و نورانیتر باشد ضریب هوش و حافظه او نیز بالاتر میرود و تمرکز را بالاتر میبرد، از این رو میفرماید:
(اتَّقُوا اللّهَ وَیُعَلِّمُکُمْ اللّهُ)؛ (و خدا به شما آموزش میدهد.)
در روایات برای تقویت حافظه توصیههایی شده از جمله:
الف) حجامت عقل را تقویت میکند و بر قدرت حافظه میافزاید.
ب) کُندر: بر شما باد کُندر، زیرا عقل را تقویت، ذهن را ذکاوت و چشم را جلا میبخشد و فراموشی را از میان میبرد.
ج) هر کس ناشتا برخوردن مویز مداومت کند، فهم، حافظه و ذهن روزی او میشود.
د) عسل: هر کس حافظه میخواهد عسل بخورد.
هـ) از پیامبر۹ حکایت شده: سه چیز حافظه را تقویت میکند: قرائت قرآن و خوردن عسل و کُندر.
و: در روایتی از امیرالمؤمنین۷ حکایت شده: مسواکزدن، روزه گرفتن و قرائت قرآن. در روایات دیگری برخی مواردی که موجب فراموشی و کندی ذهن میشود میشود شمرده شده است از جمله: خوردن سیب ترش، خوردن گشنیز، پنیر و پس ماندة موش، خواندن نوشتههای روی قبر، راه رفتن میان دو زن، حجامت در گودی پس سر، و ادرار کردن در آب راکد، نگریستن به دارآویخته، فراوان خوردن گوشت حیوان وحشی و گاو.
مسألۀ تذکر و یادآوری در زندگی انسان اهمیت بسیار زیادی دارد چرا که یادآوری معلومات و مهارتهای گذشته ما را برای مقابله با مشکلات آینده توانا میسازد. برخی از یادآوریها از نظر دینی و قرآنی بسیار حائز اهمیت است از جمله:
همیشه به یاد خدا بودن، یادآوری نعمتهای پروردگار، یادآوری آخرت و روز پاداش و عذاب، زیرا اینگونه یادآوریها انسان را به تقوی و عمل صالح و آراسته شدن به فضایل اخلاقی وا میدارد. این موضوع در قرآن با عبارتهای گوناگونی آمده است:
«افلا یتذکّرون، قلیلاً ما تذکّرون، لعلّهم یتذکّرون لیتذکرأ و لوالالباب»
قرآن به این مطلب اشاره دارد که خداوند قرآن و پیامبر را نازل فرموده تا خداوند و روز رستاخیز را که از آن غافل ماندهاند و فراموش کردهاند را یادآوری فرماید: (فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَن یَخَافُ وَعِیدِ)؛ (وَذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَی تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ)؛ (فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَکِّرٌ).
قرآن و درمان فراموشی
درمان فراموشی ناشی از غفلت دل از خداوند متعال، تنها با یاد مستمر و همیشگی خداوند و ذکر نعمتها و تفضلات او و یادآوری آیات الهی و به خاطر آوردن آخرت و روز حساب میسر میشود. قرآن در آیهی زیر اهمیت ذکر خدا را به عنوان درمان این نوع فراموشی، بیان داشته است.
(وَاذْکُر رَّبَّکَ إِذَا نَسِیتَ) قرآن مؤمنانی را که به یاد خدا هستند میستاید و آنان را به عنوان، صاحبان خرد توصیف میکند.
از آنجا که یاد خدای متعال درمانگر فراموشی و غفلت دل است، خداوند به ما امر فرموده است که شب و روز و صبح و شام همواره به یاد او باشیم و آنقدر این ذکر و یاد خدا را تکرار کنیم تا به صورت ملکه و دائمی همواره در ذهن و خاطر ما رسوخ کند.
ذکر خدا باعث حضور دائمی باری تعالی در دل است به طوری که انسان حتی یک لحظه هم از یاد خدا غافل نمیماند این مسأله ما را به یاد یکی از اصول یادگیری یعنی «تکرار» میاندازد. تکرار باعث میشود تا ذکر و یاد خدا در دل تثبیت شود. اگر بپذیریم که اساس و پایه درمان این نوع فراموشی، تکرار ذکر خدا برای تثبیت این عادت و استقرار آن در رفتار انسان است میتوان این نتیجه را گرفت که درمان فراموشی معمولی اطلاعات و معلومات، با تکرار آن یعنی با یادآوری چندباره آن امکانپذیر میباشد و این همان چیزی است که روانشناسان معاصر در پژوهشهای خود بدان رسیدهاند و روانشناسان بیشتر توجه خود را در مسأله فراموشی غالباً به نوع اول و دوم منحصر کردهاند و متعرض نوع سوم فراموشی که در قرآن آمده است نشدهاند.