فلش کارت «آیه به آیه»

1. حفظ آیه به آیه کل قرآن کریم
2.دارای 6348 عدد فلش کارت
3. با نمایش سر آیه، و حدس ادامه آیه
4. همراه با ترجمه آیه
5. نمایش شناسنامه هر آیه

دریافت کنید

فلش کارت «ترتیبی آیه به آیه»

1. حفظ ترتیب آیه به آیه کل قرآن کریم
2.دارای 6347 عدد فلش کارت
3. با نمایش آیه، و حدس آیه بعد
4. نمایش شناسنامه هر آیه
5. امکان نمایش معکوس

دریافت کنید

فلش کارت «صفحه به صفحه»

1. حفظ صفحه به صفحه
2.دارای 604 عدد فلش کارت
3. به همراه ترجمه هر صفحه
4. با نمایش تصویر گرافیکی هر صفحه

دریافت کنید

فلش کارت «ترتیبی صفحه به صفحه»

1. حفظ ترتیب صفحه به صفحه
2. حدس آیه اول هر صفحه، با آیه قبل
3.دارای 603 عدد فلش کارت

دریافت کنید

دریافت کل مجموعه با تخفیف ویژه

1. تخفیف ویژه
2. قیمت 8.960 تومان
3. مهلت تخفیف: تا اطلاع ثانوی

دانلود

1. روش اول:

براى حفظ قرآن، روش هاى گوناگونى بیان و تبیین شده که هر کدام در جاى خود، داراى ویژگى هایى است و هر کس نیز امکان دارد بر اساس استعداد، ذوق و سلیقه، شرایط شخصى و تجربه عملى خویش، داراى روش ویژه اى در حفظ قرآن باشد.

روش پیشنهادى ما در حفظ قرآن، بر مبناى حفظ «تفکیکى» آیات، صفحات، سوره ها و جزءهاى قرآن و سپس بر مبناى حفظِ «ترکیبى» و تکرار آن ها بر اساس قسمت هاى «سه» تایى - «سه» تایى است.

این روش بدین گونه است که باید هر صفحه از قرآن را، سه آیه ـ سه آیه، و هر سوره را، سه صفحه - سه صفحه، و هر جزء را، سه سوره ـ سه سوره تقسیم کنید. مثلاً اگر یک صفحه از قرآن، مانند صفحه 573 ـ قرآن هایى که با رسم الخط «عثمان طه» است ـ داراى 15 آیه؛ یعنى آیه 14 تا 28 سوره جن است، باید به پنج قسمت «3 آیه اى» تقسیم نمایید و چنانچه یک سوره از قرآن؛ مانند سوره يس داراى حدود 6 صفحه است، باید به دو قسمت «سه صفحه اى» تقسیم نمایید و در صورتى که یک جزء از قرآن، مانند جزء «بیست و هشتم» داراى 9 سوره است، باید به سه قسمت «3 سوره» اى تقسیم نمایید.

سپس باید آیه هاى هر قسمت را، یک بار به صورت «جدا - جدا» و «یک آیه - یک آیه» و با «تفکیک» از آیات قبلى و بعدى شان حفظ کنید؛ تا آیات الهى به صورت «تک به تک» و «جزء به جزء» به حافظه تان سپرده شوند. بار دیگر آن ها را به صورت مرتبط با آیات قبلى و بعدى شان نیز تکرار و حفظ نمایید؛ تا آیات به صورتِ «مجموعه اى» و «کل به کل» نیز به حافظه تان سپرده شوند.

تشریح عملى این روش بدین گونه است که با صداى آشکار، آیه اول از سوره مورد نظرتان را، به صورت «جدا» و «تفکیکى» بخوانید و تکرار نمایید؛ تا حدى که این آیه را، به طور کامل و صحیح و روان، حفظ نمایید. سپس به سراغ آیه دوم بروید و آن را نیز، به صورت «جدا» و «تفکیکى» بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که آیه دوم را هم، به طور کامل و صحیح و روان، حفظ کنید. آن گاه به سراغ آیه سوم بروید و آن را نیز، بدون ارتباط با آیه دوم و چهارم، بخوانید و تکرار نمایید تا حدى که آیه سوم را هم به طور کامل و صحیح و روان، حفظ نمایید.

در پایان نخستین قسمت سه آیه اى، دوباره آیات اول تا سوم را با یکدیگر و پشت سر هم، به صورت «ترکیبى»، بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که مجموع هر سه آیه را با هم و به طور کامل و صحیح و روان، حفظ نمایید. علت این امر آن است که اگر آیات را جدا جدا و به صورت «تفکیکى» حفظ کنید ولى با یکدیگر حفظ ننماید، ممکن است نتوانید آیاتى را که «جدا - جدا» و به صورت «تفکیکى» حفظ کرده اید، بار دیگر به صورت متصل و مرتبط با آیات قبلى و بعدى شان و به ترتیب یکدیگر، از حفظ بخوانید و بازگو کنید یا نزد دیگران ارائه نمایید. این نکته اى مهم است که باید کاملاً آن را رعایت کنید.

اکنون به سراغ آیاتِ دومین قسمتِ سه آیه اى، یعنى آیات چهارم تا ششم بروید و آنها را، همانند آیات اول تا سوم بخوانید و تکرار نمایید؛ تا حدى که این سه آیه را هم به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات قبلى و بعدى شان، حفظ نمایید. سپس مجموع هر سه آیه چهارم تا ششم را با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که مجموع هر سه آیه را، با هم حفظ کنید.

در پایانِ دومین قسمتِ سه آیه اى، دوباره آیات اول تا ششم را با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى نیز بخوانید و تکرار کنید تا حدى که مجموع هر شش آیه را با هم حفظ کنید.

اینک به سراغ آیات سومین قسمت سه آیه اى یعنى آیات هفتم تا نهم بروید و آنها را همانند آیات اول تا سوم بخوانید و تکرار نمایید؛ تا حدى که این سه آیه را هم به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات قبلى و بعدى شان، حفظ کنید. سپس مجموع هر سه آیه هفتم تا نهم را با یکدیگر و پشت سر هم به صورت ترکیبى بخوانید و تکرار کنید تا حدى که مجموع هر سه آیه را با هم حفظ نمایید.

در پایان سومین قسمت سه آیه اى دوباره، آیات چهارم تا نهم - نه آیات اول تا نهم (دقت کنید) - را با یکدیگر و پشت سر هم به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که مجموع هر شش آیه را با هم حفظ کنید. حفظ آیات را به همین روش آنقدر ادامه دهید تا این که همه آیاتِ یک صفحه از قرآن را حفظ نمایید. در پایان، دوباره کل آیاتِ آن صفحه را از اول تا آخر، بخوانید و تکرار کنید تا آیات آن صفحه را به صورت مجموعه اى و ترکیبى نیز حفظ کنید.

پس از حفظ کامل و صحیح یک صفحه از قرآن، اینک به سراغ صفحه دوم قرآن بروید و آن را نیز، همانند صفحه اول و به همان صورتِ «تفکیکى» و «ترکیبى» که گفته شد، حفظ کنید. پس از حفظ کامل و صحیح صفحه دوم، به سراغ صفحه سوم بروید و آیات آن صفحه را نیز، همانند صفحه اول و دوم حفظ نمایید. پس از حفظ کامل و صحیح صفحه سوم، دوباره کل آیات صفحه اول تا سوم را با یکدیگر و پشت سر هم به صورت ترکیبى بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که مجموع هر سه صفحه را با هم حفظ نمایید.

اکنون به سراغ آیاتِ دومین قسمتِ سه صفحه اى، یعنى آیات صفحه چهارم تا ششم بروید و آن ها را همانند آیات صفحه اول تا سوم، بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که آیات این سه صفحه را هم به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات صفحات قبلى و بعدى شان، حفظ کنید. آنگاه مجموع هر سه صفحه چهارم تا ششم را با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى بخوانید و تکرار نمایید؛ تا حدى که مجموع آیات هر سه صفحه را با هم حفظ کنید.

در پایان دومین قسمتِ سه صفحه اى دوباره آیاتِ صفحه اول تا ششم را با یکدیگر و پشت سر هم به صورت ترکیبى بخوانید و تکرار نمایید؛ تا حدى که مجموع هر شش صفحه را با هم حفظ نمایید.

اینک به سراغ آیاتِ سومین قسمتِ سه صفحه اى یعنى آیات صفحه هفتم تا نهم بروید و آنها را همانند آیات صفحه اول تا سوم بخوانید و تکرار نمایید؛ تا حدى که آیات این سه صفحه را هم به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات صفحات قبلى و بعدى شان حفظ کنید. سپس مجموع آیات هر سه صفحه هفتم تا نهم را با یکدیگر و پشت سر هم به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که آیات مجموع هر سه صفحه را با هم حفظ کنید.

در پایان سومین قسمت سه صفحه اى، دوباره آیات صفحات چهارم تا نهم را - نه آیات صفحات اول تا نهم را - با یکدیگر و پشت سر هم به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید؛ تا حدى که مجموع هر شش صفحه را، با هم حفظ نمایید. حفظ آیاتِ صفحات را با همین روش و به صورت سه صفحه - سه صفحه آن قدر ادامه دهید تا آن که آیات همه صفحات یک سوره از قرآن را حفظ نمایید. در پایان دوباره، کل آیات صفحات آن سوره را از اول تا آخر، بخوانید و تکرار کنید؛ تا آیات آن سوره را به صورت مجموعه اى ترکیبى نیز حفظ کنید.

پس از حفظ کامل، صحیح و روان یک سوره از قرآن اینک به سراغ سوره هاى بعدى قرآن بروید و آیات آن سوره ها را نیز همانند سوره اول و به همان صورت «تفکیکى» و «ترکیبى» که گفته شد بر اساس «سه سوره - سه سوره» حفظ کنید و حفظ سوره ها را آنقدر ادامه دهید، تا این که همه آیات یک جزء از قرآن را حفظ نمایید. در پایان دوباره، کل آیات آن جزء را از اول تا آخر، بخوانید و تکرار کنید، تا آیات آن جزء را به صورت مجموعه اى و ترکیبى نیز حفظ نمایید.

پس از حفظ کامل، صحیح و روان یک جزء از قرآن اینک به سراغ جزءهاى بعدى قرآن بروید و آیات آن جزءها را نیز همانند جزء اول و به همان صورت «تفکیکى» و «ترکیبى» که گفته شد بر اساس «سه جزء - سه جزء» حفظ نمایید و حفظ جزءها را آنقدر ادامه دهید تا این که همه آیات سى جزء قرآن را به طور کامل، صحیح و روان حفظ کنید و با عنایات خداى سبحان و توجهات امام زمان علیه السلام، «حافظ کل قرآن» شوید.

با توجه به آنچه گفته شد، در صورتى که بخواهید مثلاً صفحه 373 قرآن را که طبق رسم الخط «عثمان طه» داراى 15 آیه است، حفظ نمایید باید به ترتیب زیر عمل کنید:

1. حفظ آیه اول
2. حفظ آیه دوم
3. حفظ آیه سوم
4. حفظ آیه اول تا سوم
5. حفظ آیه چهارم
6. حفظ آیه پنجم
7. حفظ آیه ششم
8. حفظ آیه چهارم تا ششم
9. حفظ آیه اول تا ششم
10. حفظ آیه هفتم
11. حفظ آیه هشتم
12. حفظ آیه نهم
13. حفظ آیه هفتم تا نهم
14. حفظ آیه چهارم تا نهم ـ نه آیه اول تا نهم ـ
15. حفظ آیه دهم
16. حفظ آیه یازدهم
17. حفظ آیه دوازدهم
18. حفظ آیه دهم تا دوازدهم
19. حفظ آیه هفتم تا دوازدهم ـ نه آیه اول تا دوازدهم ـ
20. حفظ آیه سیزدهم
21. حفظ آیه چهاردهم
22. حفظ آیه پانزدهم
23. حفظ آیه سیزدهم تا پانزدهم
24. حفظ آیه دهم تا پانزدهم ـ نه آیه اول تا پانزدهم ـ

اگر بخواهید مثلاً سوره يس را که طبق قرآن هاى با رسم الخط «عثمان طه» داراى 6 صفحه است. با این روش حفظ کنید، باید به ترتیب زیر عمل نمایید:

1. حفظ صفحه اول
2. حفظ صفحه دوم
3. حفظ صفحه سوم
4. حفظ صفحه اول تا سوم
5. حفظ صفحه چهارم
6. حفظ صفحه پنجم
7. حفظ صفحه ششم
8. حفظ صفحه چهارم تا ششم
9. حفظ صفحه اول تا ششم.

اگر بخواهید مثلاً جزء 28 را که داراى 9 سوره است؛ با این روش حفظ نمایید، باید به ترتیب زیر عمل کنید:

1. حفظ سوره اول
2. حفظ سوره دوم
3. حفظ سوره سوم
4. حفظ سوره اول تا سوم
5. حفظ سوره چهارم
6. حفظ سوره پنجم
7. حفظ سوره ششم
8. حفظ سوره چهارم تا ششم
9. حفظ سوره اول تا ششم
10. حفظ سوره هفتم
11. حفظ سوره هشتم
12. حفظ سوره نهم
13. حفظ سوره هفتم تا نهم
14. حفظ سوره چهارم تا نهم ـ نه سوره اول تا نهم ـ

براى خوددارى از تکرار زیاد و غیر ضرورىِ آیات، توجه داشته باشید که دیگر لازم نیست مثلاً مجموع دو آیه اول و دوم، یا دوم و سوم، یا سوم و چهارم، یا چهارم و پنجم، یا پنجم و ششم، یا مجموع سه آیه دوم تا چهارم، یا سوم تا پنجم، یا مجموع چهار آیه اول تا چهارم، یا دوم تا پنجم، یا سوم تا ششم، یا مجموع پنج آیه اول تا پنجم، یا دوم تا ششم را نیز بخوانید و تکرار نمایید تا حفظ کنید.

همچنین لازم نیست مجموع شش صفحه دوم تا هفتم، یا سوم تا هشتم، یا مجموع هفت صفحه سوم تا نهم، یا چهارم تا دهم، یا پنجم تا یازدهم، یا ششم تا دوازدهم را نیز بخوانید و تکرار کنید تا حفظ نمایید؛ زیرا انجام دادن این امر، به صورت تصاعدى در خواهد آمد و در نتیجه، وقت فراوانى را از شما خواهد گرفت و ممکن است خودِ تکرار زیاد و بدون ضرورتِ آیات، موجب خستگى نیز بشود.

پس مبناى شما در مجموعه خوانىِ سوره هاى قرآن با یکدیگر، حداکثر، تا سه سوره، و در مجموعه خوانى جزءهاى قرآن با یکدیگر، حداکثر تا سه جزء خواهد بود و مبناى شما در حفظ آیات قرآن، آیه به آیه و سپس صفحه به صفحه و آنگاه سوره به سوره و پس از آن، جزء به جزء به طور کامل و صحیح و روان خواهد بود؛ یعنى تا آیه یا صفحه یا سوره یا جزئى از قرآن را به طور کامل و صحیح و روان حفظ نکرده اید، هرگز به سراغ حفظ آیه یا صفحه یا سوره و یا جزئى دیگر از قرآن نروید.

توجه داشته باشید که این روش را هم با «خواندن» از روى قرآن و هم با «گوش دادن» به نوارها یا سى دى هاى قرآنى مى توانید انجام دهید؛ اگر چه حفظ قرآن از راه «گوش دادن»، براى برخى ها، مانند خردسالان و کسانى که نمى توانند از راه خواندن» به حفظ قرآن بپردازند، ممکن است بهترین و تنهاترین راه باشد.

2. روش دوم:

اگر آیه اى از یک سطر بیشتر باشد، مبناى شما در روش حفظ چنین آیاتى، سطر به سطر و در مجموعه خوانىِ سطرها با یکدیگر، حداکثر تا سه سطر خواهد بود؛ یعنى چنانچه آیه اى شش سطر باشد، مانند آیه 160 سوره اعراف، آن را به دو قسمت سه سطرى تقسیم کنید. سپس هر کدام از سطرهاى اول و دوم و سوم را به صورت تفکیکى بخوانید و تکرار نمایید؛ تا هر یک از سطرها را به طور جداگانه، حفظ کنید.

آنگاه مجموع سطرهاى اول تا سوم را به صورت ترکیبى بخوانید و تکرار نمایید؛ تا مجموع هر سه سطر را با هم و به طور کامل و صحیح حفظ کنید. پس از آن هر کدام از سطرهاى چهارم و پنجم و ششم آن آیه را به صورت تفکیکى مى خوانید و تکرار مى نمایید؛ تا هر یک از سطرها را، به طور جداگانه، حفظ کنید. سپس مجموع سطرهاى چهارم تا ششم را به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید؛ تا مجموع هر سه سطر را با هم و به طور کامل و صحیح و روان و آسان حفظ کنید.

در پایان دوباره، سطرهاى اول تا ششم را از اول تا آخر و به صورت ترکیبى نیز بخوانید و تکرار نمایید تا مجموع هر شش سطر را با هم یعنى کل آیه را به طور کامل و صحیح و روان حفظ کنید. آنگاه به سراغ حفظ آیه بعدى بروید.

3. روش سوم:

اگر آیه اى فقط چند کلمه بیش از یک سطر باشد، آن آیه را نیز به طور کامل حفظ نمایید. در این گونه آیات، از روش سطر به سطر استفاده نکنید.

4. روش چهارم:

اگر سوره اى از یک صفحه کمتر باشد، مانند شمارى از سوره هاى کوتاه آخر قرآن، مبناى شما در حفظ آن باید همان روش «سوره به سوره» باشد؛ یعنى تا سوره اى را به طور کامل و صحیح و روان و آسان حفظ نکرده اید، هرگز به سراغ حفظ سوره اى دیگر نروید.

5. روش پنجم:

هنگامى یک صفحه یا یک سوره یا یک جزء از قرآن را به خوبى حفظ کرده اید که بتوانید تک تک آیات آن را با شماره خودشان و حتى بدون ترتیب نیز به یاد آورید و از حفظ بخوانید.

مثلاً اگر از شما بپرسند که آیه 18 سوره بلد چیست؟ فورا بگویید: «أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ» و چنانچه از شما بپرسند که آیه 4 سوره بلد چیست؟ فورا بگویید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِي كَبَدٍ» و اگر از شما بپرسند که آیه 10 سوره بلد چیست؟ فورا بگویید: «وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ».

6. روش ششم:

مقدار تکرار هر آیه و سوره قرآن، براى حفظ آن، به شرایط انسان، روش حفظ وى، آسانى و دشوارىِ هر آیه و سوره و کوتاهى و بلندىِ آن بستگى دارد. مثلاً ممکن است شما آیه اى را با 3 بار تکرار حفظ نمایید. ولى شخص دیگرى همان آیه را با 5 بار تکرار حفظ کند. نیز ممکن است شما سوره اى از قرآن را با روشى که در حفظ قرآن دارید، با 8 بار تکرار حفظ نمایید؛ اما فردى دیگر با روش دیگرى که در حفظ قرآن دارد، همان سوره را با 10 بار تکرار حفظ کند.

نیز ممکن است شما آیه اى آسان و کوتاه را حتى با 1 بار خواندن حفظ نمایید، اما آیه دشوار و بلند را با 7 بار تکرار حفظ کنید. پس مقدار تکرار هر آیه و سوره قرآن، به «شرایط حفظ قرآن» و «شرایط آیه» بستگى دارد.

7. روش هفتم:

حتماً دقت کنید که کلمات و آیات قرآن را، از همان آغاز خواندن و حفظ کردن، از نظر تلفظ و حرکت و اعراب، به شکل صحیح بخوانید و حفظ کنید؛ زیرا در صورتى که تلفظ و حرکت و اعراب کلمه اى، به شکل غلط وارد حافظه شما شود، تلاشتان براى حفظ صحیح چنین کلمه اى دو برابر خواهد شد: یک بار باید شکل غلط این کلمه را از حافظه خود خارج سازید و بار دیگر باید شکل صحیح آن را به درون حافظه خویش ببرید و جایگزین شکل قبلى آن نمایید.

یکى از بهترین راه هاى پیشگیرى از چنین مشکلى این است که هنگامى که مى خواهید، براى نخستین بار، آیه اى را حفظ نمایید، خودتان آیه مورد نظر را از روى قرآن بخوانید و به شکل خواندن و تلفظ همان آیه از طریق نوار نیز گوش فرا دهید.

8. روش هشتم:

بارها اتفاق افتاده است که برخى از حافظان قرآن نتوانسته اند آیه اى از قرآن را که قبلاً حفظ کرده اند، دوباره از حفظ بخوانند؛ ولى هنگامى که کلمه اول و دوم همان آیه را براى آنان خوانده اند، تمام آن آیه به یادشان آمده است و همه آیه را، از اول تا آخر و از حفظ، خوانده اند.

پس کلمه اول یا مجموع کلمه اول و دوم در هر آیه، «نقطه تمرکز» آن آیه براى حفظ کردنش است و باید آن را بیش از کلمات دیگر آن آیه، تکرار کنید و به حافظه خود بسپارید. مثلاً در آیه «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» باید دو کلمه «اِنَّ الّذینَ» را بیشتر از کلمات بعدى آیه تکرار نمایید و به گنجینه حافظه خویش بسپارید.

9. روش نهم:

معمولاً انسان دوست دارد ثمره و نتیجه کار خویش را زودتر ببیند. از این رو، شما حفظ تمام قرآن را هدف خود قرار ندهید؛ بلکه هدف خویش را مثلاً حفظ یک جزء قرآن در نظر بگیرید و از سوره هاى کوتاه و جزء سى ام قرآن آغاز کنید؛ تا ثمره و نتیجه آن را زودتر مشاهده نمایید و دلگرمتر شوید.

چنانچه حفظ قرآن را با سوره هاى بلند مانند سوره بقره و سوره آل عمران و سوره مائده آغاز کنید، ممکن است شوق و علاقه اولیه اى را که براى حفظ قرآن داشته اید، از دست بدهید؛ هر چند اگر بتوانید حفظ قرآن را از همان جزء اول و با سوره حمد آغاز نمایید، بهتر است.

10. روش دهم:

گفته شد که در ابتدا مى توانید سوره هاى کوتاه قرآن را حفظ کنید و چون جزءهاى سى ام و بیست و نهم و بیست و هشتم قرآن به ترتیب و به طور نسبى دربردارنده سوره هاى کوتاه ترى هستند، مى توانید این سه جزء را پیش از جزءهاى دیگر قرآن حفظ نمایید؛ اما پس از حفظ کردن آیات این سه جزء، شایسته است - اگر نگوییم بایسته است ـ جزءهاى دیگر قرآن را به ترتیب و از جزء دوم تا جزء بیست و ششم و پس از آن جزء بیست و هفتم را حفظ کنید.

رعایت این ترتیب، براى آن است که ذهن و حافظه شما نیز از ترتیب ویژه اى برخوردار گردد و از نظم خاصى پیروى نماید و هنگام بازگویى آیات حفظ شده، دچار تشویش و نابسامانى نشود. پیشنهاد مى شود براى کودکان و نوجوانان و مانند آنان، حفظ قرآن از جزء سى ام و طبق مراحل زیر و به ترتیب سوره هایى که گفته شده است، صورت پذیرد:

• اول: سوره هاى 2 سطرى: سوره العصر، سوره كوثر و سوره اخلاص.
• دوم: سوره هاى 3 سطرى: سوره انشراح، سوره قدر، سوره الفيل، سوره قريش، سوره كافرون، سوره نصر، سوره لهب و سوره فلق.
• سوم: سوره هاى 4 سطرى: سوره التين، سوره تكاثر، سوره الهمزة، سوره ماعون و سوره ناس.
• چهارم:‌ سوره هاى 5 سطرى: سوره الضحى، سوره الزلزال و سوره العاديات.
• پنجم: سوره هاى 6 سطرى: سوره الطارق و سوره القارعة.
• ششم: سوره هاى 7 سطرى: سوره الشمس و سوره علق.
• هفتم: سوره هاى 8 سطرى: سوره الأعلى و سوره الليل.
• هشتم: سوره هاى 9 سطرى: سوره انفطار و سوره بلد.
• نهم: سوره هاى 10 سطرى: سوره بينة.
• دهم: سوره هاى یک صفحه اى و کمتر از آن: سوره عبس، سوره تكوير، سوره انشقاق، سوره بروج و سوره الغاشية.
• یازدهم:‌ سوره هاى بیشتر از یک صفحه: سوره نبا، سوره نازعات، سوره مطففين و سوره فجر.
• دوازدهم:‌ این مرحله که مرحله پایانى براى کودکان و نوجوانان و مانند آنان است، حفظ دوباره سوره هاى جزء سى ام است، به همان ترتیبى که در قرآن آمده است؛ یعنى حفظ جزء سى ام را از سوره نبا آغاز نمایند و به سوره ناس پایان دهند.

11. روش یازدهم:

در صورتى که با کمک وسایل سمعى و بصرى مانند نوارهاى ویدئویى، قرآن را حفظ مى نمایید. حتما به دهان قارى قرآن و چگونگى تلفظ و اداى کلمات و قرائت وى، خوب توجه کنید.

12. روش دوازدهم:

هر مقدار از آیات و سوره ها و جزءهاى قرآن را که حفظ کردید، در جایى آن را یادداشت کنید و نوار پارچه اى را که در عطف و شیرازه برخى از قرآن ها وجود دارد، در همان صفحه مربوط قرار دهید؛ تا برایتان مشخص باشد که چه مقدار از قرآن و تا کدام صفحه از آن را حفظ نموده اید و از دوباره کارى و تکرار غیرلازم آیات نیز به دور باشید.

13. روش سیزدهم:

در صورتى که برایتان امکان دارد، سعى کنید در هر جلسه حفظ قرآن، آیات را تا پایان هر صفحه یا تا پایان هر سوره حفظ نمایید و عمل حفظ را در نیمه صفحه یا نیمه سوره حفظ نکنید.

14. روش چهاردهم:

سعى کنید جاى هر آیه را در صفحات قرآن کاملاً به خاطر بسپارید؛ تا آسانتر بتوانید آیه حفظ شده را به خاطر آورید و ارائه نمایید؛ مثلاً آیه 20 سوره مرسلات، یعنى آیه «أَلَمْ نَخْلُقكُّم مِّن مَّاء مَّهِينٍ» در اول صفحه و آیه 35 آن یعنى آیه «هَذَا يَوْمُ لَا يَنطِقُونَ» در وسط صفحه و آیه 50 آن یعنى آیه «فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ» در آخر صفحه قرآن قرار دارد.

15. روش پانزدهم:

اگر هنگام تمرین و تکرار محفوظات قرآنى خود، قسمتى را به یاد نیاوردید، فورا به قرآن مراجعه نکنید، بلکه در ابتدا خوب فکر نمایید و ذهن و حافظه خویش را بکار اندازید و در صورتى که آن قسمتِ فراموش شده را به یاد نیاوردید، آن گاه به قرآن مراجعه کنید.

اگر این نکته را به خوبى رعایت نمایید، قسمت هاى فراموش شده دیگر، کمتر فراموشتان مى شود و بیشتر در ذهن و حافظه تان باقى مى ماند؛ زیرا دستگاه ذهن و سیستم حافظه انسان، آن چه را با تلاش و کاوش درونىِ خود به یاد مى آورد، بیشتر به یاد مى سپارد و دیرتر از یاد مى برد.

16. روش شانزدهم:

هر اندازه که بین تکرار آیات حفظ شده، کمتر فاصله بیندازید، آن ها را بیشتر به ذهن و خاطرتان مى سپارید. مثلاً چنانچه سوره صف را حفظ نمودید و هر 3 روز یک بار، آن را مرور و تکرار کردید، بیشتر در ذهن و خاطرتان باقى مى ماند تا هنگامى که همین سوره را 5 روز یکبار، مرور و تکرار نمایید.

17. روش هفدهم:

در حفظ آیاتى که به یکدیگر شبیه هستند، دقت و تمرین بیشترى لازم دارید. به طور مثال، اگر آیات دیگر را 4 تا 5 بار مرور و تکرار مى کنید، آیات مشابه را باید 8 تا 10 بار مرور و تکرار نمایید.

یکى از راه هاى حفظ آیات مشابه، استفاده از «نشانه» است. مثلاً سوره صف با آیه «سَبَّحَ لِلّهِ مَا فِى السَّمواتِ وَ مافِى الارضِ...» آغاز مى گردد و سوره بعدى آن، یعنى سوره جمعه، با آیه «سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ...» شروع مى شود.

براى این که «سَبَّحَ» با «یُسَبِّحُ» اشتباه نشود، مى توانید مثلاً این نشانه را براى خود قرار دهید که حرف اول نام سوره صف یعنى حرف «ص» شبیه حرف اول کلمه «سَبَّحَ» یعنى حرف «س» است؛ هر چند این دو حرف کاملاً مانند یکدیگر نیستند.

18. روش هجدهم:

همان گونه که گفته شد، هنگام حفظ قرآن، آیات را با صداى آشکار بخوانید؛ تا پژواک آیه هاى قرآن، در گوشتان طنین انداز شود و حرکات و کلمات آن ها بر سیستم مغزى و دستگاه حافظه شما به خوبى نقش بندد؛ زیرا یکى از آثار و ویژگى هاى صوت، ایجاد نقش در اجسام و تأثیر در اطراف است.

آشکار خواندن آیات به معناى بلند خواندن آن ها و آزرده کردن اطرافیان نیست، بلکه به معناى آشکار ساختن جوهره صوت و دورى جُستن از لب خوانى است؛ هر چند در برخى از شرایط و مواردِ حفظ قرآن، لب خوانى شایسته یا بایسته است.

19. روش نوزدهم:

یکى از راه هاى تمرکز حواس هنگام حفظ آیات قرآن، این است که آیه مورد نظر براى حفظ را یکبار از روى قرآن و با دقت و توجه کامل بخوانید تا نخستین تصویر از آن آیه، در ذهن و حافظه تان جاى گیرد و نقش بندد.

آن گاه، براى بار دوم، آیه مورد نظر را از روى قرآن بخوانید و در اثناى آن، گاهى چشم هاى خود را ببندید و ادامه آیه را در ذهن و خاطرتان بیاورید و از حفظ بخوانید. سپس هرگاه قسمتى از ادامه آیه را به یاد نیاوردید، چشم هاى خود را باز کنید و آن قسمت را از روى قرآن بخوانید. این کار را به همین صورت، آن قدر ادامه دهید تا تمام آیه مورد نظر را، حفظ نمایید.

20. روش بیستم:

براى حفظ آیات طولانى، مى توانید آن آیات را بر اساس محل هاى وقف و درنگ آن ها، قسمت - قسمت کنید و سپس به حفظ هر قسمت از آن آیه بپردازید.

براى آشنایى با محل هاى وقف آیات و علائم آن، مى توانید به صفحات پایانى برخى از قرآن ها یا کتاب هاى معتبر روخوانى و تجوید قرآن مراجعه نمایید، یا به نوارهاى مشهور تلاوت قرآن یا به تلاوت قاریان ممتاز قرآن گوش فرا دهید، یا آن ها را از استادان معروف قرآن بپرسید یا زیر نظر آنان یاد بگیرید.

منابع

• سروش وحی: بهمن 1384، شماره 21.
• عبدالرحیم موگهى، فرهنگ جهاد: پاییز و زمستان 1384، شماره 41 و 42.

به گزارش خبرگزاری بین‎المللی قرآن(ایکنا) از قم، در ابتدای این مراسم که با حضور اساتید، معلمان، پِژوهشگران و فعالان قرآنی برگزار شد، موضوع فلسفه حافظ و قاری شدن، مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

در ابتدای این مراسم، حجت‎الاسلام والمسلمین نصراللهی از حافظان قرآن گفت: قرائت و حفظ دارای پیشینه غنی است؛ تاریخ اسلام گواه است که سفارشات اکیدی که پیامبر اسلام و ائمه اطهار(ع) در زمینه حفظ قرآن داشتند و اینکه هنوز کتابت قرآن در حد وسیع خود انجام نشده بود مسئله حفظ قرآن جایگاه خاص و ویژه‎ای داشت.

وی با بیان اینکه در ۱۵۰ سال اخیر قرائت مصری شکل گرفت ولی حفظ قرآن در مذاهب اسلامی از دیرباز مهم و دارای اهمیت بوده است یادآوری کرد: یکی از سؤالات خاص در این زمینه آن است که چرا تورات و انجیل که از انوار الهی بودند چنین جایگاهی پیدا نکردند که مثل قرآن حفظ و قرائت شوند.

وی اظهارکرد: یکی دیگر از سؤالاتی که در این مبحث می‌توان به آن پرداخت این است که آیا در این عصر ضرورت خاصی برای حفظ و قرائت قرآن وجود دارد یا خیر؟ نکته دیگر آن است که در زمینه آموزش قرآن هم می‎توانیم به شکل گذشته کار کنیم؟.

نصراللهی گفت: در زمینه حفظ قرآن باید با اصلاح روش در حفظ قرآن به روش‎های گذشته اهتمام داشته باشیم؛ اگر اشکال کار این است که انسانی که باید عامل قرآن باشد چرا باید آن را حفظ کند باید به آن پاسخ داد زیرا هیچ نصی بر لزوم و وجوب حفظ قرآن نداریم.

وی اظهارکرد: قرآن کریم مختصاتی دارد که جز با تلاوت مکرر و بسیار زیاد نمی‎توانیم از آن بهره برداری کنیم؛ یکپارچگی در خواندن با حفظ قرآن به دست می‌آید و به همین دلیل باید روی حفظ قرآن تاکید داشته باشیم.

فضیلت حفظ

در ادامه این نشست، محمد حسین شریفی رییس دانشگاه سما، گفت: قرآن کریم با این همه بزرگی بر قلب پیامبر نازل شده است و حفظ قرآن دارای فضیلت خاصی است.

وی افزود: در پیروی از آیین اسلام، حفظ قرآن باید نزد پیامبر اسلام از سوی پژوهشگران تبیین شود و وظایف انسان در قبال قرآن باید در عرصه‌های مختلف علمی پیگیری شود.

رییس دانشگاه سما اظهارکرد: ورود به این مباحث از جمله نزول به سینه مبارک پیامبر(ص) و وظایف حافظان قرآن کریم و اهمیت حفظ معنوی از جمله زمینه‌هایی است که می‎توان در محیط‎های دانشگاهی به آن پرداخت.

تمجید از حافظان قرآن

حجت الاسلام والمسلمین حکیمی در ادامه این نشست گفت: آیت الله العظمی جوادی آملی بیان کرده اند که خداوند حافظ قرآن است و اگر کسی که قرآن را حفظ کند، خداوند او را نیز حفظ می‎کند، به شرطی که امین لفظ باشد.

وی افزود: ایشان بر حفظ لفظ و معنی تاکید دارند و به نظر می‌رسد که حافظ ممتاز، حافظی است که هم حافظ الفاظ کلام وحی باشد و هم امین وحی باشد که مقدمه تبعیت از دستورات قرآن کریم است.

این حافظ قرآن کریم بیان کرد: در احادیث ما بیان شده است که حفظ قرآن و انس با قرآن بهترین معین و کمک‌رسان به انسان برای رسیدن به حیات طیبه است؛ حتی در قرائت قرآن نیز اگر قاری، حافظ قرآن هم باشد قرائت بهتری خواهد داشت.

مراتب انس با قرآن

در ادامه این مراسم علی اصغر شعاعی گفت: انس با قرآن دارای مراحلی است که از جمله آن می‎توان به نظر و استماع و حفظ و قرائت قرآن اشاره کرد که هر یک دارای مراتبی هستند.

معاون دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم اظهارکرد: اگر به دوران صدر اسلام برگردیم مشاهده می‎کنیم که در گذشته حیطه قرائت و حفظ و عامل به قرآن از هم جدا نبود و مسلمانان این جامعیت را با خود داشتند ولی امروز این مساله کمتر وجود دارد.

وی افزود: در زمینه آموزش باید این الگو رعایت شود و از ابتدا روی قرائت و حفظ و مفاهیم قرآن کریم کار کنیم و سواد قرآنی را جامع تر تعریف کنیم.

قاری قرآن کریم گفت: امروزه در حوزه‎‌های علمیه نیز باید به مساله قرآن توجه بیشتری انجام شود و به عرصه‎های حفظ و قرائت قرآن (ترتیل و قرائت امروزی مجلی) نیز توجه شود.

شعاعی بیان کرد: قرائت و حفظ قرآن در همه اعصار، موضوعیت دارد زیرا این قرائت و حفظ باعث ایجاد انس دائمی با قرآن کریم است؛ حافظ قرآن کریم همیشه به قرائت و مرور قرآن عادت پیدا می کند و با گوشت و خونشان آمیخته می‎شود.

معاون دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم اظهارکرد: برای انس با قرآن دو انگیزه کلی می توان متصور بود، نخست نیاز برای رسیدن به معبود و همچنین عشق است زیرا این هیچ چیزی جز قرائت و حفظ، قاری و حافظ قرآن را آرام نمی‎کند.

وی افزود: قرائت و حفظ قرآن مقدمه تدبر به قرآن است ولی وهابیون شبهه ای ایجاد کرده اند که انس شیعیان با قرآن پایین است، حال با توسعه محافل انس با قرائت و حفظ این شبهه از بین می برد.

قاری قرآن کریم گفت: پرداختن به حفظ قرآن، فاصله ما را با الگوهای عالی در قرآن درجهان اسلام کم می‎کند؛ امروزه در کشوری مثل سودان همه مردم حافظ بخشی از قرآن است و ۴ یا ۵ میلیون نفر در این کشور حافظ قرآن هستند؛ در کشوری مثل موریتانی، مردم برای تشویق به دیدن فیلم، در وسط این فیلم قرآن پخش می‌کنند.

شعاعی بیان کرد: ائمه اطهار(ع) پاداش های بسیاری برای قرائت و حفظ قرآن کریم بیان کرده اند و آثاری بی شماری برای حفظ قرآن عنوان کرده اند زیرا قرآن قلب رازنده می‎کند و اینکه حاملان قرآن را اشراف بهشت نام برده اند ضرورت حفظ را مشخص می کند.

معاون دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم اظهارکرد: قرائت قرآن به جز اینکه ابزار تبلیغی در برخی از کشورها است؛ امروزه در کشورهایی مثل شمال آفریقا یک مبلغ بدون تسلط بر قرائت قرآن از سوی مردم پذیرفته نمی شود.

وی افزود: قرائت به معنی به تصویر کشیدن آیات الهی است و قاریان قرآن باید با توانایی خود قرآن را به تصویر بکشند؛ تلاوت قرآن جلای دلها است و دل ها را پاک می‎کند؛ امام راحل بیان کردند که کسی نمی‎تواند بهانه بیاورد که به دلیل اینکه در فهم قرآن تسلط نداریم آن را نیز نخوانیم.

قاری قرآن کریم گفت: قاری قرآن باید شور و شعور را در خود داشته باشد چنانکه در مداحی نیز همین مساله بروز و ظهور دارد؛ حافظ قرآن کسی است که از گنجینه دلش همه آیات و ثمرات قرآن را جای دهد.

فلسفه حفظ

در ادامه محمد علی دهدشتی بیان کرد: قرآن کریم فلسفه خلق انسان را عبادت و بندگی بیان کرده است و برای اهمیت حفظ این قرآن نیز فلسفه‎ای وارد است.

وی افزود: در صدر اسلام ضرورت حفظ قرآن کاملا محسوس بود زیرا امکانات برای نشر قرآن کریم وجود نداشت؛ استاد خلیل الحصری در مصاحبه ای بیان کرد که روزی در کویت، قرآن نفیسی برای من آوردند که از نظر جلد و ورق و جنش کاغذ بسیار خاص بود ولی پس از مرور قرآن مشاهد اشتباهات و نواقصی در این کلمات کتاب شدم و پس از تحقیق متوجه شدم که این قرآن چاپ اسراییل است.

ضبط ترتیلی

وی در ادامه بیان کرد: به همین دلیل ضبط ترتیلی قرآن را برای اولین بار در تاریخ اسلام آغاز کردم تا کسی نتواند قرآن تحریفی را منتشر کند و از این به بعد بود که این شکل از ضبط ترتیل قرآن در جهان اسلام باب شد.

وی گفت: باید کاری کنیم که مردم از شنیدن صدای قرآن احساس شعف کنند نه اینکه هر کس صدای قرآن را از بلندگوها شنید خبر مرگ کسی را در ذهن خود تصویر کند در حالی که قرآن برای زنده کردن زندگان فرستاده شده است نه برای مردها.

دهدشتی بیان کرد: در کشورهای عربی حافظان بسیاری وجود دارد ولی بسیاری از آنها حافظ بدون عمل است؛ متاسفانه در این کشورها با اینکه قرآن را هم از حفظ دارند ولی در نماز خواندن نیز با اشکالاتی مواجه هستند و برخی از حروف را به درستی تلفذ نمی‎کنند در حالی که در ایران کمتر به این مشکل بر می‎خوریم؛ امروزه ایرانیان بهترین حافظان و قاریان جهان اسلام هستند در حالی که در گذشته اصلا چنین شرایطی وجود نداشت.

تغییر در نحوه مسابقات

در ادامه این مراسم حسن فروغی گفت: این نشست، با رویکرد دانشگاهی برگزار شده است و دانشگاه سما سعی دارد که این گونه نشست‎ها را برای توسعه مباحث علمی قرآنی دنبال کند.

وی تصریح کرد: مسابقات قرآن را نباید به شکل یک مسابقات ماراتنی ببنیم بلکه قرآن نور است و باید در هر مسابقه محملی برای رشد و تعالی نور قرآنی در جامعه فراهم شود.

فعال قرآنی دانشگاهی گفت: آهنگ باید در خدمت فرهنگ قرآنی باشد؛ نهضت قرائت پژوهی حرکت بسیار بزرگی است که در کشور ما ایجاد شده است و نتایج بسیار خوبی نیز داشته است که در یک فصلنامه علمی نیز منعکس می شود.

حفظ و قرائت نمادی برای جهان اسلام

در ادامه این نشست، فراهانی بیان کرد: قرائت و حفظ، تریبون‌های جهان اسلام است؛ امروزه هالیوود بیانگر فکری است که پشت تمدن غربی وجود دارد و قرائت و حفظ و اذان نمادهایی برای بیان تفکر اسلامی است.

وی گفت: قرائت قرآن اولین مرحله ایجاد اشتیاق برای شنیدن کلام اسلام است و در تاریخ نیز نمونه های بسیاری در این زمینه وجود دارد.

وی افزود: رهبر انقلاب بیان کردند که اگر قرائت با هدف خشوع و تلاش در القای معانی به مستمعین باشد به اندازه یک کتاب استدلال توحیدی تاثیرگذار است.

انسان در زندگی روزمره خود نیاز به قانونی جامع و کامل دارد به نام دین. نیاز فطری انسان و اقتضائات روحی او، کشش انکار ناپذیری به سوی دین دارد. در میان ادیان الهی نیز، دینی که عصاره کمال یافته ادیان آسمانی در طول حضور آدمی بر روی زمین است، دین مقدس اسلام می باشد.

بدیهی است هر پیامبری که ادعای رسالت از سوی خداوند مهربان را دارد، می بایست معجزه ای بیاورد تا ثابت کند او فرستاده حقیقی خداوند یکتاست. از این رو، پیامبر گرامی اسلام معجزات فراوانی داشت که بر اثبات حقانیت او فریاد بر می آورد؛ مثل: شق القمر، سخن گفتن سنگریزه در دست حضرت، شهادت کوه و درختان بر رسالت ایشان و ... . اما از این میان، چون حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه وآله وسلم خاتم انبیاست ، یعنی قرار است بعد از او دیگر پیامبری از سوی خدا به جانب مردم برانگیخته نشود، لازم است معجزه ای داشته باشد که نه فقط در زمان حیات آن بزرگوار بلکه بعد از ایشان هم در میان مردم اعصار گوناگون باشد و نشانگر صداقت دین مبین اسلام و نبی مکرم صلی الله علیه وآله وسلم باشد.

این معجزه قرآن کریم است. از زمان پیامبر گرامی اسلام تا هرگاه که بشر بر روی کره خاکی قدم بردارد، قرآن معجزه ای است که دلالت می کند بر آنکه تنها دین واقعی و حقیقی که از سوی خداوند فرستاده شده و نسخ نشده است، دین اسلام است؛چون سخنی است که هیچ انسان یا سایر مخلقات مانند جن نیز نمی توانند نظیر او را بیاورند، پس فقط می تواند از جانب خالق جهان آمده باشد، و چون قرآن کریم، تنها دین جاودان و مورد قبول را اسلام می داند و نبوت پیامبر خاتم را تصدیق می کند، پس دیگر جای شکی باقی نمی ماند که اگر انسانی بخواهد به نیاز فطری خود پاسخ بگوید و دین را به عنوان قانون زندگی بپذیرد، باید به سراغ اسلام بیاید و قبل از آن با قرآن، این معجزه جاوید و عصاره و اساس اسلام، آشنا شود. در جهان امروز که منادیان جریانات و مذاهب گوناگون هر یک مدعی اند ما بر حق هستیم، مسلمانی می تواند اثبات کند اسلام تنها راه حق است که موجب کمال انسان می شود، که با قرآن آشنایی کامل داشته باشد، و گرنه در میان توجیهات و شبهه افکنیهای شیاطین انس و جن راه حق خود را هم گم می کند، چه رسد به اینکه دیگران را هم بتواند هدایت کند.

بنابراین مسلمان باید با قرآن آشنا باشد و دلیل نیاز به این آشنایی هم روشن شد. حال ببینیم این آشنایی باید در چه سطحی باشد. ایا فقط باید بدانیم که خداوند قرآن را نازل کرده و قرآن، هر آنچه را که بشر به آن نیاز دارد، به عنوان یک قانون اساسی بیان نموده است؟ یا همین که بتوانیم از روی قرآن بخوانیم و تجوید، صوت و لحن را بدانیم و الفاظ آن را حفظ کنیم، ما را به سر منزل مقصود می رساند؟

جواب منفی است. آشنایی یک مسلمان با قرآن علاوه بر موارد فوق، باید شامل فهم لغات ،ترجمه ایات و تفسیر ابتدایی و مختصر آن هم بشود تا هم بتواند به نیازهای خود پاسخ دهد، هم از شبهات دیگران نهراسد و هم مشتاقان هدایت را به وسیله قرآن به راه راست ارشاد نماید.

خوب می دانیم که فهم کامل ترجمه و تفسیر قرآن کاری سخت است و برای همگان ممکن نیست؛ چرا که قرآن به زبان عربی است و فرد باید علاوه بر درک ادبیات عرب، با لغت عربی آشنا باشد و همیشه نیز آنچه را از تفسیر آموخته در ذهن داشته باشد و این کار شاید بیش از ده سال وقت از هر شخصی را بگیرد.

غیر مسلمانان هم توقع دارند که برای آشنایی با اسلام، معارف قرآن را از خود مسلمانان بیاموزند. از سوی دیگر، هجمه های فرهنگی شرق و غرب، انسان را لحظه ای به خود وا نمی گذارد که راه رهایی فقط فهم و انس با قرآن است و آن هم کار مشکلی است.

راه حل آسان برای همگان ،همان حفظ الفاظ قرآن است که مقدمه فهم و تفسیر و برداشت از قرآن است.

اگر شخصی ایات و سوره های متبرک قرآن را در حافظه خود داشته باشد، همراه حفظ قرآن، معانی لغات و مختصری همیشه در ذهن اوست که با گوشت و خون او آمیخته شده و جزیی از وجودش گشته و هرگاه بخواهد در معجزه جاودان الهی تفکر کند، می تواند به راحتی به حافظه خود مراجعه کند و مطابق نیازش ایاتی را بر گزیند و در آنها تأمل کند، و نیز اگر کسی شبهه یا اشکالی در دین او وارد کرد، می تواند به راحتی با قرآن پاسخ کامل و شایسته ای برایشان بیان کند. اگر تشنه خسته ای که دنبال دریافت حق است و در گرداب ظلمات گروههای اجتماعی و سیاسی و اعتقادی گم شده، به او مراجعه کرد، به سهولت جواب قانع کننده ای از قرآن می دهد؛ چرا که او حافظ قرآن است و تمام ایات قرآن همیشه در دسترس قرار دارد .

ببینیم حال کسانی که قرآن را حفظ نیستند، اما مدتها بر روی مفاهیم و تفسیر آن کار کرده اند، چگونه است؟

آنان بر اثرسالها زحمت و کار بر روی تفسیر و فهم قرآن توانسته اند معارفی عظیم از قرآن را در سینه داشته باشند، اما هزار حسرت و تأسف که هرگاه بخواهند از این آب شیرین خود بهره گیرند یا دیگران را سیراب سازند، تسلط و توانایی را ندارند؛ چون متن قرآن که اساس همه آموخته هایشان است، همراهشان نیست و مراجعه به قرآن هم، چنان که باید جوابگوی آنها نیست؛ زیرا ایه ای را که درباره یک مسئله اعتقادی، سیاسی اجتماعی فرهنگی است، چگونه می توان با مراجعه به معجم المفهرس پیدا کرد. هم وقت بسیاری را خواهد گرفت و هم نهایتاً آن آیه را که گویای این مطلب است، نمی توان یافت. اما حافظ قرآن می تواند هر ایه ای را در هر زمینه که بخواهد، به راحتی با مراجعه به محفوظاتش بیاید و به آن استدلال می کند، اما آن که حافظ قرآن نیست، از این فیض بی بهره است؛ هر چند سالیان متمادی بر تفسیر کار کرده باشد.کار حافظ قرآن بسیار آسان تر است از کسی که می خواهد با مراجعه به تفسیر موضوعی یا جست و جو در رایانه، آیه مورد نظر خود را بیابد. اینجاست که ارزش و جایگاه حافظ قرآن به خوبی آشکار می گردد.

در این شماره با بیان نکته دیگری در مورد موضوع حفظ قرآن، این بحث مقدماتی را که از چند شماره قبل در مجله شروع شده بود را به پایان می‌بریم و درشماره‌های بعدی ـ‌إن شاء اللّه‌ـ به بیان اصل موضوع «حفظ قرآن» و روش‌ها و فنون آن خواهیم پرداخت.
سؤال: عده‌ای به حفظ قرآن روی می‌آورند و قصدشان صرف حفظ است و در روش کار آنها اصل حفظ قرآن به عنوان هدف اصلی تلقی می‌شود! آیا این کار درست است؟
در جواب این سؤال عرض می‌کنیم:
تعدادی از کسانی که الآن ـ‌در جامعه ما‌ـ به حفظ قرآن روی می‌آورند، کشش و اشتیاق آنان از ناحیه تشویق دیگران و برگزاری مسابقات به وجود می‌آید. یا این‌که عظمت و قداست قرآن که در ذهن آنان جای گرفته، با این کشش توأم شده است و قدرت روحی زیادی را در آنان ایجاد کرده است. در روش کار این عده، اهداف آگاهانه و جهات عالمانه و کارشناسانه برنامه حفظ قرآن چندان دخالتی ندارد.
یعنی صرف شرکت در مسابقه و لذات ناشی از مورد توجه قرار گرفتن و دریافت جوایز، محرک اصلی یا یکی از محرک‌های آنها در این جهت می‌باشد. اگر چه جوایز تعیین شده برای مسابقات ارزش مادی چندانی نداشته باشد و جوایز بُعد معنوی داشته باشد؛ مثل سفرهای زیارتی! و حتی خود مطرح شدن و مورد تشویق قرار گرفتن، خود یک نوع لذت معنوی دارد و موجب جذب و کشش جوانان به حفظ می‌شود.
بر طرف کردن این مشکل هم به عهده مربیان و معلمان و برگزار کنندگان مسابقات قرار دارد و آنان باید ارزش‌های حقیقی این کار عظیم؛ یعنی حفظ قرآن را به علاقه‌مندان متذکر شوند و آنان را در این مسیر متعالی به‌طور مستمر تحت آموزش‌های لازم قرار دهند. تا اینکه حفظ قرآن به تنهایی و هدف نهائی تلقی نشود؛ بلکه وسیله‌ای برای ورود در فضای وسیع و نورانی علوم قرار گیرد و امکان کشف معانی دقیق ملحوظ در آیات از این طریق فراهم شود و همچنین امکان راهیابی به منافع و فواید عظیم و استفاده کاربردی از آیات حفظ شده در تعالی روحی و پیدا کردن حالات ارزشمند باطنی و کشف دقایقی در علوم مختلف؛ مثل تعلیم و تربیت در معنای گسترده آن فراهم شود.
موضوع تعلیم اهداف متعالی حفظ قرآن مورد توجه خود من در نوشتن کتاب «اهمیت و روش حفظ قرآن» قرار داشت و در کتاب مذکور ـ‌که ظاهراً اولین کتاب منتشر شده در روش حفظ قرآن در کشور ما بود‌ـ درباره آثار و فواید و نتایج این کار توضیح داده شده است و بخش اول کتاب به این موضوع اختصاص یافته است و در بخش دوم چگونگی شروع کار مطرح شده است.
این مشکل در قرائت قرآن مجید هم وجود دارد و آن این‌که عده‌ای علاقه‌مند به قرآن، علاقه و اشتیاق خود را صرفاً در یادگیری فنون قرائت و قواعد علم تجوید و تقویت و تصحیح صوت و لحن، در خواندن قرآن به کار می‌برند و خود قرائت صرفاً به صورت یک هدف اصلی در زندگی آنها قرار می‌گیرد و گاهی توجهی به معانی قرآن ندارند.
طبعاً این مشکل را معلمان قرآن و دانشمندان علوم قرآنی باید برطرف کنند. در نسل جوان علاقه و اشتیاق به فراگیری قرآن وجود دارد و تلاش زیادی هم در این مسیر به کار می‌برند، اما رهبری آنها در این مسیر وظیفه معلمان و مربیان و دانشمندان علوم قرآنی است.
من همیشه در کلاسهای حفظ قرآن به عنوان یکی از نکات روش کار به متعلمین گوشزد می‌کنم که در ابتدا هدف اصلی آنان نباید حفظ تمام قرآن باشد؛ چون در این صورت، هم در ابتدای راه مشکلات عظیمی در ذهن پدید می‌آورد و انسان از قدم گذاشتن در این راه نگران می‌شود و به معانی نیز کمتر توجه می‌شود.
در این زمینه در کلاسهای حفظ قرآن مثالی جهت تجسم این نکته می‌آورم به این صورت:
فرض می‌کنیم به عده‌ای انسان بگویند اگر شما از محل سکونت خود حرکت کنید و اگر تا فلان ساعت به فلان شهر برسید؛ مثلاً پنجاه سکه طلا جایزه به شما داده خواهد شد. در این صورت عده‌ای از رفتن در این مسیر نگران خواهند شد. چون احتمال دارد در ساعت معین به مقصد نرسند و هیچ جایزه‌ای هم دریافت نکنند؛ اما اگر به آنها گفته شود که اگر از منطقه سکونت خود به طرف شهر مورد نظر حرکت کنند و هر پنج کیلومتر که پیش بروند یک سکه طلا دریافت خواهند کرد و اگر به شهر مورد نظر رسیدند، آنجا هم تعدادی سکه طلا به عنوان جایزه دریافت خواهند کرد. در این صورت انسانها بدون هیچ نگرانی و با اشتیاق و قدرت قلبی این سفر را شروع می‌کنند و هر مقدار که پیش رفتند، یک سکه طلا دریافت می‌کنند، بر فرض هم به شهر مورد نظر نرسند، ناراحت نیستند؛ چون هر یک از نقاط تعیین شده در جاده یک مقصد است.
کسی که حفظ قرآن را شروع می‌کند در این دیدگاه هر روز در مقصدی قرار دارد و با حفظ یک یا دو یا چند آیه، تعدادی از جواهرات بهشتی را دریافت می‌کند و از آنها بهره‌مند می‌شود و اگر هم به آن مقصد بسیار متعالی رسید، بهره‌مندی او بیشتر خواهد شد.

در مقالات قبلی در مورد اهمیت و فواید حفظ قرآن به نکاتی اشاره شد و از این شماره به بعد به معرفی روشی در «حفظ قرآن مجید» می‌پردازیم و در ضمن ، به نکات دیگری در جهت اهمیت و کارآیی حفظ قرآن، اشاره‌ای خواهیم داشت.
ابتد به ذکر و توضیح نکاتی در مورد روش حفظ قرآن می‌پردازیم که توجه به آنه ضروری می باشد.
1ـ این روش مجموعه‌ای است از عناصر ذیل:
الف:‌تجربیات زمان اشتغال به حفظ قرآن؛
ب:‌تجربیات اشتغال به مرور و تکرار سوره‌ها و آیاتی که بعد از اتمام مرحله حفظ تا کنون ادامه یافته است و از زمان حفظ و تکرار، حدود سی سال را دربر می گیرد؛
ج:‌تجربیات حاصل از تشکیل کلاسهای متعدد، جهت تحفیظ قرآن برای کودکان، دانشجویان ، معلمان و مربیان؛
د: حکمت ترتیب نزول آیات و سوره‌های قرآن ؛
ه : بعضی از اصول علم روانشناسی آموزشی و نتایج بکار بستن آنها در روش آموزش مطلوب در طول دوره تدریس، اعم از کلاسهای مخصوص حفظ قرآن و آموزشهای الهی بطور مطلق، به خصوص تفسیر و علوم قرآن و دروس دیگر؛
لازم به ذکر است عده‌ای از علاقه مندان به حفظ قرآن که اشتیاق زیادی به این کار دارند و دیگران را هم به آن تشویق می کنند و گروهی از معلمان قرآن در مدارس، کلاسهایی را در این زمینه تشکیل می‌دهند و فعالیتهای زیادی هم در این جهت دارند، طبعاً در اصل کار و هدف مقدسی که دارند، فعالیت آنها قابل تحسین و تکریم است؛ اما متأسفانه گاهی نداشتن روش عالمانه و بکاربردن روشهای نامطلوب، مشکلات زیادی برای متعلمان به وجود می‌آورد. در این گونه کلاسها گاهی خود معلم و مربی یا طراح و برنامه ریز، خود دوره حفظ قرآن را طی کرده و حتی موفق به حفظ تمام قرآن مجید هم شده است؛ اما استعداد و قدرت روحی شخصی راملاک عمل قرار می‌دهد. در حالی‌که افراد شرکت کننده در کلاس استعدادها و موفقیت‌های متفاوتی دارند.
2ـ بطوری‌که درمقالات قبلی (مقدمه‌ای به روش حفظ قرآن) ذکر شد، هدف اصلی از حفظ قرآن، دریافت عمیق آموزشهای خداوند عالم و ارتباط با دقایق معانی آیات و اتصال به «ذکر کثیر» است، به طوری که این کار در مجموع منشأ آثار اساسی در اعمال و رفتار و ایجاد پایه‌های اخلاق الهی در انسان شود. یعنی هدف از حفظ آیات نباید صرفاً حفظ الفاظ آنها باشد و به همان اکتفا شود.
3ـ پایه و اساس موفقیت در این اقدام متعالی، اشتیاق شدید قلبی نسبت به آن است و قدرت عظیم عشق، مشکلات کار و موانع موجود در راه را از بین می‌برد.
اشتیاق لازم به این کار در جوانان و سنین بالاتر، از طریق توجه به قداست مقصود و از طریق توجه به فواید عظیم متعدد آن و هر دوی آنها از طریق توجه به اهمیت موضوع در سیره شریف رسول خدا (ص) و ائمه اهل بیت عصمت و طهارت (ع) حاصل می شود.
اما در سنین کودکی اشتیاق لازم به ا ین کار از طریق توجه دادن معلمان و اولیا به اهمیت کار و توجه عملی خود آنها (معلمان واولیا) و تشویق های لازم و توضیح نتایج و آثار آن به دست می‌آید.
4ـ در ابتدای کار، غرض اصلی فقط نباید حفظ تمام قرآن باشد ـ اگر چه حفظ تمام آن بسیار متعالی و عظیمی است ـ چون در آن صورت کار سنگین جلوه می‌کند و فاصله زیادی بین فردی که در این راه قدم گذاشته و مقصد احساس می شود.
حفظ هر آیه‌ای از قرآن به تنهایی مقصدی است مطلوب و کسی که به این کار اقدام کرده، باید مدام توجه کند به این که تا آن وقت چند آیه حفظ کرده ا ست.
5ـ مناسب‌ترین وقت برای شروع برنامه روزانه، اول صبح ـ بعد از نماز صبح ـ و یا ساعات آخر شب ؛یعنی سحر می باشد و دقت مناسب دیگر شب، قبل از خواب خواهدبود؛ چون در اثر احساس رضایت و صرف مقداری از وقت روز به قرآن و در اثر انس با آن و آرامش روحی ناشی از آن، میل به ادامه کار شدیدتر می شود.
6ـ همراه با حفظ هر آیه، معنای آن نیزـ حداقل در حد ترجمه ـ باید به خاطر سپرده شود؛‌اما توجه به معانی دقیق و تفسیر فشرده آنها در زمان مناسبی طبق این روش توصیه خواهد شد.
7 همراه با حفظ هر آیه، شماره آن هم باید بخاطر سپرده شود؛ چون این کار کمک زیادی به حفظ سریع آیات و نگهداری آنهابه ذهن می‌کند. به خصوص شماره‌های آخر هر واحد حفظ؛ یعنی ا گر واحد حفظ پنج آیه در هر نوبت انتخاب شود، شماره‌های 5،10، 15،20، 25 و… باید مورد توجه بیشتری قرار گیرد.
8ـ برای حفظ آیات در هر نوبت ،باید تعداد معینی از آنها در نظر گرفته شود و واحد حفظ در این روش، پنج آیه می باشد. لازم است در هر نوبتی که شروع به حفظ آیاتی می‌شود، به حفظ حداکثر پنج آیه اکتفا شود، مگر در مواردی که سوره‌ای کمتر از ده آیه دارد که در آن صورت حفظ تمام آیات آن در یک نوبت اشکالی ایجاد نخواهد کرد.
9 ـ در مرحله اول اگر آیه مورد نظر کوتاه بود، با چند بار قرائت و توجه به تمام آن، یکجا حفظ می‌شود و درآیات طولانی ،اول باید آیه را به چند قسمت تقسیم کرد و بعد از حفظ قسمت اول، قسمت دوم را به آن افزود.
کیفیت شروع حفظ
برای هفته اول در این برنامه ده سوره از آخر قرآن ؛ یعنی ا ز سوره «ناس» تا «فیل» در نظر گرفته شده است. آیات این سوره ها کوتاه وبرای ذهن ها آشناست و حفظ آنها در ابتدا مشکلی ایجاد نخواهد کرد(در مورد مشکلات شروع به حفظ از اول قرآن مجید، یعنی سوره بقره و ممنوعیت آن از جهت عقلی ، به خواست خداوند درشماره بعدی توضیحاتی خواهیم داد).
روز اول ، لازم است حفظ سوره «ناس» به ترتیب ذیل شروع شود:
الف:‌آیه اول سوره (قل أَعوذُ بِرَبّ النّاس) چند بار از روی قرآن خوانده شود و بعد بدون رؤیت آیه در قرآن، یعنی از حفظ چند بار تکرار شود. شماره آیه هم مورد توجه قرار گیرد.
به همین صورت تک‌تک آیه‌ها مستقل و به تنهایی چند بار خوانده شود و بعد از حفظ به آیات قبلی ضمیمه شود تا آخر سوره که جمع شش آیه می باشند.
این ترتیب؛ یعنی حفظ آیات به صورت تک تک و ضمیمه کردن آنها به یکدیگر با توجه به شماره و تکرار آنها، هم به صورت تک تک و هم مجموعه، همیشه و در مورد همه سوره‌ها باید بکار بسته شود.
ب:در نوبت دوم که بهتر است بعد از ظهر همان روز باشد، سوره «فلق» به همان ترتیب حفظ شود، اما قبل از حفظ آن لازم است سوره قبلی (ناس) چند بار تکرار شود.
روز دوم، ابتدا دو سوره قبلی (ناس و فلق) حداقل هر کدام دو مرتبه تکرار شود و بعد سوره «اخلاص» و بعد در نوبت دیگر سوره «تبت» هر دو در ابتدای آن روز حفظ شودو در نوبت دیگر سوره «نصر» .
در آخر روز دوم هم پنج سوره حفظ شده، (ناس ـ فلق ـ‌اخلاص ـ تبت ـ نصر) حداقل سه بار تکرار شود.
روز سوم، اول پنج سوره حفظ شده قبلی یک بار از حفظ تکرار شود و بعد سوره کافرون حفظ شود و در طول روز این سوره چند مرتبه تکرار شود. در آخر روز، تمام سوره‌های حفظ شده، یک بار تکرار شود.
روز چهارم، اول سوره‌های قبلی یک بار تکرار شود، (از حفظ و نه از روی قرآن) بعد سوره «ماعون» حفظ شود و مطابق با آنچه قبلاً گفته شد، این سوره در آن روز چند بار تکرار شود و در طول روز در هر فرصتی که پیش می آید، سوره‌های قبلی بطور جدا از هم و با فاصله تکرار شود.
روز پنجم، ابتدا سوره‌های قبلی تکرار شود، بعد «سوره قریش» حفظ شود و در طول روز چند مرتبه تکرار شود. لازم نیست در اول روز تمام سوره‌های قبلی تکرار شود، چون آن برنامه وقتی لازم بود که سوره‌های حفظ شده، کم بود؛ اما از اینجا به بعد تکرار سوره‌ها به تفکیک و با فاصله باید انجام گیرد و بهتر است درس ساعت های اولیه روز، برنامه حفظ سوره‌های جدید عملی شود و تکرار در طول روزودر فرصت‌های به دست آمده انجام گیرد.
روز ششم، ابتدا سوره «فیل» حفظ شود، با حفظ این سوره برنامه هفته اول به پایان می‌رسد. اگر تکرار به صورتی که ذکر شد، انجام گیرد، آیات حفظ شده به صورت «ملکه ذهنی» درمی آید و به سادگی فراموش نمی‌شود و تکرار کمتری نیزاحتیاج خواهد بود.
هفته دوم، برای این هفته شش سوره بعدی در نظر گرفته شده، سوره‌های همزه ـ عصر ـ تکاثر ـ قارعه ـ‌عادیات ـ‌زلزله. این سوره‌ها هر کدام در یک روز باید حفظ شود.
برنامه تکرار باید مثل هفته قبل انجام گیرد.
هفته سوم،در این هفته حفظ سوره‌ها متوقف شود و به معنای آیات توجه بیشتری شود و هر روز سه تا از سوره‌های حفظ شده ،حداقل هر کدام دوبار تکرار شود.
هفته چهارم، روز اول پنج آیه از «سوره بینه» حفظ شود و بقیه این سوره به روزهای دیگر موکول شود. بعداً توضیح داده خواهد شد که لازم است، بعضی از سوره‌ها در چند بخش حفظ شود و بین بخش‌های آن فاصله شود، مثلاً آیاتی از سوره دیگر حفظ شود.
در این هفته مجموعاً تا سوره «تین» حفظ شود، و بقیه وقت صرف تکرار سوره‌های قبلی شود.
جهت رعایت اختصار در مقاله و در نظر گرفتن حجم نشریه ناچار بقیه برنامه به شماره بعد موکول می‌شود و تا انتشار شماره بعدی نشریه برنامه‌ای تعیین نمی‌شود. اگر کسانی تمایل به حفظ سوره‌های بیشتری داشته باشند، بهتر است از سوره‌ای خارج از برنامه مذکور شروع کنند ظو بهتر است از سوره‌هایی که حفظ آنها بیشتر متداول می‌باشد مثل سوره‌ های واقعه، یس، الرحمان، جمعه و ... انتخاب کنند.
لازم است تکرار سوره‌های حفظ شده با تقسیم آنها به روزهای هفته به طور مرتب ا نجام گیرد و آمادگی برای حفظ سوره‌های بعدی پیدا شود.

 

به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، برترین و والاترین هدیه‌ای که خداوند به ما بندگان ارزانی داشته، قرآن کریم است و حفظ آن یکی از توفیقات بزرگ الهی به حساب می‌آید که شامل حالِ هر کسی نمی‎شود.

در دنیای کنونی که تمام توجه دشمنان اسلام به‌خصوص بدخواهانِ اهل تشیع به ضربه‌زدن به اسلام معطوف شده و برای محقق شدن اهداف شومشان از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کنند، ترویج فرهنگ اسلامی و شعائر دینی از وظایف مهم و بزرگ مسلمانان و یک امری واجب است.‌

یکی از ابزارهای اساسی در جهت خنثی‌سازی توطئه‌های نظام سلطه و در راس آن آمریکایی‌ها، پیروی از فرامین الهی در قرآن کریم و تلاش برای ترویج کلام خدا در میان امت اسلامی و حتی فراتر از آن برای سایر جوامع است.

حفظ و قرائت قرآن کریم به قدری حائز اهمیت است که بارها از سوی مقام معظم رهبری به اجرای این فریضه مهم و حیاتی تاکید شده است. سایر کشورهای عربی مسلمان‌نشین از حافظان قرآن کریم به عنوان یکی از بُرنده‌ترین سلاح‌های تبلیغی در برابر اقدامات ضد اسلامی غربی‌ها استفاده می‌کنند.

امروزه  به برکت خون شهدا و ظهور انقلاب اسلامی، در کشور ما زمینه‌ای بسیار مناسب برای پیوند مردم به کلام وحی ایجاد شده است. در این برهه از زمان که هجمه‌ها و خصومت‌های دشمنان در قالب تهاجم فرهنگی به سوی کشور ما روانه است، دوستداران قرآن باید بکوشند تا با حفظ و قرائت قرآن تمام توطئه‌های دشمنان را خنثی کنند.

در ادامه به گفت‌وگو با برادر بسیجی «حسین حیدری» یکی از حافظان قرآن کریم پرداخته‌ایم که مشروح آن از مقابل دیدگان شما می‌گذرد.

*** حفظ قرآن را از چه سالی و به چه صورت آغاز کردید؟

حیدری: از سن 15 سالگی با عنایت صاحب قرآن، حفظ و قرائت این کتاب آسمانی را جزو برنامه‌های مهم و اصلی زندگی‌ام قرار دادم و در این مسیر از هیچ تلاشی دریغ نکردم؛ حضور در جلسات متعدد آموزشی با بهره‌گیری از اساتید برجسته قرآنی یکی از مهم‌ترین اقداماتی بود که انجام می‌دادم. البته تشویق‌های خانواده خیلی در این زمینه موثر بود که از همین‌جا صمیمانه از پدر و مادرم که برای آشنایی هرچه بیشتر من با قرآن زحمات فراوانی کشیدند، تشکر می‌کنم.

*** برای تثبیت آیات حفظ شده چه برنامه‌ای دارید؟

حیدری: یکی از راه‌هایی که باعث می‌شود، آیات قرآنی روز به‌روز بیش از گذشته در ذهن برجسته‌تر شود، تکرار آیات و تمرین است؛ به همین دلیل روزانه حداقل یک ساعت را به خواندن قرآن سپری می‌کنم و یقین دارم علاوه بر تثبیت آیات حافظ شده در ذهنم، برکات و آثار معنوی فراوانی در زندگی من حاصل می‌شود. حفظ قرآن خیلی کار سخت و پیچیده‌ای نیست، امّا نگه داشتن محفوظات در ذهن با توجه به اینکه محفوظات دائماً در حال بیشتر شدن است، کار مشکلی است و باید برای آن یک برنامه‌ریزی دقیق داشت. اختصاص دادن یک ساعت در شبانه‌روز برای حفظ و مرور محفوظات کافی به نظر می‌رسد؛ امّا به مرور زمان و با افزایش حجم محفوظات، باید این زمان را به تدریج افزایش داد و در نهایت به 2 ساعت در روز رساند.

آرامشی در پرتو قرآن

*** حفظ قرآن چه تاثیری در سبک زندگی فردی و اجتماعی شما داشته است؟

حیدری: از نظر بنده، قرآن تنها چیزی است که توانسته حال بنده را همیشه خوب نگه دارد و هرگاه مشکلی در زندگی‌ام پیش آمده، به قرائت قرآن پرداخته‌ام و آرامش بزرگی من را رو در برگرفته است. همچنین قرآن کریم در اخلاق و رفتار انسان‌ها بسیار موثر است و با تلاوت این آیات نورانی، قرآن با پوست و گوشت انسان آمیخته می‌شود. این تجربه برای من ثابت شده که روزهایی که به خواندن قرآن مشغول می‌شوم، روحیه بشّاش و انرژی بیشتری نسبت به روزهای دیگر دارم و احساس نزدیکی بیشتری با خدا را دارم.

*** مقام معظم رهبری طی سال‌های اخیر مطالبه حضور و تربیت 10 میلیون حافظ قرآن را در کشور داشته‌اند، برای تحقق این مهم به نظر شما چه باید کرد؟

حیدری: احداث مراکز تربیت و پروش قاریان و حافظان قرآنی در سراسر کشور و حضور بهترین و برجسته‌ترین اساتید قرآن کریم در این مراکز و همچنین تشویق نوجوانان و جوانان به قرائت و حفظ قرآن از روش‌های مهم و موثری در پرورش قاریان و حافظان است که می‌بایست مورد توجه بیشتر مسئولان و متولیان فرهنگی کشور قرار گیرد؛ چراکه حفظ و ترویج فرهنگ قرآن‌خوانی اگر در دستور کار مردم و مسولان باشد، بدون شک، علاوه بر بیمه شدن کشورمان در برابر تمام دشمنی‌های آمریکایی‌ها و متحدانش، می‌تواند جامعه‌ای سالم و به دور از هنجار را برایمان به ارمغان بیاورد.

برای حفظ قرآن، زمان معنا ندارد!

*** چه توصیه‌ای به افرادی که بنا دارند به حفظ قرآن کریم بپردازند، دارید؟

حیدری: توصیه‌ی بنده این است که این عزیزان، روزانه حداقل یک ساعت از وقت خود را به حفظ و قرائت قرآن کریم اختصاص دهند و از همان ابتدا زیر نظر اساتید برجسته به این امر بپردازند زیرا کار آن‌ها آسان‌تر می‌شود. برای حفظ قرآن هیچ زمانی دیر نیست و بنده با این جمله که «از من گذشته» و «نمی‌توانم» به شدت مخالف هستم؛ نه‌تنها در خصوص فراگیری علوم قرآنی بلکه برای آموختن علوم و فنون دیگر نیز هیچ زمانی، دیر نیست. علاقه و انگیزیه دو نکته مهم برای رشد و پیشرفت در مسیر رسیدن به اهواف و خواسته‌هایمان است. کسانی‌که علاقه‌مند به حفظ قرآن هستند می‌توانند از لحظه لحظه ثانیه‌های خود به بهترین نحو ممکن استفاده کنند و همین امروز بدون اینکه حفظ قرآن را به فرداها موکول کنند، از همین امروز با عزم جدی شروع کنند.

*** حفظ قرآن چه تاثیری بر روش و مَنش افراد در زندگی خواهد داشت؟

حیدری: همانطور که عرض کردم، بنا به فرموده‌ امام صادق (ع): «مَن قَرَا القُرآن و هو شابٌّ مُؤمِنٌ ، اختَلَطَ القُرآنُ بلَحمِهِ و دَمِهِ؛ هر جوان مؤمنی که قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در می‌آمیزد.» این مساله، سبب می‌شود که انسان در زندگی خود، تابع قرآن و دستورات قرآن کریم باشد و راهِ راست و درست زندگی را به خوبی یاد بگیرد و دچار اشتباه نشود و اگر هم خطایی از وی سر زد به سرعت از خداوند کریم طلب مغفرت کند.

رفیقِ بد، ما را به درد عظیم تنهایی دچار می‌کند!

*** یکی از اهداف فرد مومن و متّقی برای رسیدن به حیات طیبه، عمل به دستورات خداوند است. حفظ قرآن تا چه میزان تسهیل‌کننده این هدف است؟

حیدری: حفظ قرآن کریم بسیار در این امر موثر است امّا گاهی افراد در حالی‌که در این مسیر نورانی قرار دارند، امّا امکان خارج شدن از این مسیر نیز برایشان وجود دارد که از مهم‌ترین دلایل آن می‌تواند محیط باشد. انسان باید با افرادی در ارتباط باشد که او را از این مسیر خارج نکنند تا مورد وسوسه‌های شیطان قرار نگیرد. در این مورد حدیث‌های مختلفی وجود دارد از جمله‌ آن حدیثی از نبی اکرم (ص) است که می‌فرمایند: «أوحَشُ الوَحشَةِ قَرینُ السَّوءِ؛ وحشتناک‌ترین وحشت‌ها، رفیقِ بد است.»

رفیق بد، ما را به درد عظیم تنهایی دچار می‌کند؛ یعنی ما را از آغوش آسمان جدا می‌کند. دوست بد، انسان را از میان کانون گرم خانواده‌ی آسمانی‌اش، خارج می‌کند؛ و این بزرگترین تنهایی‌ها در عالم است. محال است کسی در کنار همنشینان بد، قادر به همراهی با اهل آسمان باشد.

*** آیا طرح تربیت حافظان قرآن کریم در کنار پیشرفت کمّی، توانسته روحیه و فضای حاکم بر کشور را به سمت حفظ قرآن کریم سوق بدهد؟

حیدری: تا حدودی بله؛ ولی مسولان و متولیان فرهنگی کشور باید تلاش بیشتری نسبت به این موضوع انجام دهند، امروزه آنگونه که شایسته قرآن کریم است به این آیات نورانی توجه نمی‌شود و این موضوع نیازمند فعالیت بیشتر و تخصیص دادن هزینه‌های بیشتری در این عرصه است.

فوائد و آثار حفظ قرآن

در شماره قبلی نکاتی در مورد روش صحیح حفظ قرآن کریم توضیح داده شد و بعد برنامه عملی حفظ که برای چهار هفته تنظیم شده بود، ارائه شد و گفتیم که جهت رعایت اختصار و با در نظر گرفتن صفحات محدود نشریه، توضیح بعضی از نکات ضروری در شماره‌های دیگر به تدریج آورده می‌شود. اکنون به توضیح نکات دیگری در این زمینه می‌پردازیم و برنامه تنظیمی جهت هفته‌های پنجم به بعد را ذکر می‌کنیم.
علت شروع حفظ از جزء آخر قرآن
در شماره قبلی وعده داده شد که در مورد مشکلات شروع به حفظ از جزء اول قرآن مجید؛ یعنی سوره بقره و ممنوعیت آن از جهت عقلی توضیحاتی خواهد آمد و اکنون به توضیح این موضوع بسیار مهم می‌پردازیم:
در بعضی از کلاسهای حفظ قرآن که در جامعه امروز ما تشکیل می‌شود، متأسفانه معلمان و مربیان محترم، برنامه حفظ را از جزء اول قرآن و سوره‌های طولانی شروع می‌کنند؛ یعنی سنگین ترین مرحله کار را که طی آن مرحله احتیاج به آموزشها و کسب مهارتهاست، از همان ابتدا به متعلمان تکلیف می‌کنند. این کار عملاً موضوع حفظ قرآن را با تمام زیبایی‌ها و جاذبه‌ها و اهمیت و ارزشی که دارد، بسیار سخت و مشکل می کند.
اگرچه عده‌ای در همین روش بسیار دشوار هم موفق به ادامه این راه ـ‌حتی تا پایان برنامه حفظ قرآن‌ـ می‌شوند؛ لیکن آنها عده‌ای اندک‌اند و البته همت بلند و تلاشهای آنها قابل ستایش است؛ لیکن عده زیادی هم در همان چند جزء اول متوقف می‌شوند و علاوه بر این که در کار حفظ قرآن ناموفق شده و از ادامه کار منصرف می‌شوند، قدرت و نشاط روحی آنها نیز در همان مرحله سخت مصرف می‌شود.
شروع حفظ قرآن از سوره بقره مثل این است که یک کسی که هیچ تمرینی در مورد ورزش وزنه‌برداری ندارد، بخواهد در ابتدای کار و بدون مقدمه وزنه‌های بسیار سنگینی را از زمین بلند کند.
حفظ قرآن مجید ـ در حد امکان ـ باید متناسب با ترتیب تقریبی نزول قرآن باشد و این کار حداقل دارای دو فایده عظیم و اساسی می‌باشد.
1 ـ سهولت حفظ و به دست آوردن اشتیاق زیاد برای ادامه آن، 2ـ آشنایی با آموزشهای الهی با همان ترتیبی که پروردگار عالم اراده کرده است، زیرا ترتیب نزول قرآن مطابق تنظیم فعلی آن نبوده است.
سوره‌هایی که در اول قرآن قرار گرفته است غالباً در اواخر دوره نبوت پیامبر اکرم‌ نازل شده است و سوره‌هایی که در آخر قرآن قرار گرفته، عمدتاً در اوائل بعثت رسول خدا‌ نازل شده است.
لازم است که رعایت ترتیب نزول قرآن ـ‌اگر چه ترتیب نزول تقریبی است‌ـ در آموزش موضوعات دینی هم مورد توجه قرار گیرد؛ یعنی اگر یک نظام آموزشی بخواهد عده‌ای را با آموزشهای الهی آشنا کند، لازم است ابتدا موضوعات سوره‌هایی که اول بعثت نازل شده است، آموزش داده شود که عمدتاً عبارتند از عقاید دینی و در مراحل بعدی باید احکام و اخلاق دینی را به آنها یاد داد.
در هر صورت لازم است حفظ قرآن از سوره‌های کوچک آخر قرآن شروع شود و حداقل با حفظ کردن چند جزء از آخر، سپس به حفظ سوره‌های طولانی پرداخته شود.
لازم به ذکر است که خود من هم در شروع کار که روش عالمانه‌ای در اختیار نداشتم، از سوره بقره شروع کردم و بحمد‌اللّه عظمت کار و عنایت پروردگار و اشتیاق شدیدی که داشتم، مانع از ادامه کار نشد و البته حفظ سوره بقره شش ماه طول کشید و بعد بقیه کار حفظ را از سوره‌های کوچک‌تر ادامه دادم و بعدها که در این زمینه مهارتی به دست آمد و اشتیاق به ادامه کار بیشتر شد، حفظ سوره آل عمران فقط یک هفته طول کشید.
تکرار آیات
یک موضوع بسیار مهم در حفظ، تکرارآیات حفظ شده می‌باشد. تکرار آیات حفظ شده از حفظ اولیه آیات از اهمیت بیشتری برخوردار می‌باشد. باید به این نکته توجه شود که نتیجه تکرار آیات فقط به تثبیت آیات در ذهن و جلوگیری از فراموش کردن آنها محدود نمی‌شود، بلکه در هر مرتبه تکرار، فواید جدیدی از آن حاصل خواهد شد. اشتغال به تکرار آیات، اشتغال به قرائت در مراتب جدید و ذکر‌اللّه کثیر می‌باشد. به خواست خداوند در مقالات بعدی بیشتر توضیح خواهیم داد.
برنامه حفظ قرآن در هفته پنجم
در شماره قبلی تا هفته چهارم یعنی سوره‌های جزء آخر از «ناس» تا «تین» تعیین شد.
برای این هفته سوره‌های «انشراح» و «ضحی» و «لیل» در نظر گرفته شده است.
روز اول، سوره «انشراح» حفظ شود و سوره‌های «تین» و «علق» و «قدر» حداقل سه‌بار تکرار شود.
روز دوم، سوره «ضحی» حفظ شود و سوره‌های «انشراح» و «بینه» و «زلزله» سه بار تکرار شود.
روز سوم، ده آیه از سوره «لیل» حفظ شود و سوره‌های «ضحی» و «عادیات» و «قارعه» و «تکاثر» و «عصر» و «همزه» هر کدام سه بار تکرار شود.
روز چهارم، سوره «انشراح» و «ضحی» و ده آیه سوره «لیل» سه بار تکرار شود.
روز پنجم، بقیه سوره لیل حفظ شود و سوره‌های «ناس» تا «فیل» سه بار تکرار شود.
روز ششم، سوره‌های «انشراح» و «ضحی» و «لیل» حداقل یک بار تکرار شود. اگر تکرار چند بار انجام گیرد بهتر خواهد بود.
هفته ششم
برای این هفته، سوره‌های «شمس» و «بلد» تعیین شده است. لازم است آیات این دو سوره برای پنج روز هفته به طور تقریباً مساوی تقسیم شود و هر روز بعد از حفظ چند آیه، آیات حفظ شده چند مرتبه تکرار شود.
سوره‌های هفته قبل یعنی «انشراح» و «ضحی» و «لیل» در صورت امکان هر روز یک‌بار و در غیر این صورت در طول هفته سه بار تکرار شود. سوره‌های هفته‌های قبل هم از سوره ناس تا برنامه این هفته به طور تقریبی تقسیم شود و حداقل یکبار تمام سوره‌های قبلی تکرار شود. و سوره‌های «شمس» و «بلد» که برای این هفته تعیین شده‌اند، چند بار تکرار شود.
هفته هفتم
در این هفته، سوره «فجر» و ده آیه از سوره «غاشیه» ـ با ترتیبی که خود شخص حفظ کننده، انتخاب می‌کند‌ـ حفظ شود. در مورد کودکان لازم است مربیان و یا والدین بر ترتیب انتخاب شده، نظارت داشته باشند و به آنها در تعیین مقداری که باید حفظ شود، کمک کنند.
برنامه تکرار
از اینجا به بعد تکرار سوره‌های قبلی با ترتیبی که شخص حفظ کننده، انتخاب می‌کند باید انجام گیرد و دقت شود که سوره‌هایی که تازه حفظ شده بیشتر تکرار شود و طبعاً سوره‌های قبلی به تکرار کمتری احتیاج خواهد داشت. البته این مقدار تکرار موجب می‌شود که آیات ملکه ذهن شود و به راحتی فراموش نشود.
هفته هشتم
در این هفته، بقیه سوره «غاشیه» و سوره «اعلی» حفظ شود، و سوره‌های «فجر» و ده آیه اول سوره «غاشیه» حداقل روزی دو مرتبه تکرار شود .
هفته نهم
در این هفته، سوره‌های «طارق» و «بروج» حفظ شود و سوره‌های «ناس» تا «شمس» در طول هفته یک مرتبه تکرار شود، لذا لازم است که سوره‌های حفظ شده قبلی به طور تقریبی به تعداد روزهای هفته تقسیم شود و به طور منظم و دقیق تکرار شود. در تکرار، به سوره‌هایی که اخیراً حفظ شده، توجه بیشتری شود.
هفته دهم
در این هفته، سوره «انشقاق» و ده آیه از سوره «مطففین» حفظ شود و سوره‌های «بلد» و «فجر» و «غاشیه» و «اعلی» و «طارق» و «بروج» حداقل یک بار تکرار شود.
البته تکرار سوره‌های تعیین شده فوق، علاوه بربرنامه هفته نهم می‌باشد. به طوری‌که به آن اشاره شد، تکرار سوره‌های حفظ شده در دو قسمت انجام گیرد، یکی سوره‌هایی که هفته قبل و بلکه دو هفته قبل، و دیگر سوره‌هایی که از اول شروع برنامه حفظ شده است.
***
بقیه برنامه انشاءاللّه در شماره بعدی خواهد آمد و اگر تقریباً دو هفته در این برنامه فاصله می‌افتد بین هفته دهم تا دریافت شماره بعدی نشریه در این دو هفته اگر برنامه عقب افتاده‌ای بود، بهتر است جبران شود و یا در صورت اشتیاق به استمرار حفظ به طوری که در شماره قبلی ذکر شد از سوره‌هایی که قرائت و یاد‌گرفتن آنها بیشتر سفارش شده است، به صورت فوق العاده حفظ شود.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل تکرار در حفظ می پردازند .
۱. اول کار بنا داشتیم با توضیح اصول این روش و تعیین میزان معینی از سوره ها جهت شروع حفظ و توضیح بعضی از نکات اساسی در ضمن اشتغال به حفظ، علاقه مندان حفظ، آن را شروع کنند و اگر قبلاً این کار را بدون داشتن روشی عالمانه شروع کرده اند، برنامه حفظ خود را با این روش تطبیق کنند.

برنامه کاملی را برای مدت دو ماه فعالیت در حفظ و تکرار سوره ها و آثار و فواید آنها تنظیم کنیم.

۲. بعد از انتشارات مقالات در نشریه بشارت با استقبال زیادی از طرف علاقه مندان به حفظ قرآن مواجه شدیم. عده زیادی از دانشجویان و معلمان قرآن به خود من مراجعه کرده تقاضای تشکیل کلاس و سخنرانی و توضیحات بیشتری در مورد روش کار شدند. و من غالباً علاقه مندان را به شماره های قبلی نشریه بشارت ارجاع می دادم.

عده ای هم مثل مربیان و معلمان قرآن مدارس ـ طبق نقل مسؤولان نشریه ـ از برنامه استقبال کرده و بعضی از مراکز فرهنگی اظهار کرده بوند که برنامه جاری حفظ قرآن خود را مطابق این برنامه تنظیم کرده و پیش می برند.

۳. در موارد متعددی در بررسی موفقیت کلاس های حفظ قرآن و میزان آثار و بازدهی برنامه ها و در مصاحبه و مشاوره باکسانی که در این کلاس ها شرکت کرده و موفق به حفظ بخشی از قرآن مجید شده بودند، متوجه شدیم کسانی به دلیل نداشتن برنامه دقیق ومنظم در این زمینه دچار مشکلاتی شده اند و حتی بعد از حفظ چند جزء از قرآن ، این کار با عظمت و با شکوه را رها می کرده اند و بعد از مدتی آن مقدار حفظ شده هم غالباً فراموش شده است.

۴. موضوع حفظ قرآن اخیراً در سطح کشور مورد استقبال شدیدی واقع شده است.برای نمونه در مراکز علمی و فرهنگی متعددی اقدام به تأسیس و تشکیل کلاس هائی در این زمینه و اخیراً در تغییراتی که در دروس رشته الهیات و معارف اسلامی در دانشگاه ها به عمل آمده، یک درس دو واحدی تحت عنوان «سبک های تلاوت و حفظ قرآن و حدیث» اضافه شده است. با این توضیحات ضرورت تنظیم و انتشار یک برنامه کامل جهت حفظ قرآن احساس می شود.

۵. به طوری که در مقالات قبلی ذکر شد حفظ قرآن کریم به تنهائی هدف نهائی نیست و بلکه شروع یک برنامه شکوهمند آشنائی اساسی با معارف قرآن مجید و قرار گرفتن در ابتدای راهی است که به یک مقصد متعالی منتهی می شود.حفظ و تکرار ایات موجب توجه مستمر به کلام اللّه و ورود و اقامت در فضای نورانی آموزه های قرآنی خواهد بود.

با توجه موارد مذکور تردیدی که در اکتفا به برنامه تنظیم شده قبلی یا تکمیل و استمرار آن تا آخر قرآن کریم بود، بر طرف شد. و تصمیم به تکمیل برنامه گرفتیم که از این شماره پی می گیریم.

حفظ و تکرار سوره های قبلی
برنامه حفظ در مقالات شماره های قبلی شامل دو جزء آخر قرآن بود. اکنون در ادامه برنامه لازم است مقالات مربوط به حفظ قرآن در شماره های قبلی مرور شود و مطابق آن، تکرار سوره های قبلی ادامه یابدو برای اشتیاق بر این کار فواید و آثار ذکر شده قبلی جهت تکرار ایات،مجدداً مطالعه شود. لازم است با یک برنامه زمان بندی شده سوره های دو جزء قبلی در عرض یک ماه حداقل یکبار تکرار شود، البته تکرار بیشتر از یکبار قطعاً مطلوب تر خواهد بود. برای ماه دوم مجدداً با همان برنامه تنظیمی، یکبار دیگر سوره های هر دوجزء تکرار شود. البته این تکراری بعدها و در شماره های بعدی بخواست خداوند بصورت منظم تعیین خواهد شد.

حفظ سوره های جدید
ادامه برنامه حفظ در این روش از نصف دوم قرآن شروع خواهد شد.و اگر چه جزء شانزدهم قرآن از ایه هفتاد و پنج سوره کهف شروع می شود اما برنامه حفظ از اول سوره کهف آغاز می گردد.

ماه اول: از ابتدای سوره کهف روزی پنج ایه حفظ شود حفظ این سوره تقریباً بیست روز طول خواهد کشید. بعد از آن سوره مریم به میزان هر روز ده ایه حفظ شود. این ده ایه بهتر است هر روز، در دو مرحله (دو تا پنج ایه) حفظ شود که این کار نیزتقریباً ده روز طول خواهد کشید.

ماه دوم: هر روز پنج ایه از سوره طه حفظ شود که تقریباً یک ماه طول خواهد کشید، با این حساب اواخر ماه دوم بیش از یک جزء از قرآن حفظ خواهد شد یعنی بخشی از جزء پانزدهم و تمام جزء شانزدهم.

لازم است روش تکرار مطابق تذکرات قبلی ادامه یابد؛ یعنی وقتی روز اول پنج ایه از سوره کهف حفظ شد، در طول روز آن پنج ایه باید چند مرتبه تکرار شود و روز دوم، برنامه روز اول باید یک یا چند مرتبه تکرار شود و بعد برای حفظ پنج ایه دوم اقدام شود. هم چنین روز سوم، برنامه روز اول و دوم تکرار شود و پس به حفظ ایات تعیین شده روز سوم اقدام شود.

قابل ذکر است که میزان تعیین شده برای حفظ در مورد این سه سوره متناسب با حجم ایات و موضوعات آنها و سهولت بیشتر حفظ بعضی از سوره ها تنظیم شده است.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل مرور محفوظات می پردازند .
اینکه مقید باشیم هر روز حتی ۱۰ صفحه از محفوظات خود را دوره کنیم .

پس اگر این شرط را رعایت کنیم میتوانیم محفوظات خودمون رو در مرتبه ای خوبی قرار بدیم .

اما در مرحله دوم و روش های مرور محفوظات که سوال اصلی شما نیز این سوال بود

روش های مختلفی وجود دارد که میتوانید برای تنوع از تمام این روش ها استفاده کنید

روش اول:مباحثه
تجربه نشان داده که افرادی که هم بحث برای دوره محفوظات دارند صد ها برابر از افرادی که هم بحث ندارند موفق ترند چرا که وجود یک نفر در مقابل شما را مجبور به خواندن و دوره محفوظات می کند

روش دوم:همراهی با ترتیل ضبط شده
بدین صورت که نوار ترتیلی را روشن کرده و یک صفحه را شما میخوانید و صفحه بعد را نوار میخواند و بعد در مرتبه دوم صفحات را عوض می کنید و دوباره جزء را تکرار می کنید .

روش سوم:دوره شخصی
میتوانید از این روش نیز استفاده کرده و برای مثال یک بار یک صفحه از قرآن مجید را بخوانید و مثلا در این صفحه متوجه ۵ غلط می شوید دوباره آن صفحه را تکرار کنید و تکرار و تکرار تا بتوانید یک صفحه را بدون هیچ اشتباهی تلاوت کنید .میتوانید برای تصحیح اشتباهات به غلط های خود در صفحه نکاه کنید و بعد دوباره آنها را تکرار کنید.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل کیفیت حفظ می پردازند .
برای داشتن حفظ مستحکم لازم است اصل حفظ از روی مصحفی با قطع، خط و مشخصات واحد انجام شود.
مشخصات مورد توصیه عبارت‌اند از:
۱ـ خط:
واضح و معمولی (نه بسیار درشت و نه خیلی ریز)
 ترجیحی برای خط خاص وجود ندارد هر چند خط عثمان طه یا فونت تهیه شده بر اساس آن (با علامت‌گذاری آسان و آموزشی) بیشتر در دسترس است.
۲ـ قطع:
وزیری (۲۴ × ۱۷ سانتی‌متر) یا رقعی (۲۱ × ۱۴ سانتی‌متر)
 از به کار بردن قرآن با قطع بسیار بزرگ یا بسیار کوچک برای حفظ اجتناب شود.
۳ـ ترجمه:
قرآن بدون ترجمه برای حفظ مناسب‌ترین نوع محسوب می‌شود. برای مراجعه به ترجمه آیات از قرآنی باترجمه استفاده شود ولی اصل حفظ از روی قرآن بدون ترجمه انجام گیرد.
۴ـ رنگ، تذهیب و حاشیه:
تذهیب و حاشیه عمومی صفحات قرآنی که برای حفظ استفاده می‌شود باید حتی‌الامکان ساده و غیرزننده باشد. رنگ روشن ـ ترجیحاً نخودی یا سبز رنگ ـ مناسب‌ترین رنگ‌ها محسوب می‌شود.
در هنگام حفظ، تصویری از صفحه حفظ شده در ذهن حافظ باقی می‌ماند. هر چه این تصویر واضح و شفاف‌تر باشد، کیفیت و تثبیت حفظ بهتر خواهد شد.
۵ـ زمان حفظ:
حفظ قرآن باید در زمان مناسب انجام پذیرد. حفظ در زمان غیرمناسب کیفیت مطلوب را نخواهد داشت و سریع از ذهن پاک می‌شود.
در صورت امکان باید زمان حفظ ثابت باشد زیرا ذهن انسان در آن زمان ثابت، خود را برای فراگیری و حفظ قرآن مهیا نموده است.
مهم‌ترین ویژگی‌ها برای زمان مناسب حفظ به شرح زیر است:
۱ـ در زمان حفظ باید ذهن آماده این کار باشد. ذهن پراکنده و بخصوص نگران و مشغول نمی‌تواند حفظ قرآن را به خوبی انجام دهد. اگر چنین باشد، لازم است پس از آماده شدن ذهن به انجام حفظ پرداخت.
۲ـ دو زمان از بهترین زمان‌های حفظ عبارت‌اند از:
صبح زود (پس از نماز صبح)
پس از نماز صبح هنوز اشتغال خاصی پیش نیامده و فراگیری در سطح مناسبی است.
انتهای شب (پیش از استراحت شبانه) در صورت وجود آمادگی کافی
در انتهای شب نیز چون پس از حفظ، انسان به خواب می‌رود، عوامل مشغول کننده ذهن پس از حفظ وجود نخواهد داشت.
۶ـ ترجمه آیات:
پرداختن به ترجمه آیات سبب تقویت و ارتقای کیفیت حفظ خواهد بود. برای سطح تحصیلی راهنمایی به بعد، مراجعه به ترجمه آیات نه تنها مفید بلکه لازم است.
منظور از این بند، حفظ ترجمه آیات نیست بلکه حافظ باید با ترجمه و مفهوم عمومی آیات آشنا شده و در حفظ خود به ارتباط معنوی آیات و موضوعات با هم توجه کند.
۷ـ تفسیر قرآن:
هر چند پرداختن عمیق و جدی به تفسیر قرآن فرصت و توان فراوانی را می‌طلبد، اما برای حافظ قرآن از سطح تحصیلی راهنمایی به بالا مطالعه و آشنایی اجمالی با تفسیر، مفید است.
تفاسیر قسمت‌های گوناگون دارند که بخش‌های آشنایی با واژگان، توضیح آیات، بیان شأن نزول و مواردی از این قبیل برای حفاظ توصیه می‌شود.
۸ـ مکان حفظ:
از آنجا که معمولاً امکان ندارد حفظ قرآن در یک مکان ثابت و مشخص صورت گیرد به یادآوری چند نکته در باره مکان حفظ بسنده می‌شود:
۱ـ به دور از سر و صدای اضافه و مزاحم باشد.
۲ـ باید از پیرایش‌های اضافه به دور و اشیایی که توجه را به خود جلب می‌کنند مانند: عکس، تزیینات و رنگ‌های زننده وجود نداشته باشد.
۳ـ وضعیت سرمایش و گرمایش مکان حفظ باید معتدل باشد؛ نه چندان سرد باشد که حافظ از سرما بلرزد، و نه چنان گرم باشد که حافظ عرق بریزد!
۴ـ نور مکان حفظ باید غیرزننده و در عین حال مناسب باشد. نور خیره کننده و کم‌نور بودن هر دو ضرر دارند.
۵ـ ترجیحاً شرایط طوری مهیا باشد که هنگام نشستن برای انجام حفظ رو به قبله قرار گیریم.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل تکرار و دقت در اجزاء می پردازند .
مقطع یا واحد حفظ مقداری از متن قرآن است که حافظ در هر نوبت به محفوظات قبلی خود اضافه می‌کند. پیشنهاد می‌شود علاقمندان، حفظ مقاطع جدید را بر اساس معیار «نیم‌صفحه» یا «صفحه» انجام دهند؛ زیرا انجام این کار به فرد در جهت حاکم کردن هر چه بیشتر نظم در کار خود کمک می‌کند و حافظه نیز بهتر می‌تواند با حفظ یک مقدار ثابت (یعنی نیم یا یک صفحه) در هر نوبت خود را سازگار نماید.

نکته مهم: توصیه عموم اساتید حفظ و حافظان موفّق به علاقمندان حفظ قرآن این است که در ابتدای کار و حد‌اقل در سه ماه اول، مقطع حفظ خود را از «نیم‌صفحه» بیشتر نکنند. توجه به این نکته فرد را از آفاتی که دامنگیر بسیاری از مشتاقان حفظ می‌شود ـ‌ از جمله از دست دادن شوق و حرارت اولیه برای حفظ قرآن، خستگیهای روحی و جسمی، احساس دلزدگی نسبت به حفظ و حتی تلاوت قرآن و ... ـ باز می‌دارد و علاوه بر تقویت و افزایش اشتیاق و انگیزه درونی، آمادگی و کارکرد حافظه را نیز افزایش می‌دهد. پس از این مدت، شخص می‌تواند مقطع حفظ را به یک صفحه افزایش دهد و تا پایان کار نیز به این روال پایبند باشد. حفظ کردن بیش از یک صفحه به عنوان حفظ جدید در هر نوبت، به هیچ وجه توصیه نمی‌شود.

اما برای حفظ یک مقطع (مثلاً یک صفحه) باید چه کارهایی انجام داد؟ در ادامه با برشمردن چند مرحله، به این پرسش پاسخ می‌دهیم:

مرحله اول: اطمینان از صحت روخوانی و تسلط بر روانخوانی آیات: پیش از آغاز حفظ مقطعی خاص از قرآن، لازم است ابتدا روخوانی صحیح آن را فراگیریم و پس از تسلط بر روانخوانی، به حفظ آن اقدام نماییم. اهمیت این مرحله از آنجاست که اشتباه در روخوانی آیات موجب حفظ کردن نادرست آنها می‌شود و سپس تکرار چندباره‌ این اشتباه، آن را در ذهن تثبیت می‌کند. آنگاه حافظ پس از پی بردن به اشتباه خود کار دشواری برای تصحیح آن خواهد داشت و با مشقت فراوان مواجه خواهد شد. از این رو لازم است فرد در ابتدا از صحت روخوانی آیات اطمینان یابد و پس از خواندن چندباره آنها و تسلط بر روانخوانی آیات به حفظ آنها بپردازد. برای اطمینان از صحت روخوانی می‌توانیم یک یا چند بار تلاوت ترتیل مقطع مورد نظر را گوش کنیم، یا نزد کسی که به صحت روخوانی او اعتماد داریم آن مقطع را تلاوت کنیم.

مرحله دوم: تقطیع و تقسیم‌بندی آیات (با دقت در ارتباطات معنایی و لفظی آیات): پیش از پرداختن به حفظ مقطع مورد نظر (مثلاً صفحه اول جزء ۳۰) لازم است با دقت و تمرکز بر کل آیات صفحه، آن را به قطعات کوچک‌‌تری تقسیم کنیم. البته نباید در این کار افراط کنیم و باید توجه داشته باشیم که هر قدر تعداد این قطعات کمتر باشد، حفظ مقطع آسان‌تر خواهد بود. تقسیم کردن هر مقطع به دو یا سه قسمت تقسیم‌بندی مناسبی است. بدیهی است که انجام این تقسیم‌بندی وابسته به تسلط نسبی بر معانی و ترجمه‌ آن مقطع است و تا زمانی که حافظ از موضوعات و مسائل مورد بحث در آیات آگاه نباشد نمی‌تواند کار تقطیع را انجام دهد. اهمیت توجه به ترجمه و معنای آیات در حفظ قرآن، از جمله در این مرحله خود را نشان می‌دهد و هر قدر این توجه عمیق‌تر و دقیق‌تر باشد، کیفیت و سهولت کار حفظ را افزایش می‌دهد. به تجربه نیز ثابت شده که اگر حفظ قرآن با دقت و تأمل هرچه بیشتر بر ترجمه و مفاهیم و حتی الامکان مطالعه تفسیر آیات همراه باشد، علاوه بر سهولت کار حفظ، ماندگاری بیشتر محفوظات را هم به دنبال خواهد داشت. برای مثال صفحه اول سوره نبأ را در نظر بگیرید. با دقت در مفهوم آیات آن می‌توانیم آن را به سه قسمت تقسیم کنیم؛ آیات ۱ تا ۵ (درباره قیامت)، آیات ۶ تا ۱۶ (درباره نشانه‌ها و نعمت‌های خدا) و آیات ۱۷ تا ۳۰ (با موضوع برپایی قیامت و اوصاف جهنم).

توجه و نگاه دقیق به الفاظ آیات (دقت در ارتباطات لفظی) نیز در برخی موارد می‌تواند راهگشا باشد و حافظ قرآن را در حفظ و بازیابی و مرور عبارات یاری دهد. برای مثال، توجه به کلمات ابتدایی آیات یک صفحه، عبارتهای پایانی آیات، کلمات جدیدی که قبلاً حفظ نکرده‌اید و برای شما تازگی دارد، کلمات و عبارات تکراری، آیات معروف و ... نمونه‌هایی از دقت در ارتباطات لفظی است.

مرحله سوم: آغاز حفظ آیات: در این مرحله اصل کار حفظ آغاز می‌شود و فرد آیات هر قسمت را جداگانه و با کیفیت زیر حفظ می‌کند:

اگر آیات مورد نظر آیات کوتاه (نیم‌سطر یا کمتر) باشد، زحمت ما کمتر است و کافی است آیات را تک‌تک حفظ کنیم و سپس آنها را دنبال هم قرار دهیم. برای این منظور باید ـ مثلاً ـ آیه اول سوره نبأ (عَمَّ یَتَساءَلونَ) را پس از یک یا چندبار از رو خواندن، از حفظ تکرار کنیم و پس از اطمینان از حفظ آن به سراغ آیه بعدی (عَنِ النَّبَأ العَظیمِ) برویم. آیه دوم را نیز به همین ترتیب (چندبار روخوانی و تکرار از حفظ) به ذهن بسپاریم و به سراغ آیه بعد برویم و این کار را تا حفظ تمامی آیات قسمت مورد نظر (تا آیه ۵) ادامه دهیم. بهتر است در این مرحله پس از حفظ هر آیه، یک بار آن را با آیات قبلی از حفظ بخوانیم و سپس به سراغ آیه بعد برویم. پس از پایان یافتن حفظ آیات هر قسمت، حداقل یک بار کل آن آیات را از حفظ می‌خوانیم و بعد به سراغ آیات قسمت بعد می‌رویم.

اما در صورتی که آیات مورد نظر برای حفظ آیات متوسط و بلند باشد چه باید کرد؟ در اینجا نیز روش کلی همان است که درباره آیات کوتاه گفتیم؛ با این تفاوت که حافظ باید آیات و عبارات متوسط و طولانی را با استفاده از علائم و نشانه‌های وقف ـ که معمولاً در قرآنها وجود دارد ـ و نیز با دقت در جمله‌بندی آیات به جملات و عبارتهای کوتاه تبدیل کند و سپس آنها را به همان روشی که در مورد آیات کوتاه گفتیم حفظ نماید و بعد یک یا چند بار کل آیه و در نهایت کل مقطع را از حفظ بخواند.

مرحله چهارم: اتصال قطعات به یکدیگر: پس از حفظ کردن قطعات به ترتیب فوق، در این مرحله آنها را به یکدیگر متصل کرده و کل صفحه را چند بار از حفظ تکرار می‌کنیم. مقدار این تکرار تا زمانی است که فرد مطمئن شود می‌تواند کل مقطع را به صورت روان و بدون غلط از حفظ بخواند. بنابراین مقدار آن ممکن است برای هر فردی نسبت به دیگری متفاوت باشد.

با گذراندن مراحل فوق، شما می‌توانید در زمانی که حداکثر نیم ساعت به طول می‌انجامد،‌ کل قطعه مورد نظر را با کیفیتی مطلوب حفظ کنید. اما باید توجه داشته باشید که ماندگاری این حفظ مشروط به عملی کردن مرحله پنجم، یعنی مرور و تکرار محفوظات است که در درس بعدی به تفصیل درباره آن سخن خواهیم گفت.

مرحله پنجم: مرور محفوظات در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت. توضیح این مرحله در درس بعدی (مرور و تکرار محفوظات) خواهد آمد.



[۱] . برای انتخاب مقطع حفظ پیشنهادهای دیگری نیز داده شده که مهم‌ترین آنها عبارت است از: مبنا قرار دادن تعداد آیات (مثلا حفظ ۵ تا ۱۰ آیه در هر نوبت) و مبنا قرار دادن زمان (که مقصود از آن در نظر گرفتن یک زمان ثابت ـ مثلاً نیم ساعت ـ برای حفظ قسمتهای جدید است). برای تفصیل بیشتر ر.ک: کتاب «نگاهی تحلیلی بر مبانی و روشهای حفظ قرآن کریم»، ص ۱۲۲ تا ۱۲۷.

[۲] . البته افراد نابغه و کسانی که از ضریب هوشی بالایی برخوردارند، می‌توانند پس از مشورت با یکی از اساتید مجرّب حفظ قرآن و تأیید گرفتن از ایشان، تعداد صفحات بیشتری را برای حفظ جدید در هر روز انتخاب نمایند.

[۳] . زمان نیم ساعت زمان مورد نیاز برای حافظه‌های متوسط است و البته به شرط تداوم کار حفظ، این زمان به تدریج کاهش یافته و حتی به ۱۵ دقیقه کاهش می‌یابد.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل تکرار و توجه می پردازند .
بعد از اینکه بحث از مقدمات و لوازم پیش نیاز حفظ، (یعنی اموری که راه را برای به خاطرسپاری هموار می‌سازد و در انسان آمادگی لازم را می‌آفریند) اجمالا گذشت، جای آن دارد که کار آمدترین روش حفظ نیز بیان شود.
هر شخصی باید با توجه به ظرفیت ویژه و فرصت و زمانی که در اختیار دارد، راهی مناسب را در پیش بگیرد ولی شاید خطا نباشد اگر بگوییم همه راهها در واقع به طرق خاصی منتهی می‌گردد، ولی در جزئیات با یکدیگر مختلف و متفاوتند، آنچه همگان بر آن اتفاق دارند سه اصل عمده است:
۱. تکرار
۲. تمرکز
۳. دقت
حفظ قرآن چیزی جز تکرار نیست و کسانی که یک متن خاص را بارها تکرار می‌کنند، سرانجام آن را به خاطر می‌سپارند و اگر تکرار توام با تمرکز و دقت نیز باشد نتیجه مضاعف خواهد بود، دقت و تمرکز در امر حفظ از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، همانگونه که می‌بینیم اگر از کسی پرسش شود که پیراهن شما چند دکمه دارد؟ با این حال که روزانه چندین بار آن را می‌پوشد و باز می‌کند، نمی‌تواند آن را به درستی پاسخ گوید. به این خاطر که هنگام باز و بسته کردن دکمه‌ها دقت لازم را نداشته است، در حفظ قرآن نیز دقت در کنار تمرکز و تکرار بسیار لازم و ضروری است.
برای حفظ کردن یک سوره طولانی خوب است، آن سوره به چند دسته از آیات (براساس موضوع و یا آهنگ آیات) تقسیم گردد و هر دسته را جداگانه حفظ کرده و به دسته‌های قبلی متصل کند. البته نیازی نیست حتما یک دسته را در یک جلسه حفظ نماید، بلکه مهم آن است که در ذهن آن آیات را را در یک دسته و مجموعه قرار دهد، با این کار حجم سوره کمتر به نظر می‌رسد و حافظ تسلط بیشتری بر آن سوره خواهد داشت، مثلا برای حفظ سوره نباء می‌توان آن را به ۳ گروه از آیات تقسیم کرد، ابتدا از آیه اول تا آیه شانزدهم که غالبا بیان پدیده‌های طبیعی است، در دسته اول و آیات هفدهم تا سی‌ام که در وصف قیامت است در دسته دوم و بقیه آیات در دسته سوم قرار گیرد.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد حفظ ، عامل رونق قرآن می پردازند .
حفظ کردن قرآن مانند تلاوت آن آثاری فراوان و ارزنده دارد. برخی از آثار حفظ آیات قرآن مجید، عبارت است از:

۱.پاداش اخروی

حافظان قرآن در بهشت جایگاهی والا دارند و پاداش آنان دو چندان خواهد بود. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: درجات بهشت به تعدد آیه های قرآن است. وقتی که صاحب قرآن وارد بهشت شود، به وی میگویند بخوان و بالا برو، که هر آیه ای را درجه ای است. پس برتر از درجه حافظ قرآن درجه ای نیست. همچنین در روایات بیان شده که حافظان قرآن توان شفاعت کردن دیگران را نیز دارند.



۲. هدایت انسان

تلاوت و انس با قرآن از سفارش های مکرر معصومان ـ علیهم السّلام ـ است و حفظ قرآن به طور طبیعی به انس با آیات الهی می انجامد؛ زیرا حافظ قرآن باید برای تثبیت محفوظات قرآنی اش دست کم روزی چند بار به قرائت قرآن بپردازد. معصومان ـ علیهم السّلام ـ حافظان قرآن را به تکرار آیات الهی فراخوانده، یادآور شده اند همان گونه که شتر بسته شده در یک نقطه ـ چنانچه مورد دیدار پیاپی صاحبش واقع نشود. ـ جایگاهش را ترک میکند، محفوظات حافظ قرآن نیز ـ اگر پیوسته مورد مراجعه و تکرار قرار نگیرد از خاطر زدوده میشود. بنابراین، حافظ ناگزیر با قرآن انس میگیرد و زمینه هدایت و سعادتش فراهم میآید. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ میفرماید: هیچ کس با قرآن هم نشین نمی شود مگر این که از کنار آن با افزایش یا کاهش برمی خیزد: افزایش هدایت یا کاهش گمراهی.

نفوذ قرآن در جان ها و پدید آوردن تحول در شخصیت افراد نیز از آثار سازنده ی تلاوت و حفظ قرآن است. بسیاری از مردم با تلاوت یا شنیدن آهنگ دلنشین قرآن مسیر زندگی خود را تغییرداده، سمت سعادت و کمال رهنمون شدند.



۳. آرامش روحی

یاد خدا تأثیر بسزایی در روان آدمی دارد و دل ها در پرتو آن آرام میگیرد. خداوند متعال میفرماید:

«أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»

آگاه باش، دلها با یاد خدا آرام میگیرد.

یکی از نام های قرآن ذکر است. تلاوت و حفظ قرآن نوعی ذکر خداوند است که انسان در پرتو آن از هجوم بسیاری از فشارهای روانی و اضطرابات درونی مصون میماند. پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرماید: مثل قرآن مثل کیسهی سربسته ی پر از مشک است. اگر آن را باز کنی، بوی مشک فضا را معطر میسازد و اگر به حال خود رها سازی، سود نمی بخشد. قرآن نیز، چنانچه به تلاوتش روی آوری، فضا را از عطر خود آکنده می سازد و روان را نشاط می بخشد؛ و اگر تلاوت نکنی، در سینه ات پنهان میماند.

حضرت علی ـ علیه السّلام ـ میفرماید: هیچ کس با قرآن هم نشین نمیشود مگر این که از کنار آن با افزایش یا کاهش برمیخیزد: افزایش هدایت یا کاهش گمراهی
قرآن کریم
۴. بهترین انیس

کتاب بهترین هم نشین تنهایی است و قرآن زیباترین، عمیقترین و با نفوذترین کتاب شمرده میشود. امام سجاد ـ علیه السّلام ـ میفرماید: اگر همه ی مردم روی زمین از دنیا بروند، تا وقتی قرآن با من است، از هیچ چیز وحشت ندارم.



۵. فهم بهتر قرآن

مهمترین و عمده ترین اثر حفظ قرآن درک بهتر آن است. حافظ به سبب تسلط بر همه ی آیات، ارتباط آنها را نیک در می یابد و در پرتو آن درکی بهتر و درست تر از قرآن به دست می آورد.

هر چه حافظ قرآن بر آیات و ارتباط و بازیابی آنها مسلط تر باشد، بهتر می تواند نظر قرآن درباره ی یک موضوع را به دست آورد. پس مفسران حافظ قرآن، بهتر و دقیقتر میتوانند قرآن را تفسیر کنند و تفسیرشان از تفسیر مفسران غیر حافظ جامعتر و دقیقتر است.



۶. همنشینی با فرشتگان:

عن ابی عبدالله ـ علیه السّلام ـ قال:

اَلْحافِظُ للْقرْآنِ الْعامِلُ بِه مَعَ السَّفَرةِ الْکِرامِ الْبَرَرَةِ.

«حافظ قرآن که بدان عمل کند، در آخرت رفیق و همراه فرشتگان و سفیران الهی خواهد بود.»



۷. غنا و بی نیازی:

قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ :

اَغْنَی الناسِ حَمَلةُ الْقُرآنِ مَنْ جَعَلهُ اللهُ تَعالی فی جَوْفِهِ .

بی‌نیازترین مردم حاملان قرآن می‌باشند، آن کسان که خدای تعالی قرآن را در سینه آنها جای داده است.

قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ :

مَنْ اَعطاهُ اللهُ الْقُرآنَ فَرَای اَنَّ رَجُلاً اُعْطِیَ اَفْضَل مِمّا اُعْطی فَقَدْ صَغَّرَ عَظِیماً وَ عَظَّمَ صَغیراً.

هر کسی خداوند قرآن را به او داد و چنان پندارد که به مردی بهتر از او چیزی داده‌اند، خیر بزرگی را کوچک شمرده و کوچکی را بزرگ دانسته است.



۸. موجب آمرزش گناهان:

قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ :

مَنْ قَرَأَ الْقُرآنَ عن حِفْظِهِ ثُمَّ ظَنَّ اَنَّ الله تَعالی لا یَغْفِرُ لَهُ فَهُوَ مِمَّنْ اسْتَهْزِءَ بِآیاتِ الله.

«کسی که قرآن را از حفظ بخواند و گمان کند که خداوند متعال او را نمی‌آمرزد، در واقع از جمله کسانی است که آیات خداوند را مورد استهزاء و تمسخر قرار داده است.»

قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله: مَنْ اَعطاهُ اللهُ الْقُرآنَ فَرَای اَنَّ رَجُلاً اُعْطِیَ اَفْضَل مِمّا اُعْطی فَقَدْ صَغَّرَ عَظِیماً وَ عَظَّمَ صَغیراً. هر کسی خداوند قرآن را به او داد و چنان پندارد که به مردی بهتر از او چیزی داده‌اند، خیر بزرگی را کوچک شمرده و کوچکی را بزرگ دانسته است

۹. نجات از عذاب الهی:

لا یُعَذِّبُ اللهُ قَلباً وَعَی الْقُرآن.

«خداوند متعال قلبی که قرآن در آن باشد را عذاب نمی‌کند.»



۱۰. قبولی شفاعت:

همانطور که خود قرآن در حق مؤمنان شفاعت می‌کند، حافظ و حامل قرآن نیز توان شفاعت را دارد:

قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ : مَن قَرَاَ الْقُرآنَ حَتّی یَسْتَظْهرَهُ وَ یَحْفَظَهُ اَدْخَلَهُ اللهُ الْجَنَّةَ و شَفَّعَهُ فی عَشْرَةٍ مِنْ اَهْلِ بَیْتِهِ کُلِّهِمْ قَدْ وَجَبَتْ لَهُمُ النّارُ

«هر که (آنقدر) قرآن بخواند تا حفظ شود، خداوند او را به بهشت داخل خواهد کرد و شفاعتش را درباره ده نفر از خانواده‌اش که آتش جهنم بر آن واجب شده، می‌پذیرد.»

قرآن
۱۱. آبادی و احیاء قلب:

همانطوری که خانه ویران نزد مردم بی‌ارزش است، دلی خالی از قرآن نیز پیش خداوند بی‌ارزش است.

قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ : اِنَّ الَّذی لَیْسَ فی جَوفِهِ شَیْءٌ مِنَ الْقُرآنِ کَالْبَیْتِ الْخَراب.

«کسی که در درونش چیزی (سوره یا آیه‌ای) از قرآن نباشد، همانند خانه ویران است.»



۱۲. انس با قرآن و تلاوت آن موجب احیاء و شادابی دل می‌شود.

عن کثیر بن سلیم قال قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ :

یا بُنَیَّ لا تَغْفَل عَنْ قَرائَةِ الْقُرآن، فَأِنَّ القُرآنَ یُحیی الْقَلْبَ و یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغِی.

کثیر بن سلیم می‌گوید: رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:ای پسر! از قرائت قرآن غفلت مکن که قرآن دل را زنده می‌کند و از فحشاء و نادرست و ستم باز می‌دارد.



۱۳. بالاترین درجات در بهشت:

قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ :

فَاِذا دَخَلَ صاحِبُ القُرآنِ الْجَنَّةَ قَیلَ لَهُ: اِقْرَأ وَارْقَ، لِکُلِّ آیَةٍ دَرَجةٌ فَلا تَکُونُ فَوقَ حافِظِ القُرآنِ دَرَجةٌ.

هنگامی که صاحب قرآن داخل بهشت شود، به او می‌گویند بخوان و بالا رو، پس برتر از درجة حافظ قرآن درجه‌ای نیست.



۱۴. نجات از تنهایی:

زندان تنهایی، ناخود آگاه در انسان ترس و وحشت ایجاد می‌کند و در این موقعیت انسان نیاز به دوست و همراهی دارد، بهترین مونس و همدم آدمی در تنهایی کتاب است و چه کتابی زیباتر و عمیق‌تر و با نفوذتر از قرآن؟

قال علی بن الحسین ـ علیه السّلام ـ :

لَوْ ماتَ مَنْ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ اَنْ یَکُونَ الْقُرآنُ مَعی

امام علی بن الحسین ـ علیه السّلام ـ فرمود:

«اگر همه مردم که در میان مشرق و مغرب عالم زندگی می‌کنند، بمیرند و قرآن کریم با من باشد، احساس ترس و وحشت نمی‌کنم.»

پیامبر اسلام فرمود: «همانا بهترین بندگان نزد خدا بعد از پیامبران علما هستند و سپس حاملان (قاریان و حافظان) قرآن، آنان همانند انبیا از دنیا می‌روند، همراه آنان از قبرها برانگیخته می‌شوند، در کنار آنان از صراط می‌گذرند و پاداش انبیاء را (از خداوند)دریافت می‌کنند.»

۱۵. در زمره بزرگان و بهترین افراد جامعه:

سیمای قرآن در قرآن
پیامبر بزرگوار اسلام در این باره می‌فرماید:

اَشْرافُ اُمَّتی حَمَلَةُ الْقُرْآنِ وَ اَصْحابُ اللَّیلِ.

«بزرگان امت من حاملان قرآن و نماز شب خوانان می‌باشند.»

در روایت دیگر می‌فرماید:

فَضْلُ حَمَلَةِ الْقُرآن عَلَی الّذی لَمْ یَحْمِلْهُ کفضل الخالق عَلَی المخلوق.

«فضیلت و برتری حاملان۱۹ قرآن بر کسی که سعادت حمل قرآن را نیافته، مانند برتری آفریدگار بر آفریدگان است.»



۱۶. دریافت پاداش پیامبران:

حاملان قرآن، چون با کلام خداوند انس و الفت دارند و سعی می‌کنند، خود نیز متخلق به اخلاق قرآن و متأدّب به آداب الهی باشند، مرگ و حشر و نشر آنها همانند پیامبر است:

قالَ رَسُولُ الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ :

اِنَّ اَکْرَمَ العِبادِ اِلَی اللهِ بَعْدَ الأنبیاءِ، العُلَماءُ ثُمَّ حَمَلَةُ القُرآن، یَخْرُجُونَ مِنَ الدُّنیا کَما یَخْرُجُ الانبیاءُ وَ یُحْشَرُونَ مِنْ قُبُورِهِم مَعَ الأنبِیاءِ وَ یَمُرُّون عَلَی الصِّراطِ مَعَ الأنبِیاءِ و یُأخُذُونَ ثَوابَ الأنبِیاءِ.

پیامبر اسلام فرمود:

«همانا بهترین بندگان نزد خدا بعد از پیامبران علما هستند و سپس حاملان (قاریان و حافظان) قرآن، آنان همانند انبیا از دنیا می‌روند، همراه آنان از قبرها برانگیخته می‌شوند، در کنار آنان از صراط می‌گذرند و پاداش انبیاء را (از خداوند)دریافت می‌کنند.»



۱۷. سرشناسان اهل بهشت:

اهل قرآن همانطور که در دنیا مورد تکریم و احترام مردم هستند در بهشت نیز گرامی و محبوبند.

قال رسول الله(ص): حَمَلَةُ القرآنِ عُرَفاءُ اَهْلِ الْجَنَّة ۲۱«حاملان قرآن، سرشناسان اهل بهشت‌اند.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد پیامبر ، سیدالحفاظ می پردازند .
آیات و نظریه جمع آوری قرآن در زمان حیات رسول خدا

عقل و جمع آوری قرآن
جمع آوری قرآن توسط رسول گرامی اسلام
قرآن، کتابی‌ست آسمانی که از سوی خدا متعال، براى هدایت بشر بر پیامبر اکرم(صلّى‌ اللّه‌ علیه‌ و آله) نازل شد و معجزه جاویدان این رسول الهی(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) برای تمام افراد بشر در طول قرن‌هاست. از این‌رو یکی از مباحث مهمی که در مورد این کتاب الهی وجود دارد، چگونه در قرون متمادی این کتاب به دست ما رسیده است؟ برای پاسخ به این سوال جواب‌های متعددی از سوی اندیشمندان اسلامی داده شده که پرداختن به تمام آنان در این نوشتار امکان‌پذیر نیست. ولی در ادامه تلاش می‌کنیم، به یکی از جواب‌های مهم که در این زمینه وارد شده است، اشاره کنیم.

اهتمام عرب به کلام فصیح
تاریخ گواهى می‌دهد که عرب زمان جاهلیّت در قدرت بیان و فصاحت و بلاغت، مقام نخست را در میان ملّت‌هاى دیگر داشته‏ است. آنان سخنان زیبا و ادیبانه که با دستورات دقیق ادبى مزیّن بود را ارج می‌نهادند و همان گونه که بت‌هاى خویش را در خانه کعبه قرار داده بودند، اشعار نغز و جالب سخنوران مشهور را به دیوار کعبه می‌آویختند. در روزهاى نخستین نزول وحى که پیامبر گرامى(صلی‌الله‌علیه‌وآله) آیاتى از قرآن را بر مردم تلاوت کرد، شور و هیجانى عجیب در مردم و در میان سخنوران آنان به وجود آمد. بیان جذّاب و شیرین و پر معناى قرآن چنان در دل‌ها نفوذ کرد و صاحبان ذوق را شیفته خود ساخت که سخنان شیواى خطبا و شعرا را فراموش کردند، تا آن جا که اشعار استادان سخن خود را از دیوار کعبه پایین آوردند. این پیشینه تاریخی سبب شد که عرب به قرآن توجه بسزایی داشته باشد و این سابقه و عللی که در ادامه می‌آید سبب حفظ قرآن تا زمان کنونی شد.

تلاش های رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای رواج قرآن
از سوی دیگر اهتمام زیاد رسول خدا به رواج قرآن در میان مسلمانان به عنوان یکی از مهم‌ترین علل عدم تحریف قرآن است. پیامبر اکرم(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) در دوران زندگی خویش سه کار مهم را برای بقا قرآن در جامعه اسلام انجام داد که عبارت بودند از:

الف) جمع‌آوری قرآن و تدوین آن به صورت کتاب
ب) تشویق مسلمانان به حفظ قرآن.
ج) پرورش قاریان قرآن.

برای آگاهی به چگونگی رواج قرآن به وسیله رسول خدا(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) به تعدادی از روایاتی که در این زمینه نقل شده است اشاره می‌کنیم:

رسول خدا(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) هیئتى چند نفره را براى انجام مأموریتى به مناطقی اعزام و از هر کدام از ایشان در مورد مقدار قرآنى که حفظ بودند سؤال کرد؛ از یکى از ایشان که از همه جوان‌تر بود گفت: فلان و فلان سوره، و سوره بقره را هم حفظ هستم.
حضرت فرمود: برو که تو را امیر این جماعت قرار دادم.
یکى از اشراف که عضو آن هیئت بود گفت: سوگند به خداوند تنها به این دلیل سوره بقره را حفظ نکردم که مبادا نتوانم در نماز شب آن را بخوانم!
حضرت فرمود: «قرآن را بیاموزید و آن را قرائت کنید؛ زیرا، قرآن در رابطه با کسى که آن را می‌آموزد و قرائت می‌کند همانند مشک است که آن را از مشک آکنده باشند و بوى خوش آن همه جا می‌پیچد. آن کس که قرآن را می‌آموزد و در حالى که قرآن را از بر دارد می‌خوابد، همانند مشکی است که آن را پر از مشک کرده باشند و در آن را بسته باشند.»

و یا در حدیثی دیگر رسول خدا(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) می‌فرمایند: «هرکس قرآن را قرائت کند و آن‌را بیاموزد و به آن عمل کند، روز قیامت تاجى از نور بر سر او نهاده می‌شود که درخشندگى آن همچون درخشندگى آفتاب است و بر پدر و مادرش نیز هر یک خلعتى پوشانده می‌شود که از همه دنیا با ارزش تر است! آنان مى ‏گویند: به خاطر چه این خلعت را بر ما پوشانیده‌اید؟ پاسخ داده می‌شود: به خاطر آن که فرزندتان اهل قرآن بود.»

توجه صحابه به قرآن
این توجه پیامبر اکرم(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) بعد از ایشان به صحابه جلیل‌القدر ایشان نیز منتقل شد، به گونه ای که با کوچک‌ترین تغییری در قرآن به شدت برخورد می‌کردند، به ‌طور مثال نقل شده: «روزی خلیفه دوم، جمله «وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ» در آیه «وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُم‏ [توبه/۱۰۰] پیش‌گامان نخستین از مهاجرین و انصار و از آن‌ها که به نیکى از آن‌ها پیروى کردند خداوند از آن‌ها خشنود است.» را بدون واو عطف خواند، در این هنگام صحابه در مقام‏ مخاصمه برآمدند تا بالاخره خلیفه را وادار کردند که با واو بخواند.»

و یا در زمانی که عثمان برای یکی کردن قرائت‌ها شروع به جمع آوری قرآن کرد. تصمیم داشت آیه ۳۴ سوره توبه که خدای متعال فرموده بود «وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ ...» را بدون واو ثبت کند، در این هنگام ابىّ بن کعب، دست به شمشیر برد و آنان را تهدید کرد که اگر واو را به جای خودش بر نگردانند، با ایشان خواهد جنگید و آنان واو را نوشتن.

نتیجه
پس با توجه ویژگی های قوم عرب نسبت به کلام فصیح و همچنین توجه رسول خدا(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) پس از ایشان مسلمانان با دقت وسواس ‏آمیزى که از آغاز نزول وحى - به توصیه پیامبر اکرم(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله)- در یادگیرى، حفظ، قرائت و کتابت قرآن داشتند، این نامه الهى را از هرگونه تغییر و دست برد در امان نگه داشتند؛ به طورى که امروزه پس از پانزده قرن هر محقّق منصفى مى‏ تواند ادّعا کند که قرآن کریم مجموعه همان آیاتى است که بدون کاهش و افزایش بر پیامبر اسلام(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) نازل شده است و در صحّت انتسابش به خاتم پیامبران(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) شکى نیست.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد تاریخچه حفظ قرآن می پردازند .

صحابه آیات الاهی را بر پوست و استخوان‌های شانه و دنده ی حیوانات، چوب‌های درخت خرما، سنگ‌های سفید پهن، کاغذ و پارچه می‌نگاشتند و برای برخورداری از پاداش معنوی به خاطر می‌سپردند. حفظ آیات الاهی نخستین گام در راه نگاهبانی از قرآن به شمار می‌آمد، زیرا از یک سو خط آن روز کوفی بود و به سبب نداشتن نقطه و اعراب به شکل‌های مختلف خوانده می‌شد؛ و از سوی دیگر، تقریبا همه ی مردم بی سواد بودند و تنها با حفظ قرآن می‌توانستند عشق خود به کتاب خداوند را آشکار سازند. هنگامی که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در غار حرا به سر می‌برد، فرشته یی در برابرش حضور یافت و گفت: بخوان. پیامبر فرمود: خواندن نمی‌دانم. آن گاه بی هوش شد. وقتی حضرت به هوش آمد، فرشته گفت: «اقرا باسم ربک الذی...»
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: بسم الله الرحمن الرحیم اقرا باسم ربک... ، اولین آیاتی که بر نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شد.
. اولین مرحله، مرحله ی قرائت و به خاطرسپاری است و مرحله ی کتابت بعد از آن تحقق یافت. از این رو، آیه‌های آغازین قرآن از «اقرا» سخن می‌گوید و مراد از آن حفظ در سینه‌ها است.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد ضرورت حفظ قرآن می پردازند .
پیامبر اکرم (ص) فرمودند:
اذا التبستْ علَیکمُ الفِتَنُ کِقِطَعِ المُظْلِم فعَلیکُم بالقرآن

آن زمان که فتنه ها چون پاره های شب تاریک به شما رو می آورند به قرآن پناه برید.

امروزه شاهدیم که جهان مادی به لحاظ دوری از ارزشهای انسانی و الهی همچون کلافی سردرگم در مشکلات اجتماعی و فرهنگی آشفته و سرگردان است. و این سخن که سختی و بدبختی ما به دست خداوند است مورد قبول نیست چرا که خود می فرماید:
إنّ الله لایُغیّر مابقومٍ حتی یُغیّروا ما بأنفسهِم و اذا ارادَ الله بقَومٍ سُوءً فلا مردّله و ما لَهم منْ دونه منْ والٍ.

بدرستی که خداوند تغییر نمی دهد سرنوشت هیچ قومی را مگر اینکه خود آن قوم نفسشان را تغییر دهند و زمانی که خداوند اراده بدی به بندگان خود نماید بدی را به آن ردّ نمی کند و جز خدا دوستی برای انسان نیست.
بنابراین تغییر هر قومی به دست خود آنان است و خداوند هیچگاه بدبختی انسانها را نمی خواهد و این خود انسانها هستند که ذلت و بدبختی را برای خود بوجود می آورند. و حافظان کلام شفابخش الهی پیام آوران نورند و می توانند در هر زمان و مکان نسخه شفابخش الهی را برای جانها و روانهای مشتاق تلاوت کرده و راه سعادت و هدایت را به آنها عرضه کنند.
کشورهای اسلامی و عربی از حافظان قرآن کریم به عنوان یکی از برنده ترین سلاحهای تبلیغی استفاده می کنند. از این رو سزاوار است در دامان مطهر انقلاب اسلامی، دوستداران قرآن بکوشند تا با حفظ و قرائت قرآن، آنان را خلع سلاح کرده و مبلغین راستینی برای اسلام عزیز باشند و طلّاب حوزه های علمیه کشورمان باید در این رابطه یعنی حفظ قرآن اهتمام بیشتری ورزند و بهتر است حفظ قرآن یکی از رشته های تحصیلی حوزه های علمیه باشد زیرا حضور طلاب حافظ قرآن در صحنه های داخلی و خارجی تاثیری بیش از دیگر حافظان دارد. با صرف تنها دو ساعت در روز کافی است که بتوان تمامی قرآن را در مدت چهار سال و شاید کمتر حفظ کرد. و تاکید می شود طلّاب عزیزی که استعداد حفظ قرآن را دارند این امر مهم را شروع کنند و مطمئن باشند خداوند آنها را کمک و یاری خواهد نمود و می توانند بهره های فراوانی از حفظ قرآن ببرند.
استدلالی بهتر و محکم تر از ایات قرآن وجود ندارد چنانکه خداوند می فرماید:
یا ایّها الناسُ قد جاءَکم برهانٌ منْ ربکم و أنزلنا الیکُم نوراً مُبیناً.
ای مردم به تحقیق شما را حجت و دلیلی از ناحیه خداوند آمد و نازل کردیم بر شما نوری روشن.
بنابراین قرآن برهان است و از آن برای استدلال و پاسخگویی به سئوالات و مشکلات مختلف می توان بهره برد.
چون حفظ قرآن نیاز شدید به تمرین و تکرار دارد لذا توفیق سر و کار زیاد با قرآن را به وجود می آورد که این خود باعث نورانیت ظاهری و باطنی است.
از همه مهمتر حفظ قرآن یکی از راههای آشنایی انسان با مفاهیم عالیه قرآنی و به کار بستن دستورات آن است. حضرت علی (ع) نیز می فرماید:
الله، الله بالقرآنِ لایَسبِقکُم بالعَملِ به غیرکُم.

قسمت ۲۱ - اصل شکرگزاری

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد استعداد یابی در کودکی می پردازند .
گاهی والدین نسبت به آشنایی فرزندانشان با قرآن بی تفاوتند ولی برای آموزش های دیگر اهتمام عجیبی دارند در حالی که قرآن راه رستگاری را آموزش می دهد. تنها معجزه ای که درحال حاضر از پیامبران در اختیار بشر قرار دارد قرآن کریم است، قرآن وسیله هدایت انسان از ظلمت به سوی نور است ولی به تنهایی کافی نیست و به تبیین کننده نیاز دارد.آموزش قرآن کودکان یکی از حقوقی است که برگردن والدین می باشد و برای آشنا کردن آنها با مهم ترین حقشان باید آن را بلند در حضورشان بخوانیم.آموزش قرآن کودکان


تلاوت قرآن در خانه در سایر افراد خانواده اثر دارد، پدر و مادری که خواندن قرآن جزو برنامه زندگی آنان است فرزندانشان نیز به فراگیری و خواندن قرآن علاقه مند می شوند و این خود یکی از راه های تعلیم قرآن به فرزندان است، زیرا کودک و نوجوان به طور عمده تحت تأثیر سخنان والدین، معلمان و دوستان است و این تأثیرپذیری در کودکی بیشتر از پدر و مادر است.

به این داستان بنگرید تا ببینید نخستین معلم محمد حسین طباطبایی پدیده قرنی عصر حاضر کیست؟

مادر سید محمد حسین(علم الهدی) معمولاا او را با خود به جلسات حفظی که اداره برگزار می کرد می برد، در سن ۲,۵ سالگی پدرش دریافت که علم الهدی با خود آیاتی از قرآن را زمزمه می کند، لذا با فراست دریافت که او استعداد و آمادگی لازم برای حفظ قرآن را دارد و زمزمه آیاتی از جزء ۳۰ به خاطر حضور او در جلسات حفظ قرآن به همراه مادرش بوده، آیاتی را که شاگردان حفظ کرده و در جلسه تحویل می دادند شنیده و حفظ کرده است.

پس به صورت منسجم حفظ قرآن را با او شروع کرد و نتیجه ای بسیار عالی از موقع شناسی خود در استعدادیابی کودکش به دست آورد که اکنون اثرات آن در داخل و خارج کشور باعث رونق بخشیدن به محافل حفظ قرآن شده است، بنابراین محیط را برای کودک قرآنی کنید و منتظر باشید او پیشقدم شود.

یکی از حقوق فرزندان، تعلیم قرآن به آنهاست؛ امیرالمۆمنین علی(علیه السلام) در این باره می فرماید:فرزند را بر پدر حقی است و پدر را بر فرزند حقی، حق پدر بر فرزند آن است که فرزند در هر چیز جز نافرمانی خدای سبحان او را فرمان برد و حق فرزند بر پدر آن است که او را نام نیکو نهد و نیکو تربیت کند و قرآنش تعلیم دهد.

این تعلیم قرآن می تواند توسط خود پدر به طور مستقیم صورت گیرد و یا اینکه برای فرزندش معلم قرآن بگیرد که در این رابطه اکثر مسلمین غافل بوده و پدران به این حق عمل نمی کنند.

در روایتی است که اگر معلمی به کودکی بسم الله الرحمن الرحیم یاد دهد خداوند آن کودک و آن معلم و پدرو مادر کودک را از دوزخ نجات می دهد. (تفسیر منهج الصادقین ذیل ایه اول حمد)

پدر و مادری که در خانه با صدای بلند قرآن می خوانند اثر تربیتی در روح و جان فرزندانشان می گذارد و آنان را به قرآن علاقمند می کنند.

آموزش قرآن به کودکان

شیوه های آموزش قرآن به کودکان

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می فرماید:هیچ مردی فرزند خود را قرآن نیاموزد مگر این که خداوند پدر و مادر کودک را در روز قیامت تاج پادشاهی عطا کند و دو لباس بهشتی به آنان بپوشاند که هرگز مردم مانند آن را ندیده باشند. (وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۸۲۵)

یکی از روش‏ های تربیت فرزندان، تشویق به قرائت قرآن است.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می فرماید:فرزندانتان را بر سه ویژگی تربیت کنید:محبت پیامبرتان، محبت اهل بیت و قرآن.(کنز العمال، ج ۱۶، ص ۴۵۶)

برای این که فرزندتان با قرآن آشنا شود:

۱. از شیوه همانند سازی استفاده کنید، یعنی در عمل به قرآن اهمیت قائل شوید و تلاوت قرآن را در برنامه خود قرار دهید و با آهنگ آن را بخوانید. اگر ممکن است آهنگ دلنشین و جذاب قرآن را در منزل طنین اندازید تا گوش فرزندتان با آهنگ قرآن انس پیدا کند و فضای خانه از بوی عطر قرآن، معطر گردد.

۲. نوارهای ترتیل و تکرار آیات قرآن را که به صورت سی دی ارائه است، تهیه نمایید.

۳. ایشان را پس از رسیدن به سنین بالاتر به مراکز آموزش قرآن معرفی نمایید تا با روش صحیح و منطقی فرزندتان را تعلیم دهند. در مراحل مختلف از تشویق دریغ نورزید.

۴. کتاب هایی را که در رابطه با روش آموزش قرآن و حفظ آن چاپ شده مطالعه فرمایید که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم:

ـ کتاب جرعه ملکوت
ـ حفظ قرآن در پنج مرحله
ـ بهترین روش حفظ قرآن
حافظان نور (که جامعه القرآن الکریم آن ها را منتشر نموده است)

یکی دیگر از نکاتی که در آموزش قرآن در دوران کودکی باید مورد تامل قرار گیرد توجه به ویژگی های کودک و استفاده از قالب های مورد علاقه کودک نظیر بازی، کاردستی، شعر و قصه و .... در آموزش است.
آموزش مسائل دینی به کودکان

یکی از حقوق فرزندان، تعلیم قرآن به آنهاست

آموزش قرآن از آموزش شعر مفید تر است

حضرت علی(علیه السلام) در جایی به پدر فرزدق، شاعر معروف که فرزند خود را جهت تشویق به خاطر فرا گیری شعر و کلام عرب به خدمت حضرت آورده بود فرمودند:اگر به او قرآن یاد می دادی برایش بهتر بود. (همان منبع)

در جای دیگر خطاب به امام حسن(علیه السلام) می فرماید:در اولین قدم برای تربیت تو، از تعلیم کتاب خدا و تأویل آن شروع کردم ..

ائمه معصومین(علیه السلام) پدران و مادران را برای انجام این مهم، فراوان تشویق کرده و اجر و پاداش معنوی خداوند را در قبال این عمل یادآور شده اند.

امام حسن عسکری(علیه السلام) فرمودند:خداوند به پدر و مادر پاداش فراوانی را عنایت می کند. آنان با شگفتی سۆال می کنند:پروردگارا! این همه تفضل دربارة ما در قبال چیست؟ اعمال ما شایستة چنین پاداشی نبوده است!

در جواب آنها گفته می شود:هذه بتعلیم کما ولد کما القرآن و تبصیر کما آیه بدین الاسلام. این همه عنایت و نعمت، پاداش شماست که به فرزند خود کتاب خدا، قرآن را آموختید و او را در دین اسلام بصیر و بینا تربیت کردید. (جمعی از استادان، ص ۱۸۲)

حق فرزند بر پدر

ما به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

۱- پدر باید نامی برای فرزندش برگزیند که در جامعه ی اسلامی زینت او باشد و فرزندش بدان نام مفتخر باشد.

نامی که نشان از بندگی خدا داشته باشد؛ مانند:عبدالله و نام های برگزیدگان الهی علیهم السلام که عابدترین بندگان خداوندند.

۲- چگونگی برقراری ارتباط او را با خدا و امام زمانش و خلق خدا بر پایه ی آموزش های دینی تعلیم دهد.

به عبارت دیگر او را مۆدّب به آداب الهی پرورش داده و پیامبر گرانقدر اسلام را در بندگی خدا اسوه ی نیکوی او معرّفی کند.

پیامبری که حضرت باقر علیه السلام در معرفی اش فرمودند:انّ اللهَ اَدَّبَ نبیَّهُ صلی الله علیه و له عَلَی مَحَبَّتِهِ فَقالَ :اِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظیمٍ... ـ خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله را بر محبّت و دوستی خود ادب آموخت. سپس فرمود:همانا تو خُلق عظیمی ـ دین بزرگی ـ را دارا هستی.... [الاختصاص، شیخ مفید، ص ۳۳۰]

۳- اگر بپذیریم که باید قرآن را به او بیاموزد، ناگزیر باید همان قرآنی را که از خاندان رسالت علیهم السلام آموخته است به فرزندش تعلیم دهد:خواندنش را، ترجمه اش را و تفسیرش را.[ تفسیر القمی، ج ۱، ص ۳۰]

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل حضور در جلسات حفظ قرآن می پردازند .
استاد حفظ و جلسات قرآن

عوامل و مقدمات زیادی در حفظ قرآن کریم دارای اهمیت هستند و با وجود آن‌ها برنامه حفظ با سهولت بیشتری انجام خواهد گرفت و در این زمینه کتاب‌های بسیاری نوشته شده است و تجربه‌های اساتید و حافظان بزرگوار نیز بسیار قابل استفاده است.

برخی از نکات بسیار مهم که در حفظ قرآن توانایی انسان را چندین برابر می‌کند عبارتند از:

۱. شرکت درجلسات حفظ قرآن
حضور در جلسات حفظ، انسان را برای برنامه حفظ ملتزم و منظم می‌کند و هیچ مانعی نمی‌تواند سد راه حافظ گردد.

اگر کسی به تنهایی مشغول برنامه حفظ قرآن گردد، به علت‌های مختلف (از جمله ایّام امتحانات درسی، اشتغالات گوناگون و...) از برنامه روزانه می‌ماند و به محفوظات گذشته نیز خلل وارد خواهد آمد، ولی حضور در جلسه باعث می‌شود که در هر شرایطی برنامه خود را انجام دهد و درصورت حضور در جلسه اگر مقدار آیات معین شده را حفظ نکند در حضور اعضای جلسه احساس ضعف و شکست می‌کند و نمی‌تواند در چند جلسه برنامه خود را انجام ندهد و در صورت پیشامد غیرمنتظره، در جلسه بعد آن را جبران خواهد کرد.

۲. استفاده از تجربه استاد و حضور در محضر او
استاد حفظ می‌تواند انسان را در این زمینه به طور چشمگیری افزایش دهد و نیز می‌تواند سختی‌ها و مشکلات راه را بر رهرو حفظ هموار نماید.
کسی که به تنهایی و بدون حضور در خدمت استاد بخواهد حفظ قرآن را دنبال نماید، باید چندین برابر زحمت بکشد و البته بسیارند افرادی که بدون حضور مستمر در کلاس‌های قرآنی هم توانسته‌اند حافظ قرآن گردند ولی با زحمات بسیار... .

۳- عوامل مهم و مؤثر در حفظ قرآن
مقدماتی که تاکنون به آنها اشاره شد، لوازم ابتدایی حفظ قرآن بود که بدون مراعات آن‌ها موفقیت در این امر امکان پذیر نیست.

اکنون به نکات مهم و مؤثری می‌پردازیم که استادان با تجربه آن‌ها را ضروری وغیرقابل اجتناب می‌دانند.

۱. انتخاب نوع قرآن
یکی از عوامل مؤثر در سهولت و افزایش سرعت حفظ، انتخاب یک نوع قرآن با چاپ مرغوب و مناسب می‌باشد و باید از ‌آغاز تا پایان حفظ، حتی برای تکرار و مرور فقط از آن استفاده نماید و در غیر این صورت تصویر صفحات و آیات در ذهن به هم می‌ریزد و حفظ را دچار مشکل می‌کند و ممکن است برخی آیات محل مشخصی و معین خود را در صفحه ذهن نیابند که موجب بروز اشکال خواهد شد.

قرآن مورد استفاده حافظ، باید ساده و خطی خوانا با اعراب‎گذاری دقیق و کم زرق و برق باشد، و نباید از قرآن‌هایی که صفحات آن دارای نقش و نگار و رنگارنگ است، استفاده شود وزمینه صفحات هم سفید نباشد، که باعث خستگی چشم می‌گردد و دقیق بودن شماره آیات نیز بسیار مهم است و نیز بهتر است ترجمه نداشته باشد و برای ترجمه از منبع دیگری استفاده نماید. هم‌ چنین مناسب است، با توجه به مکان و زمان حفظ و مرور از قطع‌های گوناگون یک قرآن بهره ببرد تا بتواند علاوه بر این که در منزل حفظ می‌کند در محیط مناسب بیرون نیز با استفاده از قرآن کوچک‌تر (جیبی) حداکثر بهره را از وقت خود ببرد.

بنابراین برای حفظ قرآن بهترین رسم الخط، قرآن با خط عثمان طه می‌باشد که در تمامی مسابقات و محافل و مجالس قرآنی از آن استفاده می‌گردد و در قطع‌های مختلف نیز و در همه جا موجود است وشماره آیات نیز در آن بسیار منظم و دقیق است.

۲. استفاده از نوارهای ترتیل
یکی دیگر از عوامل مؤثر در حفظ قرآن، بهره‌گیری از نوارهای ترتیل قرآن می‎باشد.

حافظ می‌تواند به وسیله نوار از به خاطر سپردن کلمات و آیات به صورت غلط و اشتباه جلوگیری نماید، بارها برای رهروان حفظ قرآن پیش آمده است که کلماتی را به غلط حفظ می‌کنند و خود نیز از عدم صحت آن مطلع نمی‌شوند، استفاده از نوار می‌تواند در این مورد کمک خوبی به انسان بکند، هم چنین به وسیله آن می‌توان محفوظات گذشته را مرور کرد و یکی دیگر از فوائد و آثار فواید نوار آشنایی با نغمه‌های زیبا و دلنشین قرآنی است که در این صورت حافظ نه تنها تاثیرات عمق‌تری بر اجتماع خواهد گذارد، بلکه خود نیز بهره‌های فردی بیشتری خواهد برد و استادان با تجربه نیز استفاده دقیق و عمیق از نوارهای قرائت و ترتیل را مواکداً توصیه می‌نمایند.[۱]

۳. نماز حفظ قرآن
کسی که می‌خواهد قرآن را حفظ کند باید از خداوند در این راه استعانت و یاری بجوید و در این باره ابن عباس از امیرالمؤمنین از پیامبر بزرگوار اسلام نقل کرده است که فرمود:
ای علی! آیا می‌خواهی کلماتی را به تو یاد بدهم که خداوند بواسطه آن کلمات به تو نفع بدهد و به هر کس که آن را تعلیم می‌کنی نیز سود می‌بخشد...؟

گفتم: بلی یا رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: اگر توانستی در ثلث سوّم شب جمعه برخیز و اگر نتوانستی قبل از آن، چهار رکعت نماز بگذار! در رکعت اوّل بعد از حمد سوره یس و در رکعت دوّم بعد از حمد سوره سجده و در رکعت سوّم بعد از حمد سوره دخان و در رکعت چهارم حمد و سوره ملک را می‌خوانی (و هر دورکعت تشهد و سلام می‌گویی).

بعد از پایان نماز ابتدا حمد وثنای خداوند می‌گویی (ذکر الحمدلله و سبحان الله) سپس بر پیامبر و آل او درود می‌فرستی و برای مؤمنان از خداوند طلب آمرزش و غفران می‌کنی، آن گاه این دعا را می‌خوانی:

اللهم ارحمنی بترک المعاصی ابداً ما أبقیتنی و ارحمنی من ان اتکلّف ما لا یعنینی و ارزقنی حسن الظّنّ فیما یرضیک عنّی. اللهم بدیع السّموات و الأرض ذالجلال و الأکرام و الغرّه الّتی لاترام، اسألک یا الله یا رحمان بجلالک و نور وجهک ان تلزم قلبی حفظ کتابک کما علّمتنی و ارزقنی ان اتلوه علی النّحو الّذی یرضیک عنّی ان تنوّر بکتابک بصری و تطلق به لسانی و ان تفرّج به عن قلبی و تشرح به صدری و تستعمل به بدنی و تقوّینی علی لک و تعیننی علیه فانه لا یعیننی علی الخیر غیرک و لا یوفّق له الّا انت.[۲]

۴. آشنایی با صرف و نحو و زبان عربی
در حفظ قرآن کریم، آشنایی با صرف و نحو و زبان عربی بسیار مفید و سودمند است و بدون آن کار حفظ به سختی انجام می‌پذیرد و آیات در ذهن به خوبی جای نمی‌گیرند، به خاطر این که انسان بوسیله زبان عربی می‌تواند با روح و معانی آیات ارتباط برقرار کند و اگر معنای کلمات و آیات را نداند باید چندین برابر زحمت بکشد، مثلاً وقتی معنای آیات را می‌داند هیچ گاه نمی‌گوید: انّ الله یحبّ من کان خوّاناً اثیما[۳] و اگر کسی آیه را چنین تلاوت کرد می‌گوید: این آیه صحیح نیست، چون خداوند گنهکاران و خائنین را دوست ندارد. و نیز درهر جای دیگری وقتی با معنی آیات و لغت عربی انس داشته باشد، می‌تواند کلمات را به خوبی حدس بزند و اعراب کلمات را نیز به درستی ادا می‌کند و فاعل را مرفوع (ضمه‌دار) و مفعول را منصوب (فتحه‌دار) و... .

این امر آن چنان مهم است که می‌توان آن را یکی از مؤثرترین عوامل پیشرفت در حفظ قران به شمار آورد و آشنایی با صرف و نحو و لغت عربی باعث علاقه و عشق بیشتر حافظ و آیات را نیز در ذهن زیباتر و دلنشین‌تر می‌کند.

۵. ایجاد تمرکز حواس
یکی از عوامل اساسی و بسیار مهم برای موفقیت در زمینه حفظ قرآن تمرکز کامل حواس وخالی کردن ذهن از هرگونه اشتغالات فکری در هنگام بخاطرسپاری آیات است.

اگر کسی با قلب و ذهنی فارغ از همه جا و متوجه حفظ آیات قرآن یک ساعت تلاش کند به مراتب موفق‌تر خواهد بود، از کسی که ساعت‌ها وقت صرف کند، در حالی که پریشانی افکار و اشتغالات او را در عوامل دیگری سیر می‌دهد. تمرکز حواس یعنی جلوگیری از نفوذ افکار خارجی وثابت نگه داشتن دقت و توجه روی موضوع خاص و طبیعی است که اگر افکار دیگری دارد ذهن شود، موضوع مورد نظر خارج و این کار در ابتدا قدری مشکل است و نیاز به تمرین و ممارست دارد. همان طور که حضور قلب و تمرکز حواس در نماز نیز دشوار است به طوری که انسان ابتدائاً در طول نماز بیش از چند لحظه نمی‌تواند حضور قلب خود را حفظ نماید و از ورود فکرهای گوناگون به ذهن خود جلوگیری کند.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل مرور در زمان کوتاه می پردازند .
شیوه برتر مرور
این روش، ترکیبی از شیوه های دوم و سوم است.
در این روش مراحل زیر انجام می شود:
۱- بخش مورد نظر برای مرور مشخص می شود.
۲- اگر ممکن باشد تلاوت ترتیل آن برای استفاده آماده می شود. در غیر این صورت به کارگیری تلاوت ترتیل منتفی می گردد.
۳- در صورت موجود بودن، همگام با پخش تلاوت ترتیل، به قرائت آیات اقدام می شود. در غیر این صورت آیات با دقت قرائت می شود.


در باره کیفیت قرائت در این روش به چند نکته توجه کنید:
بعضی از دفعات مرور باید از روی مصحف و برخی نوبت ها از بر انجام شود. تناوب از رو و از بر خواندن بستگی به کیفیت محفوظات دارد. در افرادی که کیفیت حفظ متوسطی دارند، توصیه می شود به ازای هر سه بار از رو خواندن (نه با دقت و تمرکز روی مصحف بلکه نگاه اجمالی برای تثبیت بیشتر صفحه و سطور در ذهن)، یک بار از بر خوانده شود.


بعضی از دفعات مرور باید بدون صدا و برخی نوبت ها با صدای معمولی انجام شود. تناوب بدون صدا و با صدا خواندن بستگی به کیفیت محفوظات دارد. در افرادی که کیفیت حفظ متوسط و ادای معمولی دارند، توصیه می شود به ازای هر پنج بار قرائت بدون صدا، یک بار با صدای معمولی (و نه با صدای بلند) قرائت شود.


توجه کنید تلاوت مستمر به صورت ساده یا ترتیل با صدای بلند موجب اختلال در سیستم صوتی و آسیب دیدگی آن می شود.


بعضی از دفعات مرور باید به صورت ترتیل خوانی و برخی نوبت ها به صورت ساده خوانی انجام شود. تناوب ترتیل و ساده خوانی محفوظات بستگی به کیفیت محفوظات و ارائه آن ها دارد. در افرادی که کیفیت حفظ و ارائه آن ها متوسط باشد، توصیه می شود به ازای هر چهار بار ساده خوانی، یک بار ترتیل خوانی صورت گیرد.


دقت کنید نباید ترتیل خوانی لزوماً با صدای بلند انجام پذیرد بلکه بدون صدا هم می توان محفوظات را ترتیل خوانی کرد.
عوامل مؤثر در بهبود کیفیت و کمیت مرور محفوظات:


۱- برنامه ریزی:
یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در بهبود کمی و کیفی مرور محفوظات، برنامه ریزی مناسب است. جایگاه برنامه ریزی همان گونه که قبلاً گفتیم بسیار ارزشمند است. مرور بدون برنامه سبب کاهش تثبیت و حتی اختلال در آن می شود.


در برنامه ریزی برای مرور محفوظات، توجه به چند نکته ضروری است:
۱- برنامه ریزی مرور باید متناسب با میزان محفوظات باشد. دقت کنید:

مرور مطلوب محفوظات حافظ یک جزء، فاصله زمانی ۵ تا ۱۰ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ دو جزء، فاصله زمانی ۵ تا ۱۰ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ پنج جزء، فاصله زمانی ۷ تا ۱۵ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ ده جزء، فاصله زمانی ۱۰ تا ۱۷ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ پانزده جزء، فاصله زمانی ۱۲ تا ۲۰ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ کل قرآن، فاصله زمانی ۱۵ تا ۳۰ روز است.

زمان های یاد شده مطلوب ترین زمان است و اگر حافظ به آن مقید باشد می تواند محفوظات باثبات تری داشته باشد.


۲- در برنامه حفظی باید میزان مرور هر روز را بر اساس تثبیت حفظ تنظیم کرد. مثلاً حافظ جزء سی ام قرآن که سوره عبس را با اشکال حفظ کرده، لازم نیست هر روز به میزان مساوی مرور داشته باشد بلکه می تواند مرور سوره عبس را در یک روز و به طور مجزا انجام دهد تا در طول روز امکان چند دور قرائت آن را پیدا کند.


۳- برنامه ریزی مرور لازم است با گذشت زمان و تثبیت محفوظات قبلی تغییر یابد و در هر زمان، متناسب با وضعیت فعلی صورت گیرد. البته این بدان معنا نیست که در هر دور برنامه ریزی جدیدی داشته باشیم ولی کسی که قرآن را حفظ می کند برای هر ده دور مرور محفوظات، باید برنامه مجدد تنظیم کند.


۲- پشتکار:
لازم است حافظ برای مرور محفوظات از پشتکار مناسب برخوردار باشد. پشتکار نداشتن در مرور که نتیجه اش رها کردن مرور در دوره های مختلف زمانی است عاقبتی جز پریشانی حفظ ندارد. حافظانی را دیده ایم که به علت مرور نکردن محفوظات در طول دوران حفظ، پس از اتمام حفظ قرآن یا بخشی از آن، با مجموعه حفظ آشفته ای مواجه شده اند. حفظ قرآن تمام شده ولی تنها بخش هایی از قرآن در ذهن باقی مانده و بسیاری از بخش ها یا از ذهن رفته و یا آسیب دیده اند! این حفظ نه اثر انس و معنوی کامل خود را دارد؛ و نه قابل ارائه می باشد.


۳- مصحف مناسب:
هر چند ترجیحی که برای مصحف واحد در بخش حفظ ذکر شد، در مرور محفوظات وجود ندارد ولی ویژگی هایی را برای این مصحف می توان برشمرد:
۱- بهتر است مصحف حفظ و مصحف مرور جدا از هم باشند زیرا مصحف حفظ با ویژگی هایی که ذکر شد معمولاً برای مرور مناسب و متناسب نیست.
۲- مصحف مرور باید صفحه بندی مشابهی با مصحف حفظ داشته باشد.
۳- قطع مصحف مرور اختیاری می باشد. استفاده از قطع جیبی (۱۷ * ۱۲ سانتی متر) یا رقعی مناسب تر است.
۴- ترجیح دارد مصحف مرور ترجمه دار باشد. مصحف ترجمه زیرنویس یا مصحف با ترجمه در حاشیه صفحات مناسب تر است. در چنین مصاحفی، ترتیب صفحات با مصحف حفظ یکسان بوده و استفاده از ترجمه نیز ممکن است.
۵- توصیه های مربوط به رنگ، تذهیب و حاشیه در ویژگی های مصحف حفظ در اینجا نیز یادآوری می شود.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل مرور از روی قرآن می پردازند .
شیوه برتر مرور
این روش، ترکیبی از شیوه های دوم و سوم است.
در این روش مراحل زیر انجام می شود:
۱- بخش مورد نظر برای مرور مشخص می شود.
۲- اگر ممکن باشد تلاوت ترتیل آن برای استفاده آماده می شود. در غیر این صورت به کارگیری تلاوت ترتیل منتفی می گردد.
۳- در صورت موجود بودن، همگام با پخش تلاوت ترتیل، به قرائت آیات اقدام می شود. در غیر این صورت آیات با دقت قرائت می شود.


در باره کیفیت قرائت در این روش به چند نکته توجه کنید:
بعضی از دفعات مرور باید از روی مصحف و برخی نوبت ها از بر انجام شود. تناوب از رو و از بر خواندن بستگی به کیفیت محفوظات دارد. در افرادی که کیفیت حفظ متوسطی دارند، توصیه می شود به ازای هر سه بار از رو خواندن (نه با دقت و تمرکز روی مصحف بلکه نگاه اجمالی برای تثبیت بیشتر صفحه و سطور در ذهن)، یک بار از بر خوانده شود.


بعضی از دفعات مرور باید بدون صدا و برخی نوبت ها با صدای معمولی انجام شود. تناوب بدون صدا و با صدا خواندن بستگی به کیفیت محفوظات دارد. در افرادی که کیفیت حفظ متوسط و ادای معمولی دارند، توصیه می شود به ازای هر پنج بار قرائت بدون صدا، یک بار با صدای معمولی (و نه با صدای بلند) قرائت شود.


توجه کنید تلاوت مستمر به صورت ساده یا ترتیل با صدای بلند موجب اختلال در سیستم صوتی و آسیب دیدگی آن می شود.


بعضی از دفعات مرور باید به صورت ترتیل خوانی و برخی نوبت ها به صورت ساده خوانی انجام شود. تناوب ترتیل و ساده خوانی محفوظات بستگی به کیفیت محفوظات و ارائه آن ها دارد. در افرادی که کیفیت حفظ و ارائه آن ها متوسط باشد، توصیه می شود به ازای هر چهار بار ساده خوانی، یک بار ترتیل خوانی صورت گیرد.


دقت کنید نباید ترتیل خوانی لزوماً با صدای بلند انجام پذیرد بلکه بدون صدا هم می توان محفوظات را ترتیل خوانی کرد.
عوامل مؤثر در بهبود کیفیت و کمیت مرور محفوظات:


۱- برنامه ریزی:
یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در بهبود کمی و کیفی مرور محفوظات، برنامه ریزی مناسب است. جایگاه برنامه ریزی همان گونه که قبلاً گفتیم بسیار ارزشمند است. مرور بدون برنامه سبب کاهش تثبیت و حتی اختلال در آن می شود.


در برنامه ریزی برای مرور محفوظات، توجه به چند نکته ضروری است:
۱- برنامه ریزی مرور باید متناسب با میزان محفوظات باشد. دقت کنید:

مرور مطلوب محفوظات حافظ یک جزء، فاصله زمانی ۵ تا ۱۰ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ دو جزء، فاصله زمانی ۵ تا ۱۰ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ پنج جزء، فاصله زمانی ۷ تا ۱۵ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ ده جزء، فاصله زمانی ۱۰ تا ۱۷ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ پانزده جزء، فاصله زمانی ۱۲ تا ۲۰ روز است.
مرور مطلوب محفوظات حافظ کل قرآن، فاصله زمانی ۱۵ تا ۳۰ روز است.

زمان های یاد شده مطلوب ترین زمان است و اگر حافظ به آن مقید باشد می تواند محفوظات باثبات تری داشته باشد.


۲- در برنامه حفظی باید میزان مرور هر روز را بر اساس تثبیت حفظ تنظیم کرد. مثلاً حافظ جزء سی ام قرآن که سوره عبس را با اشکال حفظ کرده، لازم نیست هر روز به میزان مساوی مرور داشته باشد بلکه می تواند مرور سوره عبس را در یک روز و به طور مجزا انجام دهد تا در طول روز امکان چند دور قرائت آن را پیدا کند.


۳- برنامه ریزی مرور لازم است با گذشت زمان و تثبیت محفوظات قبلی تغییر یابد و در هر زمان، متناسب با وضعیت فعلی صورت گیرد. البته این بدان معنا نیست که در هر دور برنامه ریزی جدیدی داشته باشیم ولی کسی که قرآن را حفظ می کند برای هر ده دور مرور محفوظات، باید برنامه مجدد تنظیم کند.


۲- پشتکار:
لازم است حافظ برای مرور محفوظات از پشتکار مناسب برخوردار باشد. پشتکار نداشتن در مرور که نتیجه اش رها کردن مرور در دوره های مختلف زمانی است عاقبتی جز پریشانی حفظ ندارد. حافظانی را دیده ایم که به علت مرور نکردن محفوظات در طول دوران حفظ، پس از اتمام حفظ قرآن یا بخشی از آن، با مجموعه حفظ آشفته ای مواجه شده اند. حفظ قرآن تمام شده ولی تنها بخش هایی از قرآن در ذهن باقی مانده و بسیاری از بخش ها یا از ذهن رفته و یا آسیب دیده اند! این حفظ نه اثر انس و معنوی کامل خود را دارد؛ و نه قابل ارائه می باشد.


۳- مصحف مناسب:
هر چند ترجیحی که برای مصحف واحد در بخش حفظ ذکر شد، در مرور محفوظات وجود ندارد ولی ویژگی هایی را برای این مصحف می توان برشمرد:
۱- بهتر است مصحف حفظ و مصحف مرور جدا از هم باشند زیرا مصحف حفظ با ویژگی هایی که ذکر شد معمولاً برای مرور مناسب و متناسب نیست.
۲- مصحف مرور باید صفحه بندی مشابهی با مصحف حفظ داشته باشد.
۳- قطع مصحف مرور اختیاری می باشد. استفاده از قطع جیبی (۱۷ * ۱۲ سانتی متر) یا رقعی مناسب تر است.
۴- ترجیح دارد مصحف مرور ترجمه دار باشد. مصحف ترجمه زیرنویس یا مصحف با ترجمه در حاشیه صفحات مناسب تر است. در چنین مصاحفی، ترتیب صفحات با مصحف حفظ یکسان بوده و استفاده از ترجمه نیز ممکن است.
۵- توصیه های مربوط به رنگ، تذهیب و حاشیه در ویژگی های مصحف حفظ در اینجا نیز یادآوری می شود.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل توجه به مفاهیم می پردازند .
خداوند در قرآن کریم در مورد حفظ قرآن می فرماید: «بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» (آیه ۴۹ سوره عنکبوت) بلکه [قرآن] آیاتى روشن در سینه‌هاى کسانى است که علم [الهى] یافته‌اند، همچنین در آیات مختلفی در سوره قمر می فرماید: «وَلَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّکِرٍ».

ارزش و اهمیت حفظ قرآن و جایگاه والای حافظ قرآن چیزی نیست که بر کسی پنهان باشد. در آیات متعددی از قرآن کریم موضوع حفظ و بخاطر سپردن وحی با تعابیر گوناگون آمده است. تعابیری همچون ذکر آسان، آیات در سینه های دانایان، خواندن آیات در حال عبادت و نماز را می توان به عنوان نمونه یاد نمود. از طرفی در روایات بسیاری، علاوه بر توصیه به تکریم و تعظیم قرآن و اهل قرآن، سفارشهای اکیدی بر حفظ و از برکردن آیات و سوره ها و همچنین تجلیل از حافظان و حاملان وحی دیده می شود. این جایگاه والا و رفیع، فارغ از اهمیت، فضیلت و قداست ذاتی قرآن کریم، از سودمندی حفظ قرآن کریم و تأثیر درونی و برونی آن بر تفکر، شخصیت، اخلاق و رفتار فرد و جامعه حکایت می کند.

بر پایه این جایگاه و ارزش، لازم است سیاست گذاری و برنامه ریزی و مطالعات گسترده ای در همه ابعاد این موضوع مهم صورت گیرد. به مقوله حفظ قرآن از هر زاویه که بنگریم ضرورت بی چون خود را نشان می دهد؛ حفظ قرآن زمینه ساز توجه و تدبر در آیات و سوره هاست، اهتمام به حفظ، موجبات انس با قرآن را فراهم می آورد، حفظ قرآن به زندگی انسان، نظم و به وقت و عمر مؤمن، برکت می بخشد و شاید مهمتر از همه این که حفظ ذهنی قرآن، مقدمه حفظ و التزام به مفاهیم و عمل به محتوای وحی می شود که هدف غایی از نزول قرآن به حساب می آید.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل تکرار می پردازند .
در تمام شیوه‌های حفظ قرآن مهم‌ترین و پایه‌ای‌ترین اصل « تکرار » است. آنچه در شیوه‌های مختلف متفاوت است موضوع تکرار و شیوه آن و همچنین استفاده از وسایل کمک آموزشی می‌باشد.
شیوه اول:
قرائت و تکرار بدون استفاده از وسایل کمک آموزشی و انجام فعالیت دیگر
مراحل انجام حفظ در این شیوه:
۱ـ انتخاب بخش مورد نظر برای حفظ
۲ـ تسلط بر روخوانی و روان‌خوانی بخش مورد نظر
۳ـ قرائت و تکرار بخش مورد نظر از روی قرآن تا حد تسلط نسبی
۴ـ قرائت و تکرار بخش مورد نظر بدون استفاده از قرآن تا حد تسلط کامل (چنانچه در قرائت این مرحله دچار مشکل یا اشتباه شویم، مراجعه در حد کوتاه به متن قرآن لازم است)
مزایا:
۱ـ استفاده از این شیوه برای حفظ قرآن در همه شرایط امکان‌پذیر است.
۲ـ این شیوه به عوامل و امکانات خارجی نیاز و بستگی ندارد.
معایب:
۱ـ به جهت اتکای فرد به معلومات و دقت خود، امکان اشتباه در فراگیری حفظ به این شیوه وجود دارد. اشتباهاتی که بر اثر کم‌توجهی ممکن است پیش بیاید و حرف، کلمه، عبارت و حتی آیه‌ای ناصحیح حفظ و در ذهن تثبیت شود.
۲ـ برای افرادی که در قرائت و بخصوص تجوید ضعیف هستند، امکان فراگیری، تقویت و مهارت وجود ندارد.
۳ـ برای حفظ قرآن به این شیوه لازم است پشتکار زیاد و فوق‌العاده‌ای وجود داشته باشد. این میزان پشتکار و مداومت در برخی افراد وجود ندارد و ممکن است در اوایل یا اواسط کار، حفظ را رها کنند.
شیوه دوم:
قرائت همراه با تکرار به وسیله نوشتن
مراحل انجام حفظ در این شیوه:
۱ـ انتخاب بخش مورد نظر برای حفظ
۲ـ تسلط بر روخوانی و روان‌خوانی بخش مورد نظر
۳ـ قرائت بخش مورد نظر از روی مصحف (قرآن) تا حد دو یا سه بار
۴ـ کتابت آیات از روی مصحف تا حد تسلط نسبی همراه با قرائت آنها
۵ـ کتابت آیات بدون استفاده از مصحف تا حد تسلط کامل همراه با قرائت آنها (چنانچه در قرائت این مرحله دچار مشکل یا اشتباه شویم، مراجعه در حد کوتاه به مصحف لازم است)
مزایا:
۱ـ استفاده از این شیوه برای حفظ قرآن تقریباً در همه شرایط امکان‌پذیر است.
۲ـ این شیوه به عوامل و امکانات زیادی نیاز و بستگی ندارد.
معایب:
۱ـ به جهت اتکای فرد به معلومات و دقت خود، امکان اشتباه در فراگیری حفظ به این شیوه وجود دارد. اشتباهاتی که بر اثر کم‌توجهی ممکن است پیش بیاید و حرف، کلمه، عبارت و حتی آیه‌ای ناصحیح حفظ و در ذهن تثبیت شود.
۲ـ برای افرادی که در قرائت و بخصوص تجوید ضعیف هستند، امکان فراگیری، تقویت و مهارت وجود ندارد.
۳ـ صفحاتی که برای تمرین « حفظ » نوشته شده حجم زیادی پیدا می‌کنند و از بین بردن آنها ممکن است مشکل باشد.
شیوه سوم:
قرائت و تکرار همراه با شنیدن (استماع) آیات
در این شیوه مراحل زیر انجام می‌پذیرد:
۱ـ انتخاب بخش مورد نظر برای حفظ
۲ـ قرائت بخش مورد نظر همراه با استماع تا حد تسلط بر روخوانی و روان‌خوانی آن
۳ـ قرائت و استماع از روی مصحف تا حد تسلط نسبی
۴ـ قرائت بدون استفاده از مصحف تا حد تسلط کامل (چنانچه در قرائت این مرحله دچار مشکل یا اشتباه شویم، مراجعه در حد کوتاه به مصحف لازم است)
مزایا:
۱ـ به کار بستن این روش، زحمت و انرژی کمتری از ذهن انسان می‌طلبد.
۲ـ تثبیت محفوظات در این روش به جهت ترکیب عوامل مختلف، بیشتر و سریع‌تر صورت می‌گیرد.
عیب:
اگر استماع از قرائت فرد دیگر باشد، پیدا کردن چنین شخصی مشکل و تقریباً غیرممکن است. اگر استماع به وسیله نوار کاست، سی‌دی صوتی، سی‌دی رایانه‌ای و ... صورت گیرد، روش به وسایل کمک آموزشی متکی است.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل توجه به معانی می پردازند .
قرآن می‌فرماید: چرا در قرآن (هنگام خواندن) اندیشه نمی‌کنید، شاید در دلتان قفلی وجود دارد؟!

چون در آیات کریمه دریای عمیق و اقیانوس مواج معنویات و برکات است و درک آن‌ها هم، برای همه کس میسر نیست. مگر به تدبر کردن، شایسته است حافظ قرآن تدبر بیشتری نماید. چنانچه امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: بهره‌ای در قرائت قرآن نیست، مگر اینکه در ابعاد آن فکر شود.

اصولا تفکر کردن در تمام امور زندگی یکی از اصول پیشرفت انسان می‌باشد، ولی در امور معنوی و الهی تفکر و اندیشه کردن از سازندگی خاصی برخوردار است و برای تاکید این امر در قرآن کریم خداوند متعال صدها بار توصیه به اندیشه فرموده است و با واژه‌هایی چون: تفکر، تدبر، تعقل و... این امر مطرح شده است.
حافظ، قبل از حفظ قرآن باید به برکاتی که از قرآن می‌تواند بدست آورد، فکر کند و کسب آن برکات در پرتو اندیشیدن به قرآن و معارف و احکام آن است.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل توجه به الفاظ می پردازند .
اهمیت خواندن و حفظ قرآن

پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: اگر می‎خواهید با خدا سخن بگوئید پس قرآن بخوانید.
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: قلوب هم مانند آهن زنگار می‎گیرد، سؤال شد با چه چیزی زنگار را باید زدود؟ فرمود: خواندن قرآن.
امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: ثبات ایمان با خواندن قرآن است.
حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: از خواندن قرآن غفلت نکن، زیرا قلب را زنده می‎کند و از گناه ترا باز می‎دارد.
حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: کسی که قرآن می‎خواند، در درجات نبوّت قرار گرفته، غیر از آن که به او وحی نمی‎شود.

۱. پاکیزگی:
پیامبر خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: مسیر ورود قرآن را پاکیزه و معطر نمائید. اگر چه در بدو امر، این روایت پاکی ظاهری را مطرح کرده آن هم در دهان، ولی از روایات دیگر بخوبی استفاده می‎شود که پاکی تمام اعضاء مادی از قبیل گوش، چشم، زبان، دست و... را شامل خواهد شد، حتی اگر خواستار بهره‎گیری معنوی بیشتر باشیم، باید از ناپاک کردن تمام اعضاء بویژه سیستم‎های یاد شده، اجتناب کرده و نگذاریم، به گناه و حرام آلوده گردند. در این جا این نکته قابل ذکر است که اگر انسان بخواهد، به پرتگاه گناه و حرام کشانده نشود، باید از شبهات و انجام مکروهات در حد توان اجتناب نماید.
اگر چه وضو برای بسیاری از کارها خوب است و ثواب بیشتری را برای آن عمل بوجود می‎آورد، ولی برای خواندن قرآن و کارهای قرآنی لازم است.
آری انسان هنگامی که قرآن را از حفظ می‎خواند، مرور می‎کند، یا از رو می‎خواند، ولی دست خود را به الفاظ قرآن نمی‎زند، واجب نیست وضو داشته باشد، ولی در تمامی این مراحل خوب است خود را ملتزم نماید که با وضو باشد، زیرا که وضو به انسان نورانیّت و معنویت عنایت می‎کند. حتی امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: وضوی روی وضو، نور بالای نور است.
اگر فضائی را برای کارهای قرآن بر می‎گزینید، خوب است پاک باشد. چه از نظر نجس و پاکی و چه از نظر معنوی بهتر است طهارت فضا و مکان نیز لحاظ شود.
برای این امر خوب است مساجد، حسینیه‎ها، آرامگاه امامزادگان و شهداء و حتی قبور مؤمنین را برای حفظ کردن انتخاب کنید. چون محل تردد ملائکه و رحمت الهی است.

۲. یاری از قرآن برای نجات از شیطان:
قرآن می‎فرماید: وقتی می‎خواهید قرآن بخوانید از (حیله‎ها و مکرهای) شیطان رانده شده، از درگاه الهی، به خدای متعال پناه ببرید.
روایات فراوانی هم در علت و آثار این امر از حضرات معصومین ـ علیهم السّلام ـ رسیده است، آنچه مهم است زمینه‎هایی که موجب جلب نظر شیطان می‎گردد، باید از بین برد و عوامل لازم را باید بوجود آورد، تا الطاف الهی را برای خود جذب کرد. آنگاه است که انسان می‎تواند، از معنویت و نورانیت قرآن جان خود را سیراب سازد و از خواندن قرآن بهره‎های همه جانبه علمی، معنوی و دنیوی و اخروی ببرد.

۳. رو به قبله:
سعی شود هنگام خواندن قرآن، دو زانو باشیم. در روایات تأکید زیاد شده که رو به قبله بخوابید، رو به قبله بنشینید، رو به قبله غذا بخورید و رو به قبله دعا بخوانید و رو به قبله قرآن تلاوت کنید.
این رو به قبله بودن، ایجاد ارتباط قوی‎تر بوسیله قرآن و کعبه است و خود این گرایش ظاهری زمینه‎ساز پذیرش انوار الهی از طریق قرآن و کعبه می‎شود.

۴. ترتیل قرآن:
خداوند در قرآن می‎فرماید: قرآن را بصورت ترتیل بخوانید و در روایات ترتیل را معنا کرده‎اند چنانچه از امام رضا ـ علیه السّلام ـ نقل شده:
۱. کلمات را صحیح ادا کنید.
۲. وقتی به آیات علمی رسیدید، دقت کنید.
۳. در آیات عذاب، قلوب خود را متذکر شوید.
۴. همّت انسان برای پایان دادن آیات نباشد.
۵. در هنگام خواندن آیات رحمت به خداوند امیدوار باشید و در هنگام قرائت آیات عذاب، خاشع باشید.
از امام علی ـ علیه السّلام ـ سؤال شد ترتیل چیست؟
فرمود: ترتیل اداء (صحیح) حروف و رعایت موارد وقف می‎باشد.
خداوند می‎فرماید: ای پیامبر برای اینکه قرآن در قلبت تثبیت گردد، آنرا بصورت ترتیل فرستادیم.
در جای دیگر می‎فرماید: ای پیامبر قرآن را بصورت ترتیل بخوان.

۵. اندیشه کردن:
قرآن می‎فرماید: چرا در قرآن (هنگام خواندن) اندیشه نمی‎کنید، شاید در دلتان قفلی وجود دارد؟!چون در آیات کریمه دریای عمیق و اقیانوس موّاج معنویات و برکات است و درک آن‎ها هم، برای همه کس میسّر نیست. مگر به تدبّر کردن، شایسته است حافظ قرآن تدبر بیشتری نماید. چنانچه امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: بهره‎ای در قرائت قرآن نیست، مگر اینکه در ابعاد آن فکر شود.
اصولاً تفکر کردن در تمام امور زندگی یکی از اصول پیشرفت انسان می‎باشد، ولی در امور معنوی و الهی تفکر و اندیشه کردن از سازندگی خاصی برخوردار است و برای تأکید این امر در قرآن کریم خداوند متعال صدها بار توصیه به اندیشه فرموده است و با واژه‎هایی چون: تفکر، تدبر، تعقل و... این امر مطرح شده است.
حافظ، قبل از حفظ قرآن باید به برکاتی که از قرآن می‎تواند بدست آورد، فکر کند و کسب آن برکات در پرتو اندیشیدن به قرآن و معارف و احکام آن است.

۶. خشوع در قرآن:
قرآن می‎فرماید: آیا زمان آن نرسیده، که هنگام یاد خدا در قلوبشان، خشوع بوجود آید.
قرآن را باید با احترام خواند، البته در تمام ابعادش، از نظر نشستن، خواندن، گرفتن قرآن، اداء کلمات و...
حافظ، چون چنین افتخاری نصیبش شده، که توفیق حفظ قرآن را یافته، باید با تمام وجود به اجزاء کوچک و بزرگ قرآن کاملاً احترام قائل شود، تا خداوند هم او را مورد لطف خود قرار دهد، زیرا که او به کتاب الهی، احترام قائل شده است.
اگر چه در قرآن توصیه شده، در راه رفتن، حرف زدن، خوردن، نشستن، معاشرت و... سعی کنید، غرور نداشته باشید، ولی در رابطه با کارهای قرآن باید نهایت تواضع را بخرج داد.
حافظ، نباید فکر کند که این لیاقت اوست، که حافظ تمام، یا قسمتی از قرآن شده، که در نتیجه به غرور وادار شود، بلکه باید بداند که این لطف ویژه خداست.
هر لحظه ممکن است، این لطف سلب شود. برای حفظ این نعمت الهی، باید از آفت کبر، بی‎توجهی، به خدا و عادی شدن نسبت به کارش پرهیز کند، تا نعمت، افزایش و یا تداوم یابد.

۷. استماع قرآن:
یکی از نکات مهم این است که قاری، باید هنگام خواندن دیگران کاملاً توجه کند، حرف نزند، توجه داشته باشد، زمزمه دیگری نداشته باشد و...
خدای متعال می‎فرماید: وقتی قرآن خوانده می‎شود گوش دهید، شاید مورد رحمت الهی قرار گیرید.
حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: کسی که مشتاق الهی است، به قرآن گوش دهد.
حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: خواندن قرآن، بلای دنیوی را مرتفع می‎کند و گوش دادن به قرآن مشکلات آخرت را مرتفع می‎سازد.
استماع قرآن غیر از شنیدن است، لذا در شنیدن موسیقی، غیبت و... آقایان می‎فرمایند: اگر شنیدن باشد، اشکال ندارد، ولی استماع حرام است، منظور از استماع این است که انسان همراه با گوش دادن دقت هم داشته باشد.
اگر چه گوش دادن برای حفظ نباشد باز هم باید همراه با دقت باشد.

۸. تشویق و آموزش قرآن:
تشویق در کارهای نیک، برای انسان برآیند خوبی خواهد داشت، اگر انسان بتواند در حفظ قرآن، دیگران را تشویق کند برکات الهی زیادی برای او خواهد بود و علاوه مورد علاقه مترّبی قرار خواهد گرفت.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: بهترین شما کسانی هستند که خود قرآن بیاموزند و به دیگران نیز بیاموزند.
رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: اگر زندگی سعادتمندانه می‎خواهی، مرگ را شهادت گونه دوست داری، نجات از ترس قیامت را علاقه داری، نور در تاریکی قیامت می‎خواهی، سیرابی، در روز عطش قیامت را خواهانی، برتری عمل در روز حساب را جویایی، پس قرآن تدریس کن زیرا که وقت گذاری در راه قرآن یاد خدا و نجات از شیطان است و برتری عمل در حساب می‎باشد.

۹. دعای ختم قرآن:
خوب است در پایان هر کار قرآنی، این دعا هم قرائت گردد. زیرا امام علی ـ علیه السّلام ـ توصیه فرموده‎اند:
اَللّهم اَشْرَحْ بالْقرآنِ صَدْری و اسْتَعْمَلْ بِالقُرانِ بَدَنی وَ نَوِّرَ بِالقُرْانِ بَصَری وَ اَطْلِقْ بِالْقُرْانِ لِسانی وَ اَعِنّی عَلَیْهِ ما اَیْقَیْتَنی فَاِنَّهُ لا حَوْلَ و لا قُوَةَ اِلّا بِکَ.
خدایا در پرتو قرآن سینه‎ام را گشاده گردان، (حوصله بده) اعضاء بدنم را بوسیله عمل به آن نورانی نما، دیدگانم را بخاطر قرآن نورانی کن، زبانم را گویا گردان و در راه رسیدن به یقین در پرتو قرآن یاریم نما، زیرا که قدرت و توان بجز از مسیر تو ممکن نباشد.

۱۰. انگیزه عالی:
حفظ و درک قرآن نباید، براساس اهداف مادی،‌دنیوی و ظاهری باشد، بلکه فقط باید با انگیزه کسب مقامات معنوی انجام گیرد، اگر چه این هم، چندان عالی نیست. ولی از اهداف قبلی بهتر است.
آری اگر در ضمن حفظ قرآن، علاقه به تظاهر پیدا کردید، بدانید کار به پایان نخواهد رسید و یا اگر هم به پایان برسد، زمینه ساز امور معنوی و اخروی نخواهد بود.
اگر از این نعمت برای کسب معاش بهره جوئید، یا برای فخر فروشی به بزرگان بکار ببرید، یا بخواهید برای نزدیک شدن به ملوک و سلاطین سود جوئید، قطعاً تلاش خود را تباه کرده و روز قیامت با شرمندگی وارد محشر خواهید شد.
گرچه یکی از معانی حفظ، بیاد سپردن کلمات و آیات قرآن است ولی بُعد دیگر حفظ، بکارگیری دستورالعمل‎های شفا بخش آن خواهد بود و انتقال آن معارف به دیگران می‎باشد، که باید هدف عالی، در این امور مدنظر قرار گیرد تا انسان به برکاتی ارزنده نائل آید.

۱۱. بهترین راه تداوم:
از آنجا که حفظ قرآن یکی از نعم بزرگ الهی محسوب می‎شود و کسی که توفیق به این کار را پیدا کند، زمینه جذب برکات زیادی از سوی خدای متعال خواهد بود، جا دارد که برای رسیدن به نعمت حفظ قرآن انسان از خدای متعال و حضرات ائمه اطهار ـ علیه السّلام ـ مدد جوید و به عنوان یکی از خواسته‎های مهم و در واقع قابل توجه در نظر داشته باشد.
در اینجا برای درک این توفیق علاوه بر نکاتی که ذکر شد، یا ذکر خواهد گردید، بجاست در آغاز و پایان هر کار قرآنی از خداوند، توفیق تداوم آنرا داشته باشیم.
فکر نکنیم که این راه بطور طبیعی آغاز شده و پایان هم خواهد یافت، بلکه باید گفت، یک لطف ویژه خداوند است و لطف ویژه هم در صورتی تداوم خواهد داشت که ابعاد معنوی انسان هم، تداوم داشته، بلکه تقویت گردد.
تذکر: برای تأمین این امر خوب است، کارهای قرآنی خود را هدیه به روح مطهر حضرات انبیاء و ائمه ـ علیهم السّلام ـ مادران ائمه ـ علیهم السّلام ـ شهداء، اولیای الهی و روح مؤمنین نمایید. یقین داشته باشید از ثواب شما کم نخواهد شد، بلکه بر توفیق و پیشرفت شما افزوده خواهد شد.

۱۲. قرآن انتخابی:
قرآنی که انتخاب می‎شود، از ابتدائی‎ترین روزها، تا پایان حفظ و حتی برای مرور هم باید یکی باشد، برای تأمین این امر بهتر است، یک رسم الخط را انتخاب کرده و از آن قرآن در قطع‎های گوناگون و به تناسب جاهایی که می‎خواهید قرآن را حفظ کنید، تهیه نمائید.
مثلاً در منزل، محل کار و... می‎توانید قرآنی درشت خط و یک رسم خط انتخاب کنید و برای مرورهای بعدی از قرآن جیبی یا نیمه جیبی و بدون ترجمه همان رسم الخط استفاده نمائید.
صفحات قرآنی، هر چه کوچکتر و کم فاصله باشد در حفظ کمک بهتری خواهد داشت. خوب است قرآن نیم جیبی را همراه داشته باشید تا در فرصتهای کوتاهی که پیش می‎آید و می‎خواهید مرور کنید، از آن استفاده نمائید و هر کجا بخاطرتان نیامد بعد از درنگ چند لحظه‎ای و تکرار کلمات قبل آن، به قرآن مراجعه نمائید.
ضمناً می‎شود در اوائل کار که هنوز آیات زیادی حفظ نیستید جزء یا حتی یک ورق را از قرآن مورد نظر جدا کرده و در جلدهای پلاستیکی قرار دهید تا حجم قرآن در جیب دچار مشکل نشود، یا خود قرآن پاره نگردد.
بعد می‎توانید هر مقدار که حفظ کردید، آنرا با وسائل سوراخ کن سوراخ رده و در گیره‎های پوشه قرار داده پس از اینکه آیات زیادی را حفظ کردید، کل قرآن را همراه ببرید استفاده از قرآن‎های سی جزء بصورت مجزا چاپ شده است، این مشکل را برطرف می‎سازد. اگر چه در مرور هم بعداً خواهیم گرفت، بهتر است روی برنامه باشد.
سعی کنید قرآن‎هایی انتخاب کنید که در بازار فراوان باشد، در غیر اینصورت، یکی دو نسخه تهیه کنید، زیرا ممکن است برنامه حفظ شما چند سال بطول بیانجامد و نیاز به نسخه دیگری پیدا کنید، و در آن زمان از آن نسخه پیدا نشود.
قرآن‎هایی که برای حفظ در نظر می‎گیرید، باید خیلی ساده و بی‎غلط و بدون آلایش باشد و از قرآن‎هایی که تذهیب شده و یا چند رنگ است و... جداً بپرهیزید.

۱۳. مکان:
اگر برای تقسیم آیات، حفظ و مرور، مکان خاصی را در نظر بگیرید، نقش مهمی در پذیرش حافظه شما خواهد داشت.
مکان برنامه‎های حفظ قرآن خوب است، آرام و از نظر ظواهری که موجب جلب نظر می‎شود خالی باشد، رفت و آمد، سر و صدا خورد و خوراک در آن انجام نشود، تا تمرکز بیشتری بوجود آید. اگر ممکن باشد جایی را برگزینید که در آن جا خاطره شاد و غمناکی بیاد نداشته باشید، بهتر است در آن مکان به هیچ کس وعده‎ای ندهید، و در آن زمان به هیچ کار دیگری فکر نکنید و آن مکان خاص را فقط برای آن کار خاص در نظر بگیرید.
از شروع به کار قرآنی، سعی کنید مقداری روی آیات قبل مرور کنید،‌تکرار نمائید و فکر کنید تا ذهنتان آمادگی کافی را پیدا کند.
مکان مطالعه بهتر است زیاد گرم نباشد، و اگر سرد باشد باید قسمت بالای بدن را گرم نگهداشته شود ولی اگر پاها و دستها در معرض هوای سردتر باشد خیلی خوب است. و خلاصه مکان مطالعه طوری انتخاب شود که هوای آزاد در جریان باشد.
نور کافی و متعادل برای مطالعه لازم می‎باشد.
مکان مطالعه باید از نورهای خیلی تند یا کم رنگ، دور باشد و تأمین یک نور متعادل برای جلوگیری از خستگی و نیز تداوم کار بسیار لازم است.
فضای مطالعه، نوع لباس، فرش و... از رنگهای تند نباشد که موجب خستگی چشم می‎گردد.

۱۴. زمان:
حفظ قرآن اگر چه خیلی لذّت بخش است و در پرتو آن توفیقات فراوانی خدای متعال، به انسان عنایت خواهد کرد، برای تداوم حفظ قرآن لازم است از تمام امکانات لازم برای این توفیق الهی بهره برد. زمان مطالعه خوب است از بهترین اوقات روز باشد که در آن زمان هم سیستم‎های بدن، آرامش کافی را داشته باشد و هم طبیعت از آرامش خاصی برخوردار باشد و آن زمان بعد از اذان صبح خواهد بود، در صورتی که مقدور نباشد بعد از طلوع آفتاب و یا پس از یک استراحت کوتاه بین روز مناسب است.
اگر انسان بتواند برنامه زندگی خود را طوری تنظیم کند، که شبها زودتر بخوابد و یکی دو ساعت قبل از اذان صبح بیدار شود و به مطالعه بپردازد (مخصوصاً برای برنامه قرآن) برکات والاتری را درک خواهد کرد.
تذکر: البتّه بعد از بیدار شدن، بلافاصله به مطالعه نپردازید، بلکه بعد از بیدار شدن نرمش، تطهیر، مسواک کردن، استنشاق، خروج خلط از فضای سینه و آنگاه اندکی به نوشتن بپردازید که این تنش‎ها موجب می‎شود سیستم‎های داخلی بدن هم به فعالیت افتند و اعضاء بدن کاملاً بیدار شوند. زیرا انسان وقتی چشم خود را باز می‎کند و بیدار می‎شود، بسیاری از سیستم‎های داخلی بدن هنوز فعالیت همه جانبه خود را آغاز نکرده‎اند، لذا گاه دیده می‎شود طرف بیدار شده پس از مطالعه چند دقیقه دوباره به خواب می‎رود.
برای طی مراحل حفظ قرآن، لازم است اوقات خاص را در نظر بگیرید و در زمان تعیین شده اقدام نمائید.

۱۵. ورزش:
برای مطالعه با نشاط، انسان نیاز مبرم به تنوّع و ورزش دارد، کسی هم که مشغول حفظ قرآن است، باید به این نکته توجه فراوان نماید.
اگر چه ورزش‎های زیادی برای تمرکز، چشم، اراده، گوش و... در کتاب حافظه و شیوه‎های موفقیّت در تحصیل نقل شده است ولی لازم است در اینجا نیز به برخی از آن‎ها اشاره شود، زیرا هر ۲۰ دقیقه مطالعه عمیق، به یک ورزش نیاز است.
اوّل: ورزش چشم: ۳ دقیقه کف دست را بصورت بسته روی چشم قرار داده، بطوری که هیچ نوری وارد چشم نگردد.
دوّم: ۵ بار در حالی که به انگشت سبابه نگاه دقیق می‎کنید، آنرا از فاصله یک متری به مرور به نزدیک‎ترین فاصله ممکن تا چشم بیاورید و این کار را به عکس انجام دهید.
سوّم: ۳ بار بطور دقیق به آخرین زوایای پنج طرف (راست، چپ، پایین، بالا و جلو) نگاه کنید و سعی نمائید در ماهیچه‎ها و رباط‎های چشم کشش ایجاد شود.
چهارم: ۵ مرتبه پلک‎ها را بصورت تند بهم بزنید.

۱۶. روخوانی:
یادگیری کامل قواعد روخوانی، یکی ازعوامل مهم حفظ قرآن می‎باشد. چون کسی که به قواعد روخوانی مسلط نباشد، حفظ کردنش ارزشی ندارد، زیرا حفظ غلط قرآن موجب گناه می‎شود. مخصوصاً اگر انسان آگاهانه کلمه یا آیه‎ای را غلط بخواند بجای ثواب، گناه خواهد کرد.

۱۷. تجوید:
آموزش قواعد خوب خوانی (تجوید) از اموری است که حائز اهمیت می‎باشد، البته برای این دانش مراحل گوناگونی می‎باشد که حافظ قرآن باید به ضروریات آن اکتفا نماید.

۱۸. دقت در معنی:
برای حفظ کردن بهتر و زودتر قرآن، آشنایی مختصری راجع به رابطه بین آیات و معنای کلمات الزامی است، تا با توجه به گستره و مکررات آیات و کلمات با مشکل مواجه نشویم.
وقتی که می‎خواهید بخشی را حفظ کنید، اول نگاهی گذرا به لغات کرده، بعد هم سیر کلی معنوی آیات را در ذهن ترسیم نموده، آنگاه پایان آیه را به آغاز آیه بعدی پیوندی معنوی دهید، مخصوصاً در موارد وقف دقت بیشتری کنید که دچار اشکال نشوید.
هنگام تکرار کردن بهتر است به حروف و کلمات و معانی مورد نظر دقت کنید و از توجه نمودن به آیات بعد و قبل و حوادث قرآن و اطراف خود پرهیز نمائید. تا شکل ظاهری و معنوی آن در ذهن شما کاملاً تثبیت گردد.

۱۹. تکرار و خواندن از روی قرآن:
حداقل سه بار آنهم به صورت ترتیل و با دقت بخوانید بطوری که هر کلمه را در ذهن ترسیم کنید و بعد پاک کرده و کلمه بعدی قرار گیرد. صحیح حفظ کردن خیلی مهم است، دقت در حفظ اولیه از اهمیت ویژه‎ای برخوردار است، اگر کلمه دارای حروف بیشتر و یا چند حرف تشدیددار و... است باید ابتدا درست خواندن را تأیید نمائید، بعد مرحله حفظ را آغاز کنید.

۲۰. نوشتن از روی آیات:
اگر برای حفظ کردن قبلاً حداقل ۳ بار، از روی آیات نوشته آنهم درشت و با اعراب و هر حرف را اعراب گذاری کرده و بعد حرف دیگر را بنویسید، خیلی جالب است، چون با این کار از سه حس استفاده کرده و در نتیجه به یادگیری شما کمک زیادی خواهد کرد.

۲۱. شنیدن و تکرار ترتیل:
قبل از حفظ سعی کنید سه بار آیات را بصورت ترتیل بشنوید و در حین شنیدن به کلمات هم کاملاً نگاه کرده و دقت نمائید.

۲۲. انتخاب برتر:
اگر برای خواندن، شنیدن از صوت و قلم کسانی بهره جوئید که از نورانیت بیشتری بهره‎ورند[۲۶] ثبات و توفیق شما مؤثر خواهد بود. زیرا اگر چه سعادت حفظ قرآن، خیلی مهم است ولی مهمتر از آن توفیق به انجام فرامین آن است.
برای آغاز روخوانی آیات قرآن می‎توانید با قرائت بخوانید، ولی در مرحله حفظ سعی کنید، فقط بصورت ترتیل بخوانید.

۲۳. رابطه بین آیات:
بهتر است آیاتی که می‎خواهید حفظ کنید، از نظر معنوی تقسیم کنید و آیات پیوسته بهم را در یک مرحله حفظ نمائید، اگر چه ۱۰ یا ۱۵ آیه باشد ولی اگر آیات مرتبط با هم زیاد نبودند می‎توانید در جلسه بعدی حفظ کنید، ولی سعی کنید پیوند معنوی بین آیات قبل و بعد را برقرار نمائید.

۲۴. مقدار معین:
برای حفظ از نظر مقدار، حدی را در نظر بگیرید ولی اگر بخاطر ارتباط معنوی کم یا زیاد شد مهم نیست.

۲۵. انتخاب ابتدائی حفظ:
ابتدا خوب است از سوره‎های کوچک قرآن شروع کنید.

۲۶. پرهیز از عجله و شتاب:
در حفظ و تکرار کردن در آغاز کار خیلی عجله نکنید، ولی سعی نمائید با روش ترتیل یکی از قاریان برجسته خود را هماهنگ کنید و با او هم پیش بروید.
۲۷. تند خوانی:
بعد از اینکه آیات را کاملاً حفظ کردید، می‎توانید یک جزء را بصورت سریع و با ترتیل بخوانید.

۲۸. انگیزه متعالی:
در انجام کارهای نیک باید به آثار الهی و معنوی آن توجه کرد، ‌نه به آثار دنیوی و مادی آن، در حفظ قرآن با توجه به ذکر روایاتی که در بخش نخست متذکر شدیم، باید فقط در انتظار آثار معنوی در دنیا و آخرت آن باشیم و این عالی‎ترین انگیزه، برای این امر جالب خواهد بود که قابل مقایسه و برابری با هیچ پاداش و آثاری نخواهد بود.

۲۹. شناخت عوامل مثبت و منفی:
تصمیم و پشتکار در هر کاری اساس موفقیت است، در تصمیم باید دقت کافی را بکار گرفت و چنانچه در مرحله‎ای موفق به انجام عزم خود نشدید، نباید کار را رها کنید، بلکه دوباره مصمم به انجام شوید. زیرا گاه عوامل مثبت یا منفی پیش می‎آید که انسان را از کار باز می‎دارد، در این صورت خوب است که عوامل را ارزیابی نمائید، اگر عامل مثبت است که مانع این فکر شده پس از برطرف شدن به کار ادامه دهید و اگر عامل منفی است با آن زمینه مبارزه کنید. تا بتوانید به کار ارزنده خود، مخصوصاً حفظ قرآن، اقدام نمائید.
در اینجا این نکته قابل تذکر است گاه انسان کارهایی انجام می‎دهد که توفیقات از او سلب می‎شود در بخش آفات توفیق یادآور خواهیم شد.

۳۰. توکل به خدا:
از آنجا که حفظ قرآن برکات فراوانی در پی دارد و برکات نیز در پرتو توکل به خدا ترمیم و تداوم می‎یابد، باید انسان همیشه با توکل بخدا شروع و پایان نماید. هیچ گاه به فکرش عبور نکند این من هستم که قرآن را حفظ کردم و روزی یک ساعت این کار را انجام می‎دهم، بلکه باید مکرراً تکرار کند، این لطف خداست که به این کار توفیق یافته‎ام و پیوسته از خداوند بخواهد که توفیق دهد تا بر ادامه کار مصمم باشد و تا طی مراحل نهائی و درک مفاهیم عالیه قرآن به تلاش خود ادامه می‎دهد.

۳۱. پرهیز از مقایسه:
انسان نباید در کارهای حفظ قرآن خود را با دیگران مقایسه کند، زیرا هر کسی یک نوع استعداد دارد و ممکن است در یک امری قوی‎تر و در اموری ضعیف‎تر باشد و فرد دیگر برعکس او، در این صورت اگر کسی توان حفظ او زیاد است و انسان دیگر کم‎تر، باید تلاش بیشتری کند تا خود را به او برساند و یا اینکه با فرد دیگری کار را دنبال نماید، زیرا:
برخی هستند زود حفظ می‎کنند و دیر فراموش می‎کنند.
عده‎ای هستند زود حفظ می‎کنند و زود هم فراموش می‎کنند.
جمعی هستند دیر حفظ می‎کنند و زود هم فراموش می‎کنند.
گروهی هستند دیر حفظ می‎کنند و دیر هم فراموش می‎کنند.
ولی در هر حال مقایسه خود با دیگران کار اشتباهی است و بار کشیدن از حافظه بیش از ظرفیت بی‎میلی و وازدگی پیش خواهد آورد، بهتر است انسان، ابتدا ظرفیت حافظه خود را ارزیابی نماید و بعد در حد توان اگرچه از کم شروع به حفظ کردن نماید، بعد به مرور مقدار آیات جدید را افزایش دهد.

۳۲. پرهیز از تفرقه حافظه:
درک و گزینش انسان محدود است و نمی‎تواند در همه چیز چهره بارز و چشم‎گیری داشته باشد، بکارگیری حافظه در چند موضوع آن هم بصورت کار اصلی، بی‎ثمر یا کم نتیجه خواهد بود، آری در کنار حفظ قرآن می‎توان علوم و دروس دیگر را هم آموخت، ولی نباید انسان خود را طوری عادت دهد که کارها را مجموعی انجام دهد، یعنی در وقت مطالعه درس... به قرآن اندیشه کند و در وقت خواندن قرآن به حل تمرینات فلان درس بپردازد و یا برای کار روز آینده برنامه ریزی نماید و یا اینکه درصدد چاره جویی و پاسخ گوئی به مشکل روز گذشته برآید.
آری تفرقه حافظه و انجام کارهای زیاد، آن هم بگونه‎ای که تفاوت اصولی با هم دارد موجب می‎شود انسان در کارها کمتر به پیروزی برسد.
با توجه به برکات عالیه قرآن، خوب است انسان مدتی که به کار با قرآن اشتغال دارد از کارهای غیر مهم و اصلی دیگر جدّاً پرهیز کند.

۳۳. پرهیز از یادگیری ناگویا:
حفظ کردن، دقّت کافی روی حروف، حرکات و کلمات می‎باشد، اگر این دقت موردنظر قرار نگیرد، قطعاً زود هم از ذهن خارج شده و یا اینکه انسان ناقص و غلط حفظ خواهد کرد.
گاهی پیش می‎آید انسان کلمه‎ای را چندین بار تکرار می‎کند و حتی حفظ می‎کند ولی زود فراموش می‎نماید، این بخاطر یادگیری ظاهری کلمات است و عمیقاً حروف و علامات در ذهن جایگزین نشده است، بلکه شبهی از آن در ذهن جای گرفته است، لذا گاه می‎گویید می‎دانم یک ن، د، ر، دارد، اعراب آنرا فراموش کرده، تمام آیه را حفظ هستید، ولی این یادگیری ناگویا شما را از موفقیت‎های بیشتر باز می‎دارد لازم است شما با دقت حروف و اعراب آنرا در ذهن ترسیم کنید، بعد به کلمه بعدی بپردازید، تا شکل صحیح و کاملی از عبارات در ذهن شما جایگزین گردد.

۳۴. پیوند آغاز و پایان آیه:
پیوند بین پایان و آغاز هر آیه یکی از نکاتی است که دارای اهمیت زیادی می‎باشد، گاه ممکن است آیات را به تنهایی حفظ باشید، ولی پس از پایان آیه‎ای نتوانید آیه بعدی را تکرار کنید، در این صورت لازم است ایجاد رابطه نمایید. مخصوصاً آیاتی که دارای الفاظ مشترک هستند که دقت بیشتری را می‎طلبد و بهتر است این گونه آیات را بصورت مجموعی در نظر گرفته تا بتوانید موفقیت بیشتری را بدست آورید.

۳۵. حفظ آیات مشابه از نظر لفظی:
هر چه انسان آیات بیشتری را حفظ کند، به آیات مشترک زیادتری برخورد خواهد کرد، برای همین است که دقت فراوان‎تری را می‎طلبد، در این موارد باید رمزی را بین آیات و زمان و مکان و حالت حفظ قرآن ایجاد کنید، که آیات دیگر، مشابه آن خصوصیت را نداشته باشد. اصطلاحاً از این امر در روانشناسی به تداعی[۲۸] تعبیر می‎کنند، تداعی یعنی اینکه بین مطالب رابطه بوجود آوریم، لازم نیست این تداعی منطقی و عقلائی باشد، بلکه آنچه که بتواند ایجاد این پیوند را بنماید تداعی می‎باشد، بعنوان نمونه:
در آخر آیات ۱۷۶ ـ ۱۷۷ ـ ۱۷۸ سوره ال عمران سه جمله شبیه به هم وجود دارد، که فقط به ترتیب زیر اختلاف دارند:
آیه ۱۷۶ و لهم عذاب عظیم.
آیه ۱۷۷ و لهم عذاب الیم.
آیه ۱۷۸ و لهم عذاب مهین.
حفظ کردن این جملات مقداری دقت و توجه را می‎طلبد، اگر بخواهیم می‎توانیم از سه حرف اوّل کلمه مخالف لفظ «عام» را ترکیب کنیم، به معنای آن کاری نداریم، ‌فقط هنگام تکرار در ذهن می‎آوریم که اول با حرف عین و دوّمی با حرف الف و سوّمی با حرف میم شروع می‎شود.

۳۶. روش درست مرور آیات:
الف: باید آیات را از حفظ بخوانید و هنگامی که به مشکلی برخورد کردید، پس از اندکی فکر کردن، به قرآن مراجعه نمائید.
ب: هنگام مراجعه و پس از رفع اشکال لفظی، تأمّل کنید، تا کاملاً مورد اشکال در ذهن شما بماند و حداقل ۳ بار تکرار نمائید.
ج: اگر هنگام مرور، فردی هم گوش دهد، یا اینکه ضبط کنید و بعد خود گوش کنید، تا رفع اشکال شود، بهتر است. زیرا گاه ممکن است انسان فکر کند درست می‎خواند، ولی در اصل غلط خوانده است.
د: مرور و حفظ باید از یک شیوه: ترتیل، یا صوت و... استفاده شود.
هـ: اگر بخشی از آیات را کاملاً حفظ هستید، لازم نیست سریع از‌ آن بگذرید، بلکه سعی نمائید، با یک ریتم و آهنگ تکرار نمائید.
و: قبل از مراجعه به قرآن، اندکی تأمّل کنید، نه اینکه بلافاصله در هنگام اشکال، به قرآن مراجعه نمائید.
ز: برای مرور، می‎توانید از نوارهای ترتیل هم استفاده نمائید.
ح: برای مرور سعی نمائید کلمات کاملاً در ذهن ترسیم شود، نه فقط حفظ ظاهری باشد.
ط: در هنگام مرور نباید اضطراب، عجله، ترس و نگرانی بخود راه داد. حتی هنگام تحویل یا امتحان دادن نیز باید آرامش حفظ شود.

۳۷. سن مناسب برای حفظ قرآن:
برای حفظ قرآن هیچ زمانی دیر نیست، بلکه در هر صورت و هر زمان مقدور انسان باید در صدد کسب این گونه توفیقات الهی برآید. پویا کردن حافظه و سپاسگزاری از نعمت‎های الهی، در پرتو بهره‎گیری از آن اعضاء در راستای علاقه فراوان معصومین ـ علیهم السّلام ـ و خدای متعال است و آن اینکه انسان حافظه خود را منور به کلمات الهی گرداند، قطعاً این کار موجب خرسندی سلولهای مغزی هم خواهد شد.
گرچه کلمات قرآنی از حروف الفبائی تشکیل شده که دیگر واژه‎ها از آنان ساخته می‎شود، ولی اعتقاد ما مسلمانان این است که براساس صریح آیات قرآن، اگر تمام مردم، بلکه جن و انس، جمع گردند، نمی‎توانند، مانند قرآن سوره یا آیه‎ای بیاورند. این خود یک ادعائی است که ۱۴ قرن پیش، از سوی خدای متعال مطرح شده و هنوز کسی ادعا نکرده، مانند قرآن توانسته سوره یا آیه‎ای آورده باشد.
در عین حال این کلمات اعجازآور از همان حروفی تشکیل شده که برخی با آن حروف کلماتی می‎سازند که نه تنها اعجاز نیست بلکه لهو و لعب می‎باشد.
کوتاه سخن اینکه آغاز به حفظ قرآن در هیچ زمان دیر نیست و هیچ کلمه‎ای والاتر از قرآن نیست، ولی در عین حال که دارای اعجاز است، از یک روانی و سادگی برخوردار می‎باشد که برای همه مردم قابل درک است. به برکت انقلاب در جمهوری اسلامی ایران بارها شاهد حفظ قرآن توسط کودکان زیر ۷ سال بوده‎ایم و بسیارند، نوجوانان، جوانان و حتی بزرگسالانی که در کمتر از یکسال موفق به حفظ قران شده‎اند.

۳۸. حفظ آیات مشابه:
۱. توجه کردن به سیر لفظی (ریتم و آهنگ) آیات.
۲. دقّت در ترجمه آیات.
۳. اگر چند آیه راجع به یک داستان در قرآن مطرح است، این مورد که در جای دیگر مشابه هست، به ذهن سپرده که مثلاً این جمله در آن سوره، فلان کلمه را دارد، ولی تفاوت آن هم این است.
۴. تکرار بیشتر، همراه با دقت بیشتر،‌ در روابط آیات.
۵. اگر آیات مشابه در یک سوره است برای اینکه جلو و دنبال خوانده نشود، حرف اوّل هر کدام را به هم متّصل کرده و یک کلمه‎ای از آن تولید کنید و آن کلمه را بخاطر بسپارید و طبق حروف، آن موارد مشابه را قرائت کنید.
۶. اگر موارد مشابه در سوره مختلف است ترتیب سوره‎ها را در نظر گرفته و جاهای تفاوت دو یا چند آیه را به خاطر بسپارید.
۷. آیات را حتماً با شماره حفظ کنید تا کمتر دچار اشکال گردید.

۳۹. آنچه حافظه را تقویت می‎کند:
الف: عوامل بهداشتی
۱. بوی خوش بکار بردن.
۲. مسواک زدن.
۳. استنشاق کردن.
۴. حجامت کردن.
۵. استراحت بین روز.
۶. فضای مطالعه دارای هوائی باشد که از اکسیژن زیادی برخوردار باشد.
ب: عوامل مادی
۱. مویز.
۲. کندر.
۳. سیب.
۴. انار.
۵. عسل.
۶. پسته.
۷. بادام.
۸. خوردن حبوبات مخصوصاً عدس و ماش.
۹. سرکه.
ج: عوامل معنوی
۱. سحر خیزی.
۲. پرهیزکاری.
۳. اجتناب از محرمات و مکروهات و مشتبهات (خوردن، دیدن، شنیدن و...)
۴. توسّل به حضرات معصومین ـ علیهم السّلام ـ .
۵. تلاش.
۶. احترام گذاردن به قرآن.
۷. با وضو بودن.
۸. نظم.
۹. تمرکز.
۱۰. تکرار، مرور در نوشتن، خواندن، شنیدن و...
۱۱. تداعی.
۱۲. شکر گذاری در آغاز و پایان کارهای قرآنی.

۴۰. آفات حافظه:
گاه دیده شده، افرادی حافظ قرآن بوده، ولی از یاد برده‎اند. ممکن است عوامل مختلفی داشته باشد که در اینجا به برخی از آن امور می‎پردازیم
گناه کردن.
دروغ گفتن.
چشم چرانی.
موسیقی گوش دادن.
خنده زیاد.
کج ارضائی. ناخن جویدن.
خودارضایی
خوردن پس مانده موش.
غرور.
عصبانیت.
لجاجت.
مرور نکردن.
فعالیت‎های زیاد بدنی، فکری.
ضربات روحی.
برخی تصادفات.
یادگیری ناقص و ضعیف.
عدم آرامش روحی و فکری.
انتظار تشویق از دیگران.
رعایت نکردن امور معنوی.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل مباحثه می پردازند .
مناسبترین تعداد افراد برای مباحثه، سه نفر است. اگر دو نفر باشند، در بسیاری از مواقع با عدم حضور یکی از آن دو، بحث تعطیل میشود. اگر هم بیشتر از سه نفر باشند، هم پیشرفت کار کم میشود و هم مدیریت جمع دشوار میگردد و پس از مدتی که افراد جمع با یکدیگر صمیمیت بیشتری پیدا کردند، جلسه مباحثه به گفت وگو های دوستانه تبدیل میشود و از هدف اصلی خود باز میماند.

مباحثه خواص ارزشمندی دارد؛ از جمله اینکه وقتی شخص به تنهایی به حفظ آیت میپردازد، ممکن است کلمه یا اعراب کلمه یا ترتیب آیه ای را اشتباه بخواند. در مباحثه این اشکال به وسیله همبحث معلوم میشود و حافظ به رفع آن اقدام میکند. در مباحثه اشکالات روخوانی، تجویدی و ... معلوم و رفع میشود. لازم است هنگامی که حافظ در مباحثه محفوظات خود را ارائه میدهد، رفیق همراه او، محفوظات تلاوتکننده را با متن مصحف تطبیق دهد و برای تشخیص صحت و سقم محفوظات رفیقش به حافظه خود اتکا نکند. قاعده کلی در مرور آن است که حافظ به قرآن مراجعه نکند. همبحث حافظ حتماً باید با مراجعه به متن از صحت تمام محفوظات رفیقش مطمئن شود. معمولاً حفاظ موفق تا چندین سال حفظ خود را مباحثه میکنند. اگر شما تا کنون به این مسئله توجه نداشته اید، خوب است همین الآن به دنبال همبحث خوش قول و خوبی بگردید و مباحثه با او را شروع کنید. سعی کنید به هیچ قیمتی او را از دست ندهید که از طلا هم ارزشمندتر است.

نکته ای که در مباحثه مهم است، فعال بودن آن است. دوستان همبحث باید ابتکار داشته باشند و به صورتهای گوناگون آیت محفوظه یا شماره آنها را از همدیگر بپرسند. خوب است فرد تلاوتکننده در مباحثه با قرعه انتخاب شود تا به این ترتیب همیشه تمام افراد با آمادگی کامل در بحث شرکت نمایند. اگر برای افراد متخلف در تپقها یا خطاهای حفظ جریمه های مناسب (نه سنگین)، یا برعکس برای ارائه خوب آنها جایزه در نظر بگیرند، بحث شیرین و جذابتر میشود.

در مباحثه توجه به چند نکته ضروری است:

الف) قبل از مباحثه مقدار آیات تعیین ومرور گردد.

ب) مقدار حفظ دونفر،تا حد امکان،با هم مساوی یا به یکدیگر نزدیک باشد.

ج) هنگام مباحثه ،آیات از حفظ تلاوت شوند.

د) مباحثه به صورت تکمیلی انجام شود؛یعنی هر دونفر همه آیات را از حفظ بخوانند.

ه) هنگام تلاوت آیات توسط هر حافظ،دیگری با دقت کامل،حفظیات را رفع اشکال نماید.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل پرسش و پاسخ می پردازند .
یکی از رایجترین مشکلات حفاظ همین نکته است که ممکن است دلائل مختلفی داشته باشد اما مهمترین علت این است که شما یا رعایت اختصاص زمان لازم برای حفظتان را نکردید، یعنی از حد اقل زمان “یک ساعتی” که باید برای حفظ یک صفحه اختصاص می دادید، فقط بیست دقیقه (کمتر و یا بیشتر، بسته به آمادگی ذهنیتان) استفاده نمودید و زمان تثبیت روزانه را هم یا حذف کردید و یا به همین شکل از زمان اختصاصی تثبیتتان کاسته اید. بنا براین حافظه کوتاه مدت شما خوب عمل کرده و شما به طور مقطعی فکر کردید که صفحه را مسلطید اما در گذر زمان دچار مشکل شدید. قویا پیشنهاد می کنیم که تمام زمان لازم برای حفظ و تثبیتتان را استفاده کنید گرچه نیاز به ده ها بار خواندن صفحه باشد.



پرسش، نقش بسیار مهمی در ارتقای سطح کیفی شما دارد. لذا قویا پیشنهاد می کنیم که از یک نفر بخواهید که از شما محفوظاتتان را پرش کند.



س: زمان لازم برای حفظ و تثبیت برای هر صفحه چقدر است؟



ج: نمی توان به طور قطع بیان یک زمان استاندارد را برای حفظ یک صفحه بیان کرد، اما میانگین زمانی برای حفظ و تثبیت یک صفحه یک ساعت و نیم است.حد اقل یک ساعت برای حفظ و نیم ساعت هم برای تثبیت (با فاصله ی دو الی سه ساعتی بعد از حفظ اولیه) توجه به این نکته مهم است که شما زمان را باید بر اساس میزان توانایی خود تنظیم کنید.



س: چه کنیم که هنگام ارائه محفوظات، مخصوصا در مسابقات و یا امتحانات دچار استرس نشویم؟



در خصوص استرس مطالب زیادی بیان گردیده که شما را به مطالعه آنها دعوت می کنیم. استرس ممکن است عوامل متعددی داشته باشد و هر عامل راه حل خود را می طلبد. اما مهمترین عاملی که در حفاظ قرآن ایجاد استرس می کند دو چیز است: اول تلقین منفی و دوم عدم آمادگی مطلوب. سعی کنید که تلقینهای منفی را از خود دور کنید و مثبت بیندیشید و به آثار و برکات مثبت قرآن فکر کنید حتی هنگام امتحان و یا مسابقه و در ثانی حافظی که خود می داند آماده است، کمتر دچار استرس می گردد.



س: در صورت فاصله افتادن بین حفظ قرآن، چگونه باید عمل کرد؟



ج: با توجه به فرمایش حضرت علی (ع) در نهج البلاغه کار نیک این است که آهسته اما پیوسته باشد. سعی کنید که بین حفظتان فاصله نیفتند ولو به حفظ یک آیه در روز. ذهنتان را همیشته در حالت آمادگی نگه دارید و نگذارید که حالت آمادگی خود را از دست بدهد چون برگشت به این حالت هم زمان بر است و هم کمی مشکل. اما اگر به هر دلیلی بین حفظتان فاصله افتاد، پیشنهاد می کنیم که حفظتان را از آخرین صفحات و آیاتی که حفظ داشتید ادامه داده و همزمان تثبیت مافات را هم آغاز کنید که محفوظات قبلی هم به شکل کامل از یادتان نرود و برای هر کدام زمان خاص خود را اختصاص دهید.



س: احساس می کنم که من برای حفظ ساخته نشده ام، اصلا حفظ قرآن کار شاقی است و از من بر نمی آید!



ج: خیلی ها اینگونه فکر می کنند اما آیا واقعا اینگونه است؟ جواب خیر است. مهمترین دلیلی که باعث به وجود آمدن این حالت می شود، بزرگ جلوه داده حفظ کل قرآن و بزرگنمایی حجم آن است. ممکن است شخص در نگاه اول با خود بگوید چگونه ممکن است من این همه سوره را حفظ کنم؟ در حالی که با ریز کردن هدف (حفظ کل) به اهداف کوچک تر (حفظ سوره) این مشکل برطرف می شود و سوره سوره حافظ پیش رفته تا به توفیق حفظ کل قرآن نائل می گردد. اگر ما روزی یک آیه حفظ کنیم بعد از گذر ده سال حساب کنید که حافظ چه میزان از قرآن هستیم؟ الآن سن ما چقدر است و از کی می توانستیم روزی یک آیه و یا یک خط حفظ کنیم؟ پس هیچ وقت برای حفظ قرآن دیر نیست و همه می توانند به این توفیق دست یابند منتهی با صبر و توکل به خداوند متعال.



البته دلائل بسیار دیگری هم ممکن است دخیل باشد. از همه مهمتر اعمال انسان است که می تواند تأثیر بسیار مستقیمی بر این موضوع بگذارد.



س: آیا حفظ قرآن سن و سال خاصی می طلبد؟



ج: معتقد نیستیم که سن حفظ، لزوما باید دوران نونهالی و یا نوجوانی و یا جوانی باشد. بلکه هر کسی در هر سن و سالی می تواند حافظ قرآن شود. نکته ای که بسیار حائز اهمیت است این است که: باید برنامه ی حفظ، متناسب به سن و سال و میزان توانمندی حافظ تنظیم گردد. ناگفته نماند که ماندگاری محفوظات در سنین پایین تر بسیار بیشتر از سنین بالاتر است و روایات هم این موضوع را تأیید می کنند.



س: معمولا اگر اول آیه برایم خوانده شود تا آخر آیه را خوب می خوانم اما هنگام انتقال به آیه ی بعدی دچار مشکل می شوم! چرا؟



ج: دلیل مشکل در سلسله خوانی حفاظ ( همانطور که اشاره شد) عدم مدیریت زمان است. زمان لازم را اختصاص به امر حفظ و جداگانه جهت تثبیت ندادید و تنها در حافظه کوتاه مدت خود، آیات را حفظ کردید.



راه حل دیگری که برای رفع مشکل سلسله خوانی پیشنهاد می کنیم، تسلط به مفاهیم صفحه و آیات و ارتباط آنها با یکدیگر است. هر چه تسلط شما به تفسیر و مفاهیم بیشتر باشد، تأثیر بسیار زیادی در رفع این مشکل خواهد داشت. از پرسش نیز غافل نشوید، زیرا با پرسش از محفوظاتتان هم متوجه اشکالات خود شده، و هم ضریب اطمینانتان نسبت به محفوظات بالاتر می رود.



س: در انتقال صفحه مشکل دارم. راه حلتان چیست؟



ج: همانطور که در جواب سئوال پیشین بدان اشاره نمودیم، دانستن ارتباط بین آیات و صفحات تا حد بسیار زیادی مشکل شما را حل می کند. دانستن فضای مفهومی سوره (مانند آنچه در روش حفظ در کتاب بدان اشاره شد) این مشکل را برطرف می کند. اگر شما فضای مفهومی سوره را بدانید، جایگاه صفحه در سوره به ذهنتان آمده و به راحتی صفحات و پیوستگی آنها به یادتان خواهد آمد.



راه حل دوم این است که سعی کنید برای خود اصطلاحا “انقطاع ذهنی” نسبت به صفحه ایجاد نکنید. یعنی با خود تلقین نکنید که این صفحه تمام شد حالا بروم صفحه ی بعد، بلکه آیه ی آخر صفحه را همراه با آیه اول صفحه بعد، هم زمان و به طور پیوسته حفظ کنید، گویا که هر دو آیه در یک صفحه هستند.



س: حفظ را از اول قرآن باید شروع کرد یا از آخر (مثلا از جزء سی)؟



ج: بسیاری از اساتید پیشنهاد می کنند که حفظ بهتر است که از جزء سی آغاز گردد به دلیل کوچک بودن آیات و راحت تر حفظ شدن آنها. منتهی چون ما حفظ همراه با مفهوم را ارائه نمودیم، پیشنهادمان حفظ از اول قرآن است. به این دلیل که آیات آخر قرآن بسیار کوتاه اما داری مفاهیم گوناگون و متعدد است. هر چند معتقدیم که برای حفظ باید اول شرائط مخاطب، سن او و میزان توانمندیش را سنجید. برخی نیازمند حفظ سوره های کوچک ترند تا ذهنشان آماده ی حفظ سوره های بلندتر گردد. لذا تشخیص را بر عهده ی خودتان می گذاریم. اگر حفظ سوره های کوچک شما را آماده می کند و آنها را در مقایسه با آیات و سور طولانی تر، راحت تر حفظ می کنید، از جزء سی شروع کنید و اگر برایتان فرقی نمی کند از ابتدا.



لازم به ذکر است که برای سنین پایین (زیر هفت الی هشت سال)، در ابتدا حفظ سور کوچک پیشنهاد می گردد.



س: خیلی علاقه مندم که فرزندم حافظ شود چه پیشنهاداتی دارید و بهترین سن برای حفظ فرزندم چه وقت است؟



ج: بهترین راه حل برای علاقه مند کردن فرزندان به امر یا اموری، رفتار خود پدر و مادر است. سعی کنید که در حضور آنها (در زمانهای مناسب و نه در زمانی که فرزندتان به حضور و یا همبازی بودن با شما نیاز دارد) قرآن بخوانید. بگویید سوری که حفظ هستید را از شما بپرسد، ولو به شکل مصنوعی حتی اگر فرزندتان هنوز خواندن ونوشتن بلد نیست، البته نه به طور دائم که در او ایجاد خستگی کند. در واقع شما با این کار او را با فرهنگ مطالعه و فرهنگ قرآن خوانی آشنا می کنید.



محرک های تشویقی تأثیر شگرفی در علاقه مند کردن فرزندان به امر حفظ قرآن دارد. اما مراقب باشید که دچار افراط نشوید و اجازه دهید که فرزندتان خود، علاقه به قرآن را از درون پیدا کند که البته این مهم، با تربیت صحیح شما میسر می گردد.



نمی توان به طور قطع یک سن خاص را به عنوان بهترین سن برای حفظ قرآن پیشنهاد کرد، اما طبیعی است که حفظ قرآن هر چه در سنین پایین تر انجام پذیرد، ماندگاری آن در آینه بیشتر خواهد بود. البته این مهم نیاز به کار روانشناسانه ی دقیقی دارد خصوصا در مورد کودکان. آنچه به طور مختصر در این مقام ذکر می کنیم این است که از سن سه الی چهار سالگی که کودک می تواند به راحتی صحبت کند و تکلم را به طور کامل فرا گرفته، زمان مناسبی برای آغاز فنی و حرفه ای کار حفظ در کودک است. منتهی با اصول روانشناسی کودک و همچنین محرک های تشویقی و کاملا با برنامه و نه خدای نکرده با افراط گری که در اینصورت ممکن است موجب زدگی مفرط او در آینده از قرآن گردد.



تا سن هفت سالگی به طور پراکنده و با تشویق، فرزندتان را با حفظ سور کوتاه و کوچک آشنا کنید و در سن دبستان، با ادامه ی همین روش (یعنی پراکنده، نه با یک برنامه زمانی پیوسته) آهسته آهسته، سراغ سور بزرگتر بروید.



شاید بتوان گفت که بهترین سن برای آغاز حفظ حرفه ای، آخر دوران راهنمائی و ابتدای دوران دبیرستان است.



منتهی باید به گونه ای عمل شود که فرزندتان حفظ قرآن را مقابل دروس خود نبیند و با عدم مدیریت صحیح، هم از دروس خود نمره نیاورد و هم استرس دروسش، مانع حفظش شود و بعد تقصیر را به گردن قرآن بیندازد. در حقیقت ما می دانیم که قرآن مشکلی ندارد بلکه مشکل به خاطر سوء برنامه ریزی ما بوجود آمده، اما مطمئن باشید که در صورت بروز چنین اتفاقی احتمال جدایی فرزندتان از حفظ بسیار بالاست و حتی در مواردی از قرآن و دین.



برخی یکسال مرخصی تحصیلی بین دوران راهنمایی و دبیرستان را برای امر حفظ قرآن پیشنهاد می کنند. ما این پیشنهاد را نه رد می کنیم و نه به طور مطلق تأیید. بلکه عرضمان این است که این موضوع بستگی به روحیات فرزندتان و شرائط خانوادگی و تا حدی اطرافیان دارد. چون شما نمی توانید مانع تأثیرگذاری اطرافیان بر او شوید. حال این تأثیر گذاری ممکن است هم مثبت باشد و هم منفی. لذا تشخیص این امر با خود شماست. مهم این است که تصمیمی صحیح بگیرید، تصمیمی که با واقعیت زندگی شما نزدیک است نه تصمیمی ریسکی.



اما این را بدانید که در این اوضاع وانفساه جامعه، تنها راه واکسینه کردن خود و فرزندانمان، آشنایی و مأنوس بودن هر چه بیشتر با قرآن و اهل البیت علیهم السلام است.



: قبلا که حفظ کار نمی کردم استرس نداشتم اما از زمان حضور در مؤسسه و شروع حفظ قرآن دائم نگرانم. مگر نمی گویند که قرآن آرامش می آورد؟!



ج: در واقع شما برای حفظ قرآن دچار استرس و نگرانی نشدید بلکه استرس شما به خاطر امتحانات و یا مسابقات و برنامه ی آموزشی که دارید می باشد. پس عوامل دیگری در شما ایجاد استرس می نماید نه خود قرآن. سعی کنین با پرسش زیاد از محفوظاتتون این استرس رو کم کنید و توجه به این نکته داشته باشید که حضور در مسابقات و امتحانات و غیره توانایی شما در پاسخ دهی بالا می برد.



نکته ی دیگر اینکه سعی کنید ذهن خودتون رو درگیر مسائل آموزشی نکنید. به برکات قرآن در دنیا و آخرت فکر کنید و قرآنی که می خوانید را هدیه به یکی از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام کنید. با این تفکر از درون نگرانی و استرس را کاهش و یا حتی از بین می برید.



س: فرزندانم ( و گاه گاهی همسرم) هنگام قرآن حفظ کردن من دچار نوعی حساسیت شده اند و نمی گذارند من قرآن حفظ کنم! چه کنم؟



ج: طبق فرمایشات دین، افراط و تفریط در هر کاری مذموم است. شک نکنید که شما دچار افراط شدید. حفظ یک عمل مستحب است و رسیدگی به خانواده یک عمل واجب. حکایت شما مانند کسی نشود که نماز شب می خواند اما نماز صبحش قضا می شد. رسیدگی به خانواده و همسر در اولویت است. سعی کنید زمانی که باید کنار همسر و فرزندانتان باشید، دیگر حفظ و یا تثبیت نکنید. ساعات قرآنیتان را زمانی قرار دهید که همسر و یا فرزندتان در خانه نیستند و یا مشغول کار و یا درس خود هستند.



معمولا صبح زود زمان مناسبی است و از صبح تا ظهر که معمولا فرزند و همسرتان در منزل نیستند فرصت خوبی برای برنامه ریزی جهت حفظ است. قویا پیشنهاد می کنیم که طوری عمل نکنید که باعث زدگی خانواده از قرآن شوید و قرآن را سبب جدایی شما از خانواده بپندارند که این نشان دهنده عملکرد بد شماست.



س: چه کنیم که به هنگام امتحان و یا شرکت در مسابقات، بر استرس خود فائق آییم. اصولا من هنگام پاسخ به مشکل برخورد می کنم و مدام شک می کنم و همین امر باعث می شود نتوانم خوب پاسخ دهم.



ج: در مورد استرس نکات فراوانی بیان شده که شما رو دعوت به مطالعه ی آنها می کنم. استرس دلائل مختلفی ممکن است داشته باشد که باید برای هر علت عملکرد متفاوتی داشت.



عموما دلیل استرس در حفاظ دو چیز است: اول تلقین منفی و دوم عدم آمادگی مطلوب.



به محفوظاتتان اطمینان کنین و آیه ای را که تلاوت کردید مجدد باز نگردید، سعی کنید به خودتان القائات مثبت داشته باشید و تلقینهای منفی را از خودتان دور کنید. مثلا با خود بگویید من خوب جواب می دهم امید به خدا و نگویید اگه جواب ندادم چی می شه؟



آمادگی مطلوب در مورد محفوظات نیز باعث از بین رفتن استرس می شود. هر چه عملکرد بهتری در زمان حفظ اولیه و تثبیت آن داشته باشید در آینده کمتر دچار استرس به هنگام پاسخ می شوید.



نکته ی دیگر اینکه سعی کنید که شرایط امتحان و یا مسابقه را برای خود شبیه سازی کنید و خودتان را در فضای مشابهی قرار بدهید، یعنی از کسی بخواهید که مانند پرسشی که در امتحان و یا مسابقه می شود از شما سئوال کند و بدانید که این عملکرد تأثیر بسیار زیادی در کاهش استرس و افزایش کیفیت دارد دارد.



س: تا قبل از آشنایی با قرآن و مفاهیم آن با اطرافیانم مشکلی نداشتم و یا خیلی زیاد نبود، اما بعد از حضور در مؤسسه و آشنایی بیشتر با مفاهیم قرآنی، در برخورد با اطرافیانم دچار مشکل شدم! لطفا راهنمائیم کنید.



ج: برخی حفاظ برایشان این مشکل به وجود می آید و نهایتا منجر به کناره گیری و جدا شدنشان از خانواده می گردد که اصلا مطلوب نیست. بدانید که راه تأثیر گذاری بر مخاطب (خانواده یا هر شخص دیگر ) وارد شدن از قلب است. اصولا مؤمن چهره ی محبوبی در خانواده و اجتماعش دارد. سعی کنید که اگر تا به حال در خانواده محبوب نبودید، حال که حافظ شدین این مهم تحقق پیدا کند چرا که با رفتار خوب شما، اطرفیانتان نه تنها به شما بلکه به قرآن و دین نیز جذب می شوند.



توجه داشته باشید که محبوب بودن به معنای شرکت در مجالس گناه و معصیت برای بدست آوردن دل اطرافیان نیست (مطلقا). بلکه در شرائط مشابه، باید با کسب مهارتهای رفتاری و گفتاری، هم وارد گناه نشوید و هم خانواده را حتی الامکان از گناه دور نمایید.



س: بعد از آغاز حفظم و حضور در مؤسسه، صحبتهایی می شنوم از قبیل (اومٌل شدی) و یا تهمت به تهجر. بهترین عملکرد در برخورد با اینگونه رفتارها چیست؟



ج: بزرگی می فرمود اگر در راه دین طعنه و مشکل برایتان پیش آمد خداوند متعال را شکر کنید و بدانید که شامل الطاف خاص او شدید چرا که در این راه تمام پیامبران و اهل البیت (ع) آزار و اذیت فراوان شدند و حتی جان خویش را نیز فدا نمودند. حال تحمل یک طعنه برای ما نباید خیلی کار سختی باشد.



اما توجه داشته باشید که اگر اینگونه الفاظ در اثر افراط گریهای شما به وجود آمده، حتما رفتار خود را اصلاح کنید. اما گاهی بحث افراط گری نیست، در این حالت خدا را شکر نموده و با صبر و توکل به حضرت حق و استمداد از اهل البیت (ع) به راه خود ادامه دهید و اصطلاحا یک گوشتان در و دیگری دروازه باشد.



مراقب باشید که اینگونه الفاظ در شما تغییر رفتار ایجاد نکند و یا خدای نکرده به پرخاشگری نپردازید. در موارد حاد و در برخورد با انساهای لجوج، از راه کار قرآنی استفاده نمایید و با آرامش در پاسخ بگویید “لنا اعمالنا و لکم اعمالکم” یعنی ما اعمال خود را انجام می دهیم و شما هم به اعمال خود بپردازید. نتیجه در همین دنیا و صد البته در آخرت مشخص می گردد.



س: با وجود علاقه زیادم به حفظ، گاهی احساس خستگی مفرط می کنم و دوست ندارم قرآن حفظ کنم و یا دوست دارم اما در خود توانایی لازم را نمی یابم و یا فکر می کنم از بی توفیقی است. دچار نوعی سردرگمی شدم! لطفا راهنمائیم کنید.



ج: این یکی از مشکلات رایج حفاظ است. این مشکل نیز می تواند دلائل بسیار متنوع و گوناگونی داشته باشد. باید دلیل را پیدا نموده و با مشاوره در صدد حلش برایید.



عموما احساس خستگی و یا حتی احساس عدم علاقه به حفظ، بعد از مدتی در حفاظ قرآن بوجود می آید. بدانید که این یک موضوع کاملا طبیعی است (اگر هیچ عاملی را نیافتید)



بنا به فرموده حضرت علی (ع) نباید زمانی که نفستان خیلی علاقه مند به انجام عبادات نیست (نوع مستحب عبادات) به تعبیر ما خیلی به پروپای او بپیچید. بلکه به نفستان کمی استراحت دهید و اجازه دهید که حالت اشتیاقتان از درون مجددا تقویت گردد. زمان برگشت به حالت نرمال در افراد مختلف متفاوت است. گاهی ممکن است حتی این حالت چندین هفته ادامه پیدا کند. نگران نباشید و با استراحت و مدیریت صحیح، حالت شما برای ادامه ی حفظ مجدد بازخواهد گشت.



عدم زمان بندی مناسب در زندگی نیز یکی از مهمترین دلائل بروز این مشکل است. بنا به سفارش امام رضا (ع) سعی کنید که اوقاتتان را تقسیم به سه بخش کنید. عبادت و معاش و تفریحات سالم. بعد حضرت می فرمایند اگر به بخش سوم نپردازید در در بخش دیگر هم مشکل خواهید داشت. سعی کنید تفریحات سالمی مثل پیاده روی، کوه پیمایی، شنا و … را حتما در برنامه ی هفتگی خود بگنجانید و بدانید تأثیرات شکرفی خواهید گرفت.



س: آیا دستور العمل خاصی برای حفظ قرآن در هنگام بارداری وجود دارد؟



ج: نکته ای که بسیار حائز اهمیت است، سلامت مادر می باشد. قویا پیشنهاد می کنیم که از رفتن به کلاس و نشستن های طولانی روی صندلی خودداری کنید. رعایت مسائل پزشکی برای خانمی که باردار است در درجه ی اول اهمیت است. از نشستن های طولانی برای حفظ و یا تثبیت بپرهیزید. در واقع هر زمان که آمادگی جسمانی و روحی مناسبی داشتید به حفظ و تثبیتتان ادامه دهید و در غیر اینصورت چند ماهی را به خود مرخصی دهید و بعد از فارغ شدن، با توجه به شرائط جدید و وضعیت فرزندتان، مجدد برای خود برنامه ریزی کنید.



س: واقعا علاقه ی زیادی به قرآن و حفظ و فهمش دارم اما واقعا گرفتارم و شغلم اجازه ی زمان برای حفظ را به من نمی دهد، لذا کارم شده غصه خوردن، راه حلی دارید؟



ج: نوعا این مشکل بسیاری از آقایون است که البته تا حدی قابل قبول نیز هست. اما نمی توان از آن به عنوان بهانه ای برای دوری از قرآن یاد کرد. سعی نکنید که زمان برای شما خالی شود، بلکه باید برای قرآن زمان را خالی بکنید.



فرض کنید که اگر شما روزی یک خط قرآن را حفظ می کردید، (یعنی روزانه حدود یک ربع ساعت) تا کنون چه میزان از قرآن را حفظ بودید؟ خواهید دید که کوتاهی خود ما باعث دور ماندمان از قرآن می شود. فکر نمی کنیم این قدر سرتان شلوغ باشد که حتی روزی یک ربع را هم نتوانید وقت بگذارید. از همین حالا تصمیم بگیرید که روزی یک خط قرآن را حفظ کنید و صبورانه کار را دنبال کرده و ناگهان بعد از گذر چند سال خواهید دید که بخشهای قابل تأملی از قرآن را حفظ کرده اید.



س: هنگام حفظ قرآن دچار سردرد می شوم. آیا می توانم حافظ قرآن شوم؟



ج: در این مورد حتما به پزشک مراجعه نمایید و نظر او را برای ادامه کار جویا شوید. حفظ سلامت در درجه ی اول اهمیت و واجب است. در صورت داشتن سردردهای مزمن و یا میگرن، سعی کنید بیشتر با مفاهیم قرآن آشنا شوید. نکته ای که برای بهشت رفتن حائز اهمیت است، درک مفاهیم و عمل به آنهاست و نه فقط حفظ و یا خواندن قرآن. چه بسیار بهشتیانی که حافظ قرآن نیستند اما بدان عمل نمودند و چه بسیارند حفاظی که به جهنم می روند، چون به قرآن عمل ننموده اند.



البته نمی توان درجات حافظ قرآنی که شیعه اهل بیت (ع) هست و بدان عمل هم نموده و سعی در کاربردی کردن قرآن داشته را ذکر کرد، حتی در بهشت.



س: وظیفه یک حافظ در جامعه چیست؟ و آیا وظائفش قبل از حفظ قرآن و یا بعد از آن تفاوتی می کند؟



ج: در خصوص وظائف یک حافظ در قرآن صحبت فراوان است. اما نکته ای که بسیار حائز اهمیت می باشد این است که نقش حافظ قبل و بعد از حفظش در جامعه متفاوت خواهد بود. در درجه ی نخست فکر می کنیم که مهمترین وظیفه یک حافظ، تلاش برای کاربردی و عملی کردن فرامین قرآن است چرا که حضرت علی (ع) می فرمایند: مردم را به غیر از زبانتان دعوت به کارهای نیک کنید. یعنی با عمل باید مردم را دعوت به نیکی کرد و فقط سخن گفتن کافی نیست.



حفظ شئونات اسلامی در رفتار، کردار و گفتار برای حافظ بسیار مهم بوده و در صورت خدای نکرده اثبات خلاف این رویه، ممکن است دید مردم به قرآن، دین و دیندارها بد شود که این مهم در روایات بسیار مذمت شده. از طرفی خودداری حافظ قرآن از گناه و حفظ شأن یک فرد قرآنی توسط حافظ نیز، درجات و پاداشهای فراوانی خواهد داشت.



وظیفه ی مهم دیگری که می توان برای حافظ قرآن نام برد، اشاعه فرهنگ قرآن و اهل بیت (ع) به دیگران است، چرا که حضرت رسول (ص) فرمودند: بهترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و به دیگران یاد دهد.



س: در خانواده ی ما، یکی از اقوام نزدیکمان روی پدر و مادرم نفوذ دارد و خواسته که مرا بگذارند کلاس مداحی نه کلاس قرآن و حفظ. چی کار کنم؟



ج: اشاره به برکات معنوی و مادی قرآن و دعوت به مطالعه در این زمینه می تواند ره گشا باشد. به این نکته نیز اشاره کنید که همان کسانی که مداحان برایشان نوحه سرایی می کنند (یعنی اهل بیت علیهم السلام ) برای زنده نگه داشتن قرآن به شهادت رسیدند.



همچنین مطالعه و تبیین احادیثی که در زمینه ضرورت پرداختن یک مسلمان به قرآن آمده، می تواند به رفع این مشکل کمک کند.



س: بهترین قاری مصری و ایرانی برای گوش کردن به نوارشان کدامند؟ و همچنین بهترین نرم افزار حفظ و آیا سایتی در این زمینه داریم یا نه؟



ج: نمی توان به طور قطع یک قاری مصری و یا ایرانی را به عنوان بهترین قاری معرفی نمود چرا که قاریان هر کدام نقاط قوت متفاوتی دارند. شما به سلیقه ی خود و با توجه به صوت و لحن قاری، یکی را انتخاب نموده و به نوارها و یا سی دی های همان قاری گوش کنید.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل نوشتن محفوظات می پردازند .
استفاده از تکنیک کتابت
از نظر علمی هرآنچه را که انسان مکتوب می کند، در ذهنش ماندگارتر است و از همین روست که در روایات هم، توصیه به نگارش علم برای حفظ و ماندگاری آن شده است. نوشتن خط به خط قرآن که کاری است طاقت فرسا و خسته کننده و چه بسا کسانی که از این روش استفاده می کنند، به خستگی های زود رس گرفتار شده و از ادامه ی راه باز مانند.

اما شبیه سازی قرآن به روش ذیل می تواند علاوه بر استفاده از تکنیک کتابت، در امر حفظ به شما کمک شایانی کند.

- دفترچه ای را تهیه نمایید و صفحات آن را مانند صفحات سوره ی مد نظر شماره گذاری کنید. دقت کنید که شماره گذاری صفحات دقیقا همانند شماره گذاری صفحات قرآن شما باشد.

- آیه ای که در قرآنتان رنگی کردید ( به عنوان آیه ی برجسته) را در دفتر خود بنویسید و موضوع را ذیل آن یادداشت نمایید.

- دقت کنید جایگاه آیه در دفتر و یا دفترچه ی شما، همان جایگاه آیه در قرآن باشد. مثلا اگر آیه ی برجسته، بالای صفحه بود، شما هم آن را در بالای صفحه ی دفتر خود بنگارید و اگر آیه در میانه و یا پایین صفحه بود، شما همان را دقیقا شبیه سازی کنید. طوری عمل کنید که هر زمان دفتر خود را می نگرید، جایگاه آیه در صفحه ی قرآن، بلافاصله به ذهن شما تبادر پیدا کند.



- در صفحه دفتر و یا دفترچه ی خود غیر از عدد صفحه، عدد آیه ی برجسته و خود آیه ی برجسته و موضوع آن، چیز دیگری ننویسید و اصطلاحا صفحه را شلوغ نکنید. در واقع هر برگ از صفحه ی دفتر شما، متعلق به یک آیه است و آن، همان آیه ی برجسته با ذکر موضوعش می باشد

حفظ قرآن باید با داشتن تصویر قوی از آیه و صفحه یا صفحاتی که در کلاس و یا بر اساس مطالعات خودتان بوجود آمده، شروع شود. بدین سان که:

- ابتدا آیه را در صورت طولانی بودن (بیش از یک خط) آن را برای خود بخش بخش کنید ( برای وقف و ابتدا حتما با استاد قرآن مشورت کنید)

- سپس با در نظر داشتن مفهوم هر قسمت، آن را سه بار بلند تکرار کنید در حالی که با چشم، آن را از روی قرآن دنبال می کنید. تأکید می شود که تن صدای شما حتما بلند باشد و قرآن را هرگز آهسته و یا ذهنی حفظ نکنید.

- سپس چشم خود را از قرآن برداشته و آن قسمت را، بدون نگاه به خط قرآن، تکرار کنید و بعد با همین شیوه منتقل به بخش بعدی می شوید.

- بعد از اتمام هر بخش، مجدد از ابتدای آیه، همه ی بخشهای آیه را بدون نگاه به خط قرآن بخوانید و به همین سبک تا آخر آیه.

- بعد از اتمام هر آیه، مجددا از اول صفحه، تمام آیات را پشت سر هم تلاوت نموده تا ارتباط بین آیات و جایگاه آنها در صفحه، در ذهن شما ماندگار شود.

لازم به ذکر است که تعداد تکرار هر بخش، بستگی به آمادگی ذهنی شما دارد. برخی نیاز به تکرار پنج باره و یا ده باره دارند و برخی بیشتر . طبیعی است که هر چه تکرار اولیه بیشتر باشد، کیفیت حفظ شما مطلوب تر خواهد شد.

استفاده ی بهینه از توانایی بصری (نگاه مستقیم چشم به خطوط قبل از حفظ) در کیفیت حفظ آیات، بسیار تأثیر گذار و مهم است.

—– یکی از مشکلات حفاظ قرآن و شاید سخت ترین مرحله کار آنها مرحله تثبیت محفوظات است.

همان گونه که بزرگان گفته اند: الدَّرْسُ حَرْفٌ و التَّکرارُ الفٌ ، تکرار نکردن محفوظات و بی توجهی به آنها موجبات فراموشی و از یاد رفتن محفوظات و به هدر رفتن زحماتی که حافظ کشیده است را به دنبال دارد. لذا برای حفظ این سرمایه عظیم معنوی باید مسئله تثبیت محفوظات را جدّی گرفت. در این راستا نکات زیر به محضر خوانندگان عزیز این نشریه تقدیم می گردد.

الف) مرحله تثبیت با توجه به طول مدت حفظ متفاوت خواهد بود؛ به گونه ای که اگر کسی مدت حفظ او یکساله بوده است، باید حداقل ۶ سال تمرین مداوم داشته باشد تا به مرحله تثبیت محفوظات برسد و هر مقدار مدت حفظ طولانی تر باشد، مدت تثبیت به همان نسبت کوتاه تر می گردد.

ب) بهترین راه تثبیت محفوظات تکرار روزمرّه ایات است که حداقل خواندن روزی ۲ جزء برای حافظات کل تا مدت ۳ سال ضروری می رسد. شیوه های تکرار در مقاله های قبل مورد بررسی قرار گرفته است.

ج) یکی از مهم ترین نکاتی که منجر به تثبیت محفوظات می گردد، وارد کردن قرآن به عرصه زندگی و در ارتباط بودن با ایات است. کسی که در خلال ساعات شبانه روز هیچ گونه احساس نیازی به ارتباط با قرآن پیدا نمی کند ، قرآن وارد زندگی او نشده است. برای این منظور، موارد زیر به عنوان پیشنهاد خدمت خوانندگان عزیز تقدیم می گردد:

تدریس قرآن در زمینه های مختلف خصوصاً دایر کردن جلسه حفظ از بهترین و مفیدترین راهها برای وارد کردن قرآن به عرصه زندگی شخص است.

تدریس قرآن از فضیلت فراوانی نزد اهل بیت علیهم السلام برخوردار است. در روایتی از حضرت صادق علیه السلام نقل شده است که همه موجودات حتی ماهیان دریا برای معلم و متعلّم قرآن استغفار می کنند.

اکنون که شما از مقام متعلّم و آموزنده قرآن فارغ شده اید، باید به مقام آموزگاری قرآن نایل شوید تا هم از فیض فراوان آن بهره مند شوید و هم در سایه ارتباط مستمرّ با نوآموزان به تکرار محفوظات و تثبیت آن بپردازید.

آشنایی با فضایل سور و ایات قرآنی و برنامه ریزی برای عمل به آنها خصوصاً در ایام خاص مانند ماه مبارک رمضان. به عنوان مثال خواندن سوره واقعه در هر شب تأکید شده است و سبب افزایش روزی است. خواندن سوره های اسراء و کهف در شب جمعه سفارش شده و روایت است که هر کس سوره اسراء را در هر شب جمعه بخواند نمیرد تا حضرت مهدی علیه السلام را دریابد.

در شبهای ماه مبارک رمضان خواندن هزار رکعت نماز به شیوه ای خاص که در مفاتیح الجنان شرح داده شده، فضیلت فراوانی دارد و اگر کسی در حال نماز قرآن بخواند، ثواب مضاعفی می برد. چقدر خوب است که در هر رکعت از این هزار رکعت بخشی از محفوظات خود را بخوانیم و بدین وسیله کل قرآن را در نماز ختم کنیم. همان گونه که برادران اهل سنت هم به این عمل با فضیلت پای بند هستند. البته نمازهای شبهای ماه رمضان در عین فضیلت فراوانی که دارد، باید به صورت فرادا خوانده شود و به جماعت خواندن این نمازها بدعت و حرام است.

این نکته را نیز در این بخش اضافه می کنیم که به فتوای فقهای شیعه، خواندن یک سوره کامل پس از حمد، در نمازهای مستحبی لازم نیست و بنابراین حافظ قرآن می تواند در هر رکعت خود یک صفحه و یا کمتر و بیشتر از قرآن را بخواند.

۳. بهره بردن از ایات در زندگی روزمرّه برای تفهیم بسیاری از مقاصد. همان گونه که می دانید عده ای از حفاظ از این توانایی برخوردار هستند که بسیاری از خواسته های خود را با ایات قرآن بیان کنند. این مهارت بدون تمرین به دست نمی اید و حافظان قرآن می توانند با توجه به معانی ایات و استفادة از آنها در محاورات خود، علاوه بر کسب فیض و نورانیت، به تکرار و ترویج ایات در جامعه و تثبیت محفوظات بپردازند؛ همان گونه که «فضّه» خادمه حضرت زهرا سلام الله علیها، مدتها جز با قرآن سخن نگفت.

د) بعد از پایان دوره تثبیت و ملکه شدن ایات در ذهن ، نیاز به تکرار ایات کمتر می شود، اما باز هم حافظ قرآن از تکرار بی نیاز نیست و حداقل باید روزی نیم تا یک جزء را از حفظ قرائت نماید.

بهترین راه تثبیت محفوظات تکرار روزمرّة ایات است که حداقل خواندن روزی ۲ جزء برای حافظات کل تا مدت ۳ سال ضروری می رسد.

یکی از مهم ترین نکاتی که منجر به تثبیت محفوظات می گردد، وارد کردن قرآن به عرصه زندگی و در ارتباط بودن با ایات است.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل مراجعه به محفوظات می پردازند .
یکی از عوامل مهم در نگهداری محفوظات، مباحثه است. مباحثه یعنی اینکه حافظ در جمعی که حد اقل از دو نفر تشکیل شده باشد، حفظ خود را ارائه دهد. مباحثه در مرحله بعد از حفظ است. حفظی که بدون مباحثه باشد، بسیار کم پیش میاید که تثبیت شود و قابل بازیابی باشد، مگر به کوشش بسیار زیاد حافظ. در حقیقت مباحثه راه میانبری برای تثبیت محفوظات است و کمک شایانی برای نگهداری وحفوظات میکند میکند.

مناسبترین تعداد افراد برای مباحثه، سه نفر است. اگر دو نفر باشند، در بسیاری از مواقع با عدم حضور یکی از آن دو، بحث تعطیل میشود. اگر هم بیشتر از سه نفر باشند، هم پیشرفت کار کم میشود و هم مدیریت جمع دشوار میگردد و پس از مدتی که افراد جمع با یکدیگر صمیمیت بیشتری پیدا کردند، جلسه مباحثه به گفت وگو های دوستانه تبدیل میشود و از هدف اصلی خود باز میماند.

مباحثه خواص ارزشمندی دارد؛ از جمله اینکه وقتی شخص به تنهایی به حفظ آیت میپردازد، ممکن است کلمه یا اعراب کلمه یا ترتیب آیه ای را اشتباه بخواند. در مباحثه این اشکال به وسیله همبحث معلوم میشود و حافظ به رفع آن اقدام میکند. در مباحثه اشکالات روخوانی، تجویدی و ... معلوم و رفع میشود. لازم است هنگامی که حافظ در مباحثه محفوظات خود را ارائه میدهد، رفیق همراه او، محفوظات تلاوتکننده را با متن مصحف تطبیق دهد و برای تشخیص صحت و سقم محفوظات رفیقش به حافظه خود اتکا نکند. قاعده کلی در مرور آن است که حافظ به قرآن مراجعه نکند. همبحث حافظ حتماً باید با مراجعه به متن از صحت تمام محفوظات رفیقش مطمئن شود. معمولاً حفاظ موفق تا چندین سال حفظ خود را مباحثه میکنند. اگر شما تا کنون به این مسئله توجه نداشته اید، خوب است همین الآن به دنبال همبحث خوش قول و خوبی بگردید و مباحثه با او را شروع کنید. سعی کنید به هیچ قیمتی او را از دست ندهید که از طلا هم ارزشمندتر است.

نکته ای که در مباحثه مهم است، فعال بودن آن است. دوستان همبحث باید ابتکار داشته باشند و به صورتهای گوناگون آیت محفوظه یا شماره آنها را از همدیگر بپرسند. خوب است فرد تلاوتکننده در مباحثه با قرعه انتخاب شود تا به این ترتیب همیشه تمام افراد با آمادگی کامل در بحث شرکت نمایند. اگر برای افراد متخلف در تپقها یا خطاهای حفظ جریمه های مناسب (نه سنگین)، یا برعکس برای ارائه خوب آنها جایزه در نظر بگیرند، بحث شیرین و جذابتر میشود.

در مباحثه توجه به چند نکته ضروری است:

الف) قبل از مباحثه مقدار آیات تعیین ومرور گردد.

ب) مقدار حفظ دونفر،تا حد امکان،با هم مساوی یا به یکدیگر نزدیک باشد.

ج) هنگام مباحثه ،آیات از حفظ تلاوت شوند.

د) مباحثه به صورت تکمیلی انجام شود؛یعنی هر دونفر همه آیات را از حفظ بخوانند.

ه) هنگام تلاوت آیات توسط هر حافظ،دیگری با دقت کامل،حفظیات را رفع اشکال نماید.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل متصل خوانی می پردازند .
برای آنکه فرد بتواند به طور خودجوش به حفظ قرآن اقدام کند، نیازمند دانش درباره علوم پیش‏نیاز، روش اصولی حفظ قرآن و شناخت خود و سبک یادگیری خویش است. بدون آگاهی از موارد پیش‏گفته، امر حفظ قرآن بسیار دشوار یا ناممکن می‏شود. در اینجا به توضیح موارد پیشین می‏پردازیم:

۱. رفتار ورودی

رفتار ورودی یا هدف ورودی به آمادگی‏های فرد برای یادگیری هدف‌های آموزشی (نهایی و بین راه) اشاره می‏کند؛ یعنی آنچه را یادگیرنده پیش‏تر آموخته که برای یادگیری مطالب تازه، پیش‏نیاز به‏شمار می‏رود و همچنین کلیه تجارب مثبت و منفی حاصل از آموخته‏های پیشین او را که بر یادگیری مطلب تازه مؤثرند، رفتارهای ورودی او می‏نامیم. علت نامگذاری این آمادگی به رفتار ورودی آن است که یادگیرنده در روز نخست یادگیری موضوع تازه، با آن آمادگی وارد کلاس درس می‏شود.
آشنایی پیشین فرد با علومی که یاد گرفتن آنها پیش‏نیاز حفظ قرآن به‏شمار می‏رود، گام مقدماتی در مسیر حفظ قرآن است. برخی از دانش‏های پیش‏نیاز حفظ قرآن عبارت است از:

روخوانی و روان‏خوانی قرآن

شرط اساسی حفظ قرآن، مهارت در روخوانی و روان‏خوانی آن است. هرچند ممکن است افرادی بتوانند صرفاً با شنیدن آیات قرآن آنها را حفظ کنند، این امر اولاً در مورد تمام قرآن به ندرت اتفاق می‏افتد و ثانیاً بنا به نظریه رمز دوگانه، اطلاعاتی که قابلرمزگردانی به هر دو صورت تصویری و کلامی هستند، آسان‏تر آموخته می‏شوند و شاید به همین دلیل است که توضیح کلامی مطالب همراه با شکل و نمودار به یادگیری و یادآوری مطالب، بیشتر کمک می‏کند؛ پس برای آنکه بتوان آیات قرآن را به صورت تصویری رمزگردانی کرد، لازم است فرد توانایی روخوانی و روان‏خوانی قرآن کریم را داشته باشد.

تجوید قرآن

علم تجوید در حفظ کردن صحیح قرآن خیلی مؤثر است و باعث می‏شود تا حافظ راحت‏تر قرآن را حفظ کند. کسانی که با تجوید آشنا هستند، موقع خواندن دیگر مکث نمی‏کنند که آیا این آیه «اخفاء» دارد یا «ادغام» بلکه به طور ناخودآگاه و به دلیل تکرار، بر قواعد تجوید مسلطند.
تسلط بر قواعد تجوید باعث می‏شود تا فرد در مرحله بازیابی، توان خود را فقطصرف یادآوری مطالب ذخیره شده در حافظه کرده، از صرف آن در دقت در رعایت تجوید پیش‏گیری کند.

صرف و نحو

یکی از مواردی که در حفظ کردن قرآن باید مورد توجه گیرد، به خاطر سپردن اِعراب و حرکات حروف (نحو) است. بر کسانی که در حفظ قرآن فعالیت کرده‏اند پوشیده نیست که برخی اشکالات، در حفظ کردن این کلمات پیش می‏آید؛ مانند:
اعراب حرف «راء» در کلمات: اَمْرِکُمْ، اَمْرُکُمْ، اَمْرَکُمْ
و یا اعراب حرف «تاء» در کلمات: جنّاتٌ، جنّاتٍ
و همچنین اعراب «باء» در کلمات: رَبُّنا، رَبِّنا، رَبَّنا
و یا تفاوت در ساختمان کلمات (صرف)، مانند:
«لَنْ یَتَمَنَّوْهُ» با «لا یَتَمَنَّوْنَهُ»
«و ما اللّه‏ُ بِغافل عمّا تعملون» با «و ما اللّه‏ُ بغافل عمّا یعملون»
با یادگیری مختصری از قواعد صرف و نحو عربی به راحتی می‏توان بر همه این موارد احاطه کامل یافت بدون اینکه لازم باشد تک‏تک آنها را به ذهن سپرد. به کمک این عامل می‏توان از فشار وارد بر نیروی حافظه کاسته، مقداری از بار حفظ را به دیگر عوامل محوّل کرد.

۲. آشنایی با فرآیندهای شناختی حافظه

به طور طبیعی، حفظ قرآن کریم نیز همچون سایر مطالب حفظ کردنی متوقف بر آشنایی با فرایندهای حافظه است.
از لحظه‏ای که تأثرات حسّی به وسیله گیرنده‏ها دریافت می‏شوند تا زمانی که از حافظه کوتاه‏مدت می‏گذرند و به حافظه درازمدت منتقل می‏شوند و یادگیری کامل می‏شود، فرایندهای مهمی جریان می‏یابند. از آنجا که این فرایندها به دانستن یا شناخت مربوط می‏شوند، به آنها فرایندهای شناختی حافظه می‏گویند. این فرایندها را می‏توان در سه دسته تکرار یا مرور، بسط یا گسترش و سازماندهی قرار داد.
عدم آشنایی افراد با فرایندهای شناختی حافظه باعث می‏شود که فرد با وجود کوشش و صرف کردن وقت بسیار، احساس کند که پیشرفت قابل ملاحظه‏ای در این امر ندارد و این خود باعث دلسردی و رها کردن بقیه کار می‏شود. با توجه به اهمیت این فرایندها، در ادامه این نوشتار آنها را بررسی خواهیم کرد.

۳. فراشناخت

اصطلاح فراشناخت، «به دانش ما درباره فرایندهای شناختی خودمان و چگونگی استفاده بهینه از آنها برای رسیدن به هدف‌های یادگیری گفته می‏شود».
دمبو (۱۹۹۴) می‏گوید: دانشِ فراشناخت به سه چیز اشاره می‏کند:
۱.دانش مربوط به خود یادگیرنده (مانند آگاهی از رجحان‏ها، علاقه‏ها، نقاط قوت، نقاط ضعف، و عادت‏های مطالعه)؛
۲.دانش مربوط به تکلیف یادگیری (از جمله اطلاعات مربوط به دشواری تکالیف گوناگون و مقدار کوشش مورد نیاز برای انجام تکالیف تحصیلی)؛
۳.دانش مربوط به راهبردها (استراتژی‏ها)ی یادگیری و چگونگی استفاده از آن‏ها.
بر این اساس، فردی که به حفظ قرآن اقدام می‏کند، باید دانشِ فراشناخت داشته باشد تا: اولاً نقاط قوت و ضعف خود را در حفظ کردن بشناسد؛ عادت‏های خود را در مطالعه تشخیص دهد و بداند که به طور مثال در چه زمانی از روز آمادگی بیشتری برای مطالعه و حفظ قرآن دارد. ترجیح می‏دهد از چه نوع قرآن و با چه خطی برای مطالعه و حفظ قرآن استفاده کند. علاقه دارد قرآن را به سرعت یا با تأنی و در طول زمان بیشتری حفظ کند و... .
ثانیاً سوره‏های آسان و دشوار را برای حفظ قرآن از یک‏دیگر تمیز داده، بداند که برای حفظ هر یک به چه میزان کوشش نیازمند است.
ثالثاً با راهبردهای شناختی حفظ قرآن همچون تکرار و مرور، سازماندهی و... آشنا شده، بداند که چگونه می‏تواند با استفاده از آنها قرآن را به گونه‏ای درست‏تر و بادوام‏تر حفظ کند.

ب. انگیزش

اصطلاح انگیزش را می‏توان عامل نیرودهنده، هدایت کننده، و نگهدارنده رفتارتعریف کرد. گیج و برلایز (۱۹۸۴) انگیزش را به موتور و فرمان اتومبیل تشبیه کرده‏اند. یادگیرندگان خودجوش و باانگیزه، بسیاری از تکالیف خود را جالب توجه می‏دانند؛ چون آنها برای نفس یادگیری ارزش قائلند، نه اینکه کاری را صرفاً در مقابل دیگران خوب انجام دهند؛ اما حتی اگر آنان به طور ذاتی برای انجام تکلیفی مشخص برانگیخته نشوند، برای استفاده بردن از آن تکلیف جدیّت به خرج می‏دهند. آنان خود می‏دانند که چرا مطالعه می‏کنند؛ بنابراین، رفتارها و گزینش‏های آنان جنبه آگاهانه دارد و از سوی دیگران تعیین نمی‏شود؛ بنابراین، فردی که در وادی حفظ قرآن گام می‏نهد،باید انگیزش سطح بالایی داشته باشد تا نیروی لازم را برای پیمودن این مسیر کسب، و آن را در جهت نیل به خواسته خود صرف کند و مطالبی را که در طول زمان حفظ کرده، در حافظه خود نگهدارد.
توجه به امور ذیل می‏تواند انگیزش فرد را در جهت حفظ قرآن افزایش داده، نیروی او را برای پیمودن این مسیر دشوار تأمین کند:

۱. اهمیت حفظ قرآن

نخستین عاملی که انگیزه فرد را برای حفظ قرآن تقویت می‏کند، این است که بداند برای چه قرآن را حفظ می‏کند. اگر او از این راز آگاه نباشد، ممکن است با زمزمه‏هایی همچون:
با وجود انواع قرآن و نرم‏افزارهای گوناگون قرآنی چه نیازی به حفظ قرآن احساس می‏شود؟
مسیر حفظ قرآن مسیری طولانی است؛ بهتر نیست وقت گرانبها صرف اموری ارزشمندتر شود؟
پس از حفظ قرآن ممکن است دچار فراموشی شویم؛ بنابراین، بهتر است از آغاز وارد این عرصه نشویم و...
که از سوی خود فرد یا دیگران مطرح می‏شود، انگیزه خود را از دست بدهد و کار را آغاز نکند یا ناتمام رها سازد.
بر این اساس، در آغاز باید بدانیم حفظ قرآن چه اهمیتی دارد تا خود را بدان ملزم سازیم.
موارد ذیل نشان‏دهنده گوشه‏ای از اهمیت حفظ قرآن کریم است:
اهتمام معصومان‌علیهم‌السلام به حفظ قرآن
این موضوع که رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و امامان معصوم‌علیهم‌السلام برای حفظ قرآن اهمیت قائل می‏شدند، از مهم‏ترین نشانه‏های اهمیت آن است. خداوند متعال در آیه ۶ سوره اعلی نگرانی فرستاده خویش را از فراموش کردن قرآن برطرف ساخته، می‏فرماید:
«سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی؛ هرگز نگران فراموش کردن آیات الاهی مباش»، آن کس که این آیات بزرگ را برای هدایت انسان‌ها بر تو فرستاده، هم او نگهبان آنها است. آری او نقش این آیات را در سینه پاک تو ثابت می‏دارد؛ به طوری که هرگز گرد و غبار نسیان بر آن نخواهد نشست.حضرت نیز آیات الاهی را بر امیرمؤمنان‌علیه‌السلام قرائت می‏کرد و از خداوند عزوجل می‏خواست که فهم و حفظ آیات را به علی نیز بیاموزد. آن امام نیز هیچ‏یک از آیات را فراموش نکرد.
امام علی‌علیه‌السلام نیز دیگران را به قرائت و حفظ قرآن وا می‏داشت. در روایتی نقل شده که حضرت بر مردی گذشت که به دیگران لگد می‏زد. فرمود: ای جوان! اگر قرآن قرائت می‏کردی برای تو بهتر بود. گفت: دوست دارم چیزی از قرآن را به خوبی بیاموزم؛ ولی ناتوانم. حضرت فرمود: به من نزدیک شو. آن‌گاه به آهستگی سخنی به گوش او خواند؛ پس خداوند همه قرآن را در قلب او تصویر، و او نیز همه آن را حفظ کرد.
اهتمام اولیای دین به حفظ قرآن نشان‏دهنده آن است که قرآن باید به جان انسان نفوذ کند تا تأثیر لازم را پدید آورد. به قول اقبال:
چون که در جان رفت، جان دیگر شود
جان چو دیگر شد، جهان دیگر شود
بی‏توجهی به حفظ قرآن به این دلیل که می‏توان به قرآن و نرم‏افزارهای قرآنی مراجعه کرد، به این استدلال می‏ماند که فردی درباره رشته تخصصی خود هیچ نمی‏داند و ادّعا می‏کند که برای یافتن هر مطلب، کتاب‏های بسیاری موجود است و می‏توان به آنها مراجعه کرد.

درخواست توفیق حفظ قرآن از خدا

دعا و درخواست از خداوند برای توفیق در حفظ قرآن نشانه دیگری از اهمیت به یادسپاری کلام الاهی است. معصومان‌علیهم‌السلام دعاهایی را برای توفیق در این امر خطیر به ما آموزش داده‏اند که به طور نمونه به یک مورد اشاره می‏شود:
«... اسألک یا اللّه‏ یا رحمان بجلالک و بنور وجهک ان تلزم قلبی بحفظ کتابک کما علّمتنی...»
«... ای اللّه‏ و ای رحمان! به حق جلال و نور رویت از تو درخواست می‏کنم همان‏گونه که کتابت را به من آموختی، دلم را نیز به حفظ آن ملزم فرمایی...»
خداوند متعالی نیز دعای چنین افرادی را که افزون بر دعا، به قرائت مداوم قرآن نیز اهتمام می‏ورزند، اجابت، و حفظ آن را بر ایشان آسان می‏کند:
«... یحفظه امته فیقرؤه قیاماً و قعوداً و مشاةً و علی کل الاحوال یسهّل اللّه‏ حفظه علیهم...»
«... امت او (پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌وآله ) قرآن را حفظ، و در حال ایستاده و نشسته و در حرکت و در هر حال آن را قرائت می‏کنند. خداوند نیز حفظ آن را بر ایشان تسهیل می‏کند...»

اجر فراوان حافظ قرآن

در نظر گرفتن پاداش فراوان برای به یاد سپاری آیات قرآن تأییدی دیگر بر اهمیت حفظ قرآن است. امام صادق‌علیه‌السلام محشور شدن با ابرار را نتیجه تلاش فرد برای حفظ و عمل به کتاب الاهی می‏داند. «الحافظ للقرآن العامل به مع السفرة الکرام البررة».
«حافظ قرآن که به آن عمل کند، با فرستادگان بزرگوار الاهی و نیکان خواهد بود». حتی در بیان معصومان‌علیهم‌السلام حفظ هر سوره، پاداش مخصوص به خود را دارد و فراموشی هر سوره نیز مایه سلب درجه‏ای به شمار آمده است.
ابی‏بصیر از امام صادق‌علیه‌السلام نقل می‏کند که فرمود: «کسی که سوره‏ای از قرآن را فراموش کند، آن سوره (در قیامت) برای او به شکلی زیبا و درجه‏ای رفیع ظاهر می‏شود؛ آن‌گاه که آن را می‏بیند می‏گوید: تو کیستی؟ چه زیبا هستی! ای کاش برای من بودی! پاسخ می‏دهد: مرا نمی‏شناسی؟ من آن سوره هستم (که فراموشم کردی). اگر فراموشم نمی‏کردی، تو را به این مکان رفعت می‏بخشیدم».
خداوند بزرگ، تفاوت‏های فردی و نقاط ضعف افراد را در حفظ قرآن از نظر دور نمی‏دارد و برای کسانی که با زحمت به حفظ قرآن همت می‏گمارند، پاداشی دو چندان در نظر گرفته است:
«عن الفضیل قال سمعت اباعبداللّه‏‌علیه‌السلام یقول ان الذی یعالج القرآن لیحفظه بمشقه منه و قلّه حفظ له اجران؛ کسی که با قرآن ممارست داشته باشد تا آن را حفظ کند و دشواری حافظه اندک را تحمل کند، از دو پاداش بهره‏مند می‏شود».
بر این اساس، فردی که عزم حفظ قرآن کرده، از این حقیقت آگاه است که گام در مسیر رسول خدا و اولیای الاهی نهاده و در مسیر نیل به پاداش بیکران خداوند حرکت می‏کند. این توجه عزم او را برای پیمودن راه تا آخر مصمّم‏تر خواهد ساخت.

۲. احساس کامیابی

مشوّق‏ها و تقویت‏کننده‏ها به دو دسته کلی بیرونی و درونی تقسیم می‏شوند. تقویت‏کننده‏های بیرونی که مبنای انگیزش بیرونی را تشکیل می‏دهند، به انواعپدیده‏ها، اشیا و رویدادهایی که خارج از فرد قرار دارند، مانند غذا، نمره، جایزه، پول، و... گفته می‏شود. در مقابل، تقویت‏کننده‏های درونی که اساس انگیزش درونی بهشمار می‏آیند عواملی هستند که کنترل آنها در دست خود فرد است و از احساس رضای حاصل از کسب توفیق در رسیدن به هدف ناشی می‏شوند؛ به‏طور نمونه، وقتی که یادگیرنده احساس می‏کند در موضوعی که برای یادگیری آن بسیار کوشیده، پیشرفت داشته است احساس غرور، اعتماد به نفس، و شایستگی می‏کند که این احساس، پیامدهای انگیزشی دارد و برای او در یادگیری بیشتر نقش مشوّق را ایفا می‏کند. این‏گونه انگیزش به هیچ نوع منبع تقویت از بیرون فرد نیاز ندارد و خود یادگیرنده سرچشمه آن به شمار می‏آید؛ از این رو، در حفظ قرآن نیز باید مشوق‏ها جنبه درونی یابد و فرد با احساس رضا از توفیق، انگیزه لازم را برای ادامه کار به دست آورد. به این منظور لازم است گام‏های آغازین در حفظ قرآن به گونه‏ای برداشته شود که از همان آغاز، کامیابی در آن احساس شود؛ پس باید در آغاز نکات ذیل را مورد توجه قرار داد:

تنظیم برنامه حفظ از ساده به دشوار

آغاز حفظ قرآن از مطالب ساده به دشوار باعث می‏شود که فرد ابتدا در حفظ مطالب ساده به اندازه کافی توفیق به دست آورد. این کسب توفیق اولیه انگیزش یادگیرنده را برای یادگیری‏های بیشتر افزایش می‏دهد و بر آمادگی او می‏افزاید؛ بنابراین، بهتر است در ابتدا از آیات و سوره‏هایی با سطح دشواری پایین‏تر آغاز کنید.

آغاز از زمان‏های کوتاه

حفظ قرآن را از زمان‏های کوتاه آغاز کرده، به تدریج بر زمان آن بیفزایید تا دچار خستگی و دلزدگی نشوید.

آغاز از سوره‏های کوچک

در حفظ قرآن باید از کم و سوره‏های کوچک آغاز کرد؛ چون سوره‏ای مانند بقره به سبب طولانی بودنش ممکن است برای خیلی‏ها خستگی و ملامت آورد و خدای ناکرده ایشان را از ادامه راه منصرف کند؛ بنابراین، باید از جزء سی‏ام که سوره‏های کوچک دارد و به خاطر سپردنشان آسان است، آغاز کنیم که البته خود تمرینی برای روی آوردن به سوره‏های بزرگ و بزرگ‏تر است.

آغاز از داستان‏های قرآن

آیات قصص همواره موضوع معیّن و در عین حال مطبوع و شیرینی را دنبال می‏کند و سرانجام به نتیجه و سرانجام داستان منتهی می‏شود؛ بدین جهت، حافظ ترغیب می‏شود حفظ آیات را دنبال کند تا داستان به اتمام برسد و این پیگیری خود عامل مهمی در حفظ قرآن است؛ بنابراین، اگر ابتدا تعدادی از داستان‏های قرآن برای حفظ برگزیده شود، افزون بر اینکه حافظ تا حدودی به روش‌های اجمالی حفظ آشنا می‏شود، باعث تشویق، ترغیب و دلگرمی او در جهت تحفیظ بقیه آیات نیز خواهد شد؛ البته باید توجه داشت که پراکنده حفظ کردن اصولاً مطلوب نیست؛ بلکه این فقط مقدمه‏ای برای حفظ منظم و حساب‏شده از اول قرآن است؛ زیرا هنگامی می‏توان برنامه منظمی برای حفظ قرآن در نظر گرفت که از اول قرآن آغاز شود و به آخر آن پایان پذیرد.
نکته دیگری که لازم است برای احساس کامیابی مورد توجه قرار گیرد، آن است که اصلاً به حجم کار توجه نکنید و انتظار نداشته باشید کار حفظ قرآن را یکشبه یا چندشبه به اتمام برسانید. بسیاری از حفاظ قرآن در ابتدای فعالیتشان شاید مطمئن نبودند روزی موفق به حفظ تمام قرآن کریم خواهند شد (اگرچه قصد این کار بزرگ را داشتند) ولی آنها به جای در نظر گرفتن وسعت زیاد کار و در نتیجه، مأیوس شدن، با امیدواری و علاقه بسیار و با توکل بر خداوند متعالی، آیات تعیین شده برای هر روز را اگرچه زیاد هم نبوده باشد، حفظ کرده، مشتاقانه در انتظار فرارسیدن روزی دیگر برای حفظ کردن آیات جدید بودند و با همت و پشتکار و مداومت بر این حال، سرانجام کار را با کامیابی به پایان رساندند.

تسهیل اجتماعی

انجام عمل در حضور دیگران و به همراه آنان به‏طور معمول باعث برانگیختگی و درنتیجه افزایش عملکرد افراد می‏شود. در مطالعه آلپورت (۱۹۲۰)، هنگام انجام وظیفه آزمودنی‏ها در حضور دیگران، نه‏تنها مباحث بیشتری به ذهنشان خطور می‏کرد، بلکه کیفیت این مباحث نیز عمیق‏تر بود. بر این اساس، مناسب است فرد به فعالیت حفظ قرآن خود جنبه اجتماعی نیز بخشیده، به این ترتیب، عملکرد خود را تقویت کند. راه‏های ذیل می‏تواند به بهبود عملکرد از طریق برانگیختگی اجتماعی بینجامد:

مباحثه

در صورتی که بتوانید چند نفر دوست برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده داشته باشید و در ساعتی معین مباحثه کنید، برانگیختگی شما برای حفظ قرآن بیشتر خواهد شد. با انجام دادن این کار، هر صفحه از قرآن تکرار و بازگویی می‏شود و در تصحیح آیات حفظ شده و ثبات و نگهداری آنها در ذهن و حافظه شما تأثیر مثبت می‏گذارد.
روش دیگر این است که اگر مثلاً صفحه‏ای از قرآن دارای ۶ آیه است، آیه اول را نفر اول، و آیه دوم را نفر دوم، و آیه سوم را نفر سوم، و دوباره آیه چهارم را نفر اول و آیه پنجم را نفر دوم و آیه ششم را نفر سوم از حفظ بخواند یا دو آیه اول و دوم را نفر اول و دو آیه سوم و چهارم را نفر دوم و دو آیه پنجم و ششم را نفر سوم از حفظ بخواند؛ البته نباید از قبل مشخص کنید که چه کسی کدام آیه را باید از حفظ بخواند. این بدان جهت است که هر سه نفر مقید شوند تمام صفحه را به طور کامل و از قبل حفظ کنند.

بازگویی برای دیگران

در صورتی که نتوانید برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن، هم‏مباحثی بیابید، بکوشید محفوظات قرآنی خود را نزد شخص دیگری مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، معلم یا دوستتان که با روخوانی قرآن آشنا باشد، از حفظ بخوانید و بازگویید. این امر نیز زمینه تهییج و توجه و آمادگی بیشتر شما را فراهم می‏سازد.

حضور در جلسات قرآنی

مناسب است به طور مداوم در جلسات قرآنی حضور یابید ـ گرچه یک بار در هفته باشد ـ و بکوشید با حضور در برابر مردم و خواندن قرآن، کم‏کم روحیه خجالت و کم‏جرأتی را در خود نابود کنید؛ البته توجه به این نکته لازم است که شرکت در این‏گونه جلسات و قرائت قرآن در آن، در صورتی عملکرد را تسهیل می‏کند که فرد در انجام تکلیف مورد نظر، مهارت لازم را داشته باشد. در غیر این صورت، حضور در چنین جلساتی نتیجه عکس داده، به عملکرد آسیب می‏رساند.
بر اساس نظریه کشاننده در تسهیل اجتماعی حضور دیگران در موقعیت‏هایی که افراد در انجام تکلیف مورد نظر، دارای مهارت فراوانی باشند، عملکرد را تسهیل می‏کند؛ زیرا در این وضعیت، پاسخ‏های غالب فرد درست است. در مقابل، در موقعیت‏هایی که افراد در انجام تکلیف مورد نظر مهارت ندارند، حضور دیگران به عملکرد آسیب می‏رساند و در این حالت بیشتر پاسخ‏های فرد احتمالاً نادرست خواهد بود.

۳. اِسناد

بنابر نظریه اِسناد یا نظریه نسبت دادن، چگونگی تفکر (ادراک و تفسیر) افراد دربارهعلت‏های پیروزی و شکستشان تعیین کننده‏های اصلی انگیزش پیشرفت آنان به شمار می‏آید، نه تجارب تغییرناپذیر دوران نخستین زندگی به‏طور معمول، فردی که حفظ قرآن را آغاز می‏کند، همواره طعم پیروزی را نمی‏چشد؛ بلکه گاه نمی‏تواند به گونه‏ای مطلوب آیات قرآن را حفظ یا بازیابی کند. چنین فردی ممکن است در امتحان حفظ قرآن یا مسابقات حفظ قرآن امتیاز لازم را کسب نکند یا در جمع، توفیق تلاوت صحیح آیات را نیابد. افرادی که بین کامیابی‏ها و اعمال خود رابطه نزدیکی نمی‏بینند، شکست خود را به فقدان توانایی نسبت می‏دهند. این اعتقاد که نتایج اعمال آنها مستقل از اعمال آنها است، به درماندگی آموخته شده می‏انجامد.درماندگی آموخته شده به حالت یادگیرندگانی اشاره می‏کند که کوشش را با پیشرفت مرتبط نمی‏دانند. آنها یادگیرندگانی هستند که گمان می‏کنند هر کاری بکنند، توفیق به دست نمی‏آورند. این نوع اسنادها ناسازگارند و باید آنها را تغییر داد؛ بنابراین، روند ذیل باید تغییر کند:
شکست Å فقدان توانایی Å احساس عدم شایستگی Å کاهش عملکرد
و به روند زیر تبدیل شود:
شکست Å فقدان کوشش Å احساس گناه یا شرمساری Å افزایش عملکرد
البته گاه ممکن است فرد به رغم کوشش بسیار شکست بخورد. در چنین مواردی مقتضای دیدگاه صحیح آن است که فرد به دنبال شناخت عامل عدم کامیابی خویش برآمده و با برطرف کردن آن، راه را برای کامیابی‏های بعدی هموار سازد. او باید بداند که هیچ دری نیست که با تلاش انسان گشوده نشود؛ چنانکه امیرمؤمنان‌علیه‌السلام می‏فرماید:
«متی تکثر قرع الباب یفتح لک؛ هرگاه بر کوبیدن دری اصرار ورزی، سرانجام به رویت باز خواهد شد».
و همچنان که مولانا سروده است:
گفت پیغمبر که چون کوبی دری
عاقبت زان در برون آید سری
بررسی موقعیت افراد بزرگی که حافظه و استعداد لازم را برای یادگیری نداشتند، ولی با تلاش بسیار بر مشکلات فایق آمده، شکست را به پیروزی بدل کردند، برانگیختگی ما را در راه حفظ قرآن بیشتر خواهد کرد.

ج. اراده

تاکنون به نقش دانش و انگیزش در حفظ قرآن اشاره کرده‏ایم؛ اما برای پیمودن این مسیر دشوار، دانش و انگیزش به تنهایی کافی نیست. افزون بر این دو عامل، اراده یا خویشتن‏داری نیز برای کامیابی لازم است. انگیزه، دلالت بر تعهد و التزام، و اراده، دلالت بر عبور از موانع و تداوم کار تا آخر دارد؛ به‏طور مثال، فرد بااراده می‏داند کهچگونه خود را از حواس‏پرتی باز دارد و آن‌گاه که احساس اضطراب، خواب‏آلودگی یا سستی می‏کند، چگونه از عهده کار خویش برآید. او می‏داند که هنگام وسوسه شدن برای متوقف ساختن کار و پرداختن به استراحت چه باید بکند.
با توجه به طولانی بودن کار حفظ قرآن، در طول زمان، موانع متعددی بر سر راه حافظ قرآن قرار می‏گیرد. عبور از این موانع و به پایان رساندن کار مستلزم عزمی راسخ است و بدون آن، توفیق نهایی حاصل نخواهد شد؛ بنابراین، لازم است خصوصیات فرد بااراده را مورد توجه قرار داده، آن را با فعالیت حفظ قرآن تطبیق دهیم.
در ره منزل لیلی که خطرهاست در آن
شرط اول قدم آن است که مجنون باشی

ویژگی‏های فرد با اراده

فردی که اراده استوار دارد، در حقیقت دارای خصوصیات ذیل است:

أ. اداره خود

کاربرد اصول یادگیری رفتاری برای تغییر دادن رفتار خود، اداره خود نامیده می‏شود. به یاد سپاری قرآن کریم نیازمند توانایی شخص در اداره خود است. اداره خود طی چندین گام میسر خواهد شد:

ب. چینش اهداف

برخی تحقیقات نشان می‏دهد که چینش اهداف خاص و آشکارسازی آنها احتمالاً عنصری اساسی در برنامه‏های اداره خود به شمار می‏رود؛ به‏طور مثال، اس.سی.هیز و همکارانش دانشجویانی را که در مطالعه مشکل جدی داشتند، شناسایی کرده، به آنها چگونگی چینش اهداف مطالعه را آموزش دادند. دانشجویانی که اهداف را مشخص کرده، آنها را برای آزمایش‏گران به زبان آورده بودند، به گونه‏ای معنادار بهتر از دانشجویانی که اهداف را به طور خصوصی چیده و هرگز آنها را به کسی نگفته بودند، آزمون مربوط به مطلب مطالعه شده را انجام دادند.
بر این اساس، مطلوب است فرد طبق توانایی‏های خود هدف روزانه، ماهیانه و سالیانه خود را برای حفظ قرآن مشخص و به دیگران اعلام کند؛ برای مثال معیّن سازد که روزانه یک صفحه از قرآن با خط عثمان طه در ماه ۳۰ صفحه از آن و تا پایان سال ۳۶۰ صفحه از آن را حفظ خواهد کرد.

ج. گزارش و ارزیابی پیشرفت

پس از آنکه کار آغاز شد، فرد باید گزارشی از کار خود تهیه، و فعالیت‏های انجام شده را ارزیابی کند؛ برای مثال، باید ساعاتی را که به حفظ کردن اختصاص داده، ساعاتی را که طبق برنامه عمل نکرده و تعداد صفحاتی را که حفظ کرده یادداشت کند. خودارزیابی از خودگزارش‏گری ساده دشوارتر است؛ چون به داوری درباره کیفیت نیاز دارد؛ اما به نظر می‏رسد که افراد می‏توانند ارزیابی رفتار خود را با دقت منطقی یاد بگیرند. ضمنآنکه می‏توان ارزیابی خود را با ارزیابی افراد صاحب‏نظر مقایسه کرد و بدین‏وسیله توانایی داوری خویش در مورد کیفیت کار حفظ را افزایش داد.

د. تقویت خود

پس از ارزیابی از کار و احراز کامیابی از انجام کار مشخص، فرد می‏تواند خود را تشویق کند و بدین وسیله امکان توفیق بیشتر در انجام بقیه کار را برای خود فراهم سازد؛ به‏طور مثال می‏تواند مقرر کند در صورتی که برنامه حفظ روزانه را به درستی انجام دهد، امکان دیدار دوستان، رفتن به مهمانی، تماشای برنامه تلویزیونی خاص و... برای او ایجاد شود؛ البته در صورتی نیز که فرد وظیفه مشخص خود را انجام ندهد می‏تواند با استفاده از روش‌های ذیل رفتار نامطلوب کم‏کاری خویش را حذف کند یا کاهش دهد:

۱. محروم کردن از تقویت

روش محروم‏کردن یعنی فرد به دلیل رفتار نامطلوب (کم‏کاری در حفظ روزانه قرآن)برای مدتی از تقویت‏های مورد علاقه محروم شود؛ برای مثال، فرد به دلیل کوتاهی در حفظ هر صفحه، خود را از تماشای برنامه تلویزیونی مورد علاقه محروم سازد.

۲. جریمه کردن

جریمه‏کردن، برداشتن مقدار مشخصی از یک تقویت کننده، مشروط به وقوع رفتار مشکل‏آفرین است. جریمه، زمانی که به کاهش در احتمال بعدی رفتار مشکل‏آفرین می‏انجامد، شیوه تنبیهی منفی است؛ به‏طور مثال اگر فرد با خود قرار بگذارد هرگاه برنامه روزانه حفظ قرآن را اجرا نکرد، خود را جریمه کرده، مبلغی پول به عنوان صدقه بپردازد، احتمال بسیار کمی وجود دارد که پس از نخستین بار جریمه، باز هم برنامه روزانه حفظ قرآن را به تعویق اندازد.

جبران کردن

در این روش، فرد با خود قرار می‏گذارد که در صورت تخلف از برنامه حفظ قرآن، آن را در نخستین زمان ممکن جبران کند. اگر افزون بر جبران تخلف، قرار شود به انجام اعمال اصلاحی دیگر نیز بپردازد، برای مثال افزون بر آنکه صفحه را حفظ کند، آیات آن را نیز بنویسد، به روش مورد استفاده، جبران اضافی می‏گویند.

۳. تمرکز حواس

در موارد بسیاری، با اینکه طبق برنامه روزانه به حفظ قرآن می‏پردازیم، پس از صرف زمان متوجه می‏شویم که یادگیری صورت نگرفته و افکار پراکنده، ما را به سوی خود جلب کرده و نتوانسته‏ایم بر روی مطالعه و حفظ آیات قرآن کریم متمرکز شویم. در این صورت، در توجه به مطلب و متمرکز ساختن حواس در مورد آن مشکل داریم. تمرکز حواس، ما را توانا می‏سازد به یک تکلیف جذب شده، به رغم وجود عوامل حواس‏پرتی، آن تکلیف را ادامه دهیم؛ از این رو تمرکز حواس به ویژه عملی دفاعیضد تاخت و تاز افکار خارجی است.
ز فکر تفرقه باز ای تا شوی مجموع
به حکم آنکه چو شد اهرمن سروش آمد
دقت در امور ذیل می‏تواند ما را برای رسیدن به تمرکز بیشتر یاری رساند:

محیط مناسب

اگر باید حواس خود را برای مطالعه متمرکز کنید، لازم است نخست خود را از دنیای خارج مجزا سازید و محیط مناسبی را برای مطالعه برگزینید. چنین محیطی باید آرام و روشن و دارای گرمایی طبیعی و ساکت باشد. هیچ چیزی به اندازه سر و صدا، به ویژه سر و صداهای مکرر و خسته کننده، برای تمرکز حواس زیان‏بخش نیست. این محیط کار به دو دلیل اهمیت دارد: نخست به این دلیل که نمی‏توانید حواس خود را متمرکز ساخته، مطالعه کنید، مگر اینکه شرایط آرامش و راحتی ذکر شده مورد توجه قرار گرفته باشد؛ سپس به این دلیل که شما هر بار که خود را در وضعیت مادی یکسانی در مطالعه قرار می‏دهید، بازتابی شرطی از تمرکز را ایجاد می‏کنید. هنگامی که بدن همیشه در موقعیت مادی یکسان قرار گیرد، ذهن به خودی خود حالتی بیدار و دقیق و متمرکز به خود خواهد گرفت.
با توجه به اهمیت نقش اکسیژن بر روی سلول‏های مغزی و در نتیجه، فعالیت‏های فکری، باید از حفظ کردن قرآن در مکان‏هایی که دارای هوای آلوده و دودآلود و یا دم کرده هستند، پرهیز کرد و حتی‏الامکان از محیط‏هایی که دارای هوای سالم و آزاد هستند، بهره برد.

حذف علل مادی پریشان حواسی

پس از استقرار در محیط انتخاب شده دیگر نباید علت و موجبی برای تفریح فکر داشته باشید؛ پس باید هرچه را که در اطراف شما می‏تواند باعث عدم تمرکز شود، خارج کنید. اسناد و مدارک، نقشه راه‏ها، روزنامه‏ها و مجله را در محلی دور از نظر قرار دهید.
جلو پنجره اتاق قرار نگیرید. یکی به این علت که نور را از مقابل دریافت خواهید کرد و دیگر، اینکه ممکن است از پنجره موضوعی را مشاهده کنید که توجه شما را به خود جلب کند و تمرکز حواس شما را به هم زند.
به علل پیش‏گفته بکوشید هنگام راه رفتن یا هنگامی که سوار اتومبیل، اتوبوس و مانند آن هستید، به قرائت و مطالعه و حفظ آیات از روی قرآن نپردازید. در این حالت‏ها بهتر است آیاتی را که پیش‏تر حفظ کرده‏اید، تکرار و تمرین و آنها را در ذهن خود مرور کنید.

انتخاب بهترین لحظات

به طور کلی از همان ساعات اول بیداری، مغز آماده است و بیشتر از سایر اوقات انرژی ذهنی دارد. آزمایش‏های بسیاری روی محصلان انجام شده تا درجه خستگی فکری ایشان در ساعات گوناگون روز مشخص شود. همچنین مشاهده شده در جریان کلاس‏های صبح، دانش‏آموزان اشتباهات املایی کمتری دارند؛ سریع‏تر محاسبه می‏کنند و حساسیت لامسه ایشان بیشتر است؛ در نتیجه امکانات بیشتری در اختیار دارند. یک گروه از دانش‏آموزان که صبح قبل از آغاز کلاس ۴۰ غلط املایی داشته‏اند، تعداد اشتباهاتشان پس از گذشت یک ساعت از کلاس به ۷۰ غلط، پس از دو ساعت به ۱۶۰ غلط و پس از سه ساعت به ۱۹۰ غلط رسیده است.
نتیجه این مشاهدات مشخص می‏کند که برای یادگیری مسأله‏ای اساساً باید این عمل را در ساعات اولیه صبح انجام داد. در عین حال چون ضمیر ناخودآگاه نقش بسیار مهمی در رابطه با یادگیری دارد، بهتر است شب‏ها قبل از خوابیدن، موضوع مورد مطالعه صبح را به سرعت بررسی کنید. این اصل که شامل یادگیری هنگام صبح است، مطمئناً بدون استثنا نیست. افرادی که عادت دارند تا دیروقت شب کار کنند، اغلب، صبح‏ها خسته بوده، در نتیجه برای این کار آمادگی ندارند؛ پس ساعات بعدازظهر و شب برای آنها جهت به خاطر سپردن و کارهای حفظی بهتر است.
ضمناً بهتر است زمان به صورت متراکم به حفظ قرآن اختصاص داده نشود؛ بلکه زمان به صورت پراکنده و متناوب باشد. تأثیر «توزیع و زمانبندی» به تحقیقاتی اشاره دارد که نشان می‏دهد زمانی اطلاعات بهتر یادآوری می‏شود که مطالعات فرد به صورت متراکم انجام نگرفته؛ بلکه پراکنده و متناوب باشد؛ چون مطالب در مطالعه توزیع شده، در مقایسه با مطالعه متراکم، بیشتر و کامل‏تر پردازش می‏شود.
به طور کلی زمان مطالعه را طوری در نظر بگیرید که بتوانید حتی‏الامکان قبل و بعد از آن کمی استراحت کنید.

انتخاب قرآن مناسب

انتخاب نوع قرآن نیز عاملی مؤثر در جهت تمرکز یا عدم تمرکز حواس است. قرآن مورد استفاده باید ساده و دارای خطی زیبا و کاملاً خوانا، همراه با اعراب‏گذاری دقیق، کم‏زرق و برق و در عین حال بی‏غلط باشد و کلمات و حروفش در هم و بر هم نگاشته نشده باشند و در ضمن دارای ترجمه زیرنویس سلیس و روان باشد. معتبر بودن شماره آیات قرآن مورد نظر مهم است.
از قرآن‏هایی که زمینه صفحات رنگارنگ و مزین دارند، حتی‏الامکان استفاده نشود. به‏کار بردن قرآن‏هایی که زمینه صفحات آن کاملاً سفید است، باعث خستگی چشم می‏شود. در طول مدت حفظ قرآن از قرآن‏های گوناگون استفاده نشود؛ زیرا در این صورت به تدریج برای ذهن مشکلاتی ایجاد می‏شود و تصویر آیات و صفحات از قرآن‏های گوناگون در ذهن با یک‏دیگر اختلاط خواهند یافت و در نتیجه ممکن است برخی آیات محل مشخص خود را در صفحه ذهن نیابند؛ پس آیات فقط از یک نوع قرآن حفظ شود؛ البته مناسب است چندین جلد از قرآن مورد نظر خود را در قطع‏های گوناگون جیبی و وزیری تهیه کنید تا بتوانید افزون بر اینکه در منزل حفظ می‏کنید، در محیط بیرون نیز با استفاده از قرآن جیبی، از وقت خود به طور کامل بهره ببرید.

ه‍. آمادگی جسمی ـ روانی

آمادگی جسمی ـ روانی شرط دیگر تمرکز حواس به شمار می‏رود؛ بنابراین، عواملی چون گرسنگی و تشنگی، خستگی و کسالت، خواب‏آلودگی، اضطراب، عجله، دل‏مشغولی و... باعث آن می‏شود که هنگام حفظ قرآن، آرامش و تمرکز لازم را نداشته باشیم و نتوانیم قرآن را به دقت حفظ کنیم. بر این اساس، بهتر است ابتدا آمادگی لازم را به دست آورده، برنامه حفظ قرآن خود را به زمان مناسب دیگری موکول کنیم.

و. کاستن از بار حافظه

بهتر است ذهن خود را از پر شدن دور کنید؛ زیرا در این صورت، حافظه خود را با این اندیشه که کارهای کوچک متعدد روزانه ضرورتاً باید در زمان خاصی انجام شوند، انباشته خواهید کرد. آن‌گاه که مجبور شویم بسیاری از موضوعات کوچک و پیش پا افتاده را به خاطر بسپاریم، توانایی خود را در جهت تمرکز حواس برای حفظ قرآن به حداقل ممکن کاهش داده‏ایم. برای اینکه مانع از فشار این موضوعات به ذهن شویم، پیشنهادهای ذیل توصیه می‏شود:
کارهایی را که باید انجام شود، با سرعت انجام دهید تا دیگر به آنها فکر نکنید.
از توجه به افکار بی‏ارزش، بیهوده، تصاویر نامناسب، متون بی‏محتوا و جزئیات گنگ خوداری کنید. برای این کار کافی است هر چیزی را در همان وهله اول حفظ نکنید.
موضوعات روزمره را که هنگام حفظ قرآن به ذهن خطور می‏کند، بی‏درنگ در یک دفتر یادداشت، یادداشت کرده، بدین‏وسیله حافظه خود را درگیر آن نکنید.
بکوشید موضوعات کم‏ارزش و جزئی را که در کار حافظه اخلال ایجاد می‏کند، به فراموشی بسپارید.

ز. تکرار و مرور

در نظریه خبرپردازی یادگیری، نظام یاد به سه مرحله اصلی حافظه حسی، حافظه کوتاه مدت و حافظه درازمدت تقسیم شده است. ابتدا محرک‏های محیطی به وسیله گیرنده‏های حسی دریافت، و وارد حافظه حسی می‏شوند. بعد اطلاعاتی که به حافظه حسّی وارد شده‏اند اگر مورد دقت یا توجه قرار گیرند، وارد حافظه کوتاه‏مدت می‏شوند؛ سپس اطلاعات وارد شده به حافظه کوتاه‏مدت مربوط به اطلاعات پیشین موجود در حافظه درازمدت رمزگردانی شده، به این حافظه وارد می‏شوند و جزو آموخته‏های فرد در می‏آیند. اطلاعات به کمک سه فرایند شناختی عمده با نام‏های تکرار یا مرور، بسط یا گسترش و سازمان‏دهی به حافظه درازمدت انتقال می‏یابند.
وقتی مطلبی از حافظه کوتاه‏مدت وارد حافظه درازمدت شد، گفته می‏شود که آن مطلب یاد گرفته شده است.
بنابر آنچه گفته شد، یکی از راه‏های انتقال اطلاعات از حافظه کوتاه‏مدت به حافظه درازمدت، تکرار مطالب است. تکرار و مرور، راهبردی مؤثر در حفظ آیات قرآن به شمار می‏رود و لازم است فردی که در این جهت گام بر می‏دارد، تاکتیک‏های ذیل را برای تسهیل در یادگیری و حفظ قرآن در نظر داشته باشد:

۱. مکررخوانی

برای حفظ کردن هر آیه از قرآن باید آن را چندین بار و هر بار با توجه تمام به هر حرف و کلمه موجود در آن، تلاوت کرد؛ البته دفعات تکرار با توجه به قدرت حافظه هر شخص و نیز به نسبت سخت یا آسان بودن آیات فرق می‏کند. برخی شاید با ۳ بار خواندن یک آیه نه چندان طولانی آن را به خاطر بسپارند؛ ولی برخی دیگر به تمرین بیشتری نیاز دارند. به‏طور طبیعی با چندین بار خواندن آیه، مقدار فراوانی از کلمات آن در ذهن جای می‏گیرد؛ اما هنوز آیه مزبور به‏طور کامل جای خود را در ذهن نیافته است. حال باید آیه را بدون استفاده از قرآن و با کمک گرفتن از حافظه بخوانید. احتمالاً در این هنگام به اشکالاتی بر خواهید خورد و تعدادی از کلمات و حروف را به یاد نخواهید آورد؛ زیرا هنوز بر تمام کلمات احاطه نیافته‏اید. در هر قسمتی که متوقف شدید و نتوانستید کلمه مورد نظر را در ذهن خود بیابید، به قرآن رجوع کنید؛ آن کلمه را بجویید و به ذهن بسپارید و به همین ترتیب برای بقیه آیه عمل کنید تا بتوانید آیه را به طور کامل و به راحتی از حفظ بخوانید. حال آیه را دست‏کم ۵ بار از حفظ تلاوت کنید تا مطمئن شوید آن را خوب به خاطر سپرده‏اید. مهم این است که قادر باشید آیه محفوظه را روان و راحت قرائت کنید، نه با دشواری و بروز اشکالات. توصیه مهم این است که بکوشید هنگام مرور، آیات را تلاوت کنید و فقط از ذهن نگذرانید.

۲. بخش به بخش حفظ کردن

در این روش، مقدار فراوانی از اطلاعات به چند بخش تقسیم و این بخش‏ها به نوبت آموخته می‏شوند. انتقال اطلاعات به حافظه درازمدت به کوشش فراوان نیاز دارد. وقتی مقدار بسیاری اطلاعات به چند بخش کوچک‏تر تقسیم می‏شود و آن بخش‏ها به‏طور جداگانه آموخته می‏شوند، انتقال آنها به حافظه درازمدت آسان‏تر انجام می‏گیرد. در مورد حفظ کردن آیات متوسط یا طولانی، باید هر چند کلمه از آیه مثلاً هر ۳ یا ۴ کلمه را جدا از قسمت‏های دیگر حفظ؛ سپس هر قسمت را به قسمت‏های قبل از آن وصل کرد تا آیه تمام شود؛ به طور مثال، در آیه ۲۳ از سوره مبارکه جاثیه:
)أَفَرَأَیْتَ مَنْ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ...(.
ابتدا قسمت اول را به وسیله تکرار و همراه با دقت و تمرکز کافی حفظ می‏کنیم:
حال به قسمت بعدی می‏رسیم:
)وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ...( (تکرار) تا اینکه حفظ شود.
حال قسمت اول و دوم را چندین بار با یک‏دیگر می‏خوانیم:
)أَفَرَأَیْتَ مَنْ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍِ( (تکرار)
اکنون قسمت سوم: )وَخَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ...( (تکرار)
قسمت سوم را به بخش‏های قبلی وصل و تکرار می‏کنیم.
حال قسمت چهارم:
)وَجَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَاوَةً... ( (تکرار)
این قسمت را به بخش‏های قبل متصل و آن را تکرار می‏کنیم.
قسمت پنجم،
)فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ... ( (تکرار)
حال به قسمت‏های پیش وصل و تکرار شود.
قسمت آخر: )أَفَلاَ تَذَکَّرُونَ( (تکرار)
حال همه آیه را می‏توانیم به راحتی از حفظ تلاوت کنیم.

۳. درنگ و تمرین پراکنده

موضوعی که در بحث تکرار و تمرین همیشه مورد سؤل بوده، چگونگی تمرین و تکرار حوادث است. آیا تمرین و تکرار حوادث به صورت پشت سر هم و متوالی هنگامیادگیری، عملکرد حافظه و یادآوری را افزایش می‏دهد یا تمرین و تکرار حوادث به صورت پراکنده و با فاصله یادآوری بهتری به همراه خواهد داشت؟
ملتون (۱۹۷۰) مطالعات مهمی را در زمینه مقایسه بین تمرین پراکنده و تمرینمتوالی و اهمیت اثر درنگ گزارش داده است. او در یکی از آزمایش‏های خود نشان می‏دهد که هرچه مدت زمان ارائه برای هر کلمه طولانی‏تر شود، عملکرد حافظه و یادآوری بهتر می‏شود.
در تمرین پراکنده، یادگیرنده به جای اینکه بکوشد یکباره و در یک نوبت، مقدار فراوانی اطلاعات را حفظ کند، وقتش را تقسیم، و چندین بار آن اطلاعات را مرور می‏کند. این کار باعث می‏شود تا از خستگی و از بین رفتن انگیزه فرد جلوگیری شود. اگر یادگیرنده چندین نوبت صرف مطالعه کند، آنچه را در نوبت قبل فراموش کرده، در نوبت بعد به سرعت می‏آموزد؛ بنابراین اگر به‏طور مثال، روزی ۲ ساعت برای حفظ قرآن وقت صرف کرده‏اید، این ۲ ساعت به هم‏پیوسته و یکباره نباشد؛ بلکه آن را به ۳ وقت ۴۰ دقیقه‏ای و یا به ۲ زمان ۶۰ دقیقه‏ای با فاصله زمانی مناسب بین آنها تقسیم کنید.

۴. مکرّر شنیدن

گاهی اوقات انسان توانایی بهره‏گیری مناسب و مستقیم از حافظه را برای مرور آیات ندارد. اینجا برای اینکه هم از وقت موجود استفاده شود و هم ذهن فشار بسیاری را متحمل نشود، بسیار مناسب است که از نوار ترتیل قرآن استفاده کنید به این صورت که نوار آیات مورد نظر را که به روش ترتیل تلاوت شده به دقت گوش دهید و آنها را همزمان با قرائت قاری از ذهن بگذرانید. بدیهی است که موارد اشتباه به‏وسیله نوار در همان لحظه برطرف می‏شود. به طور تجربی می‏توان ادعا کرد که این کار فشار کمتری را بر نیروی حافظه انسان وارد می‏سازد؛ ولی روش مرور از طریق گوش‏دادن به صورت شیوه اصلی توصیه نمی‏شود؛ زیرا:
اولاً، با این کار، قوه حافظه، تنبل و ضعیف می‏شود؛
ثانیاً، خیلی دیرتر به نتیجه مطلوب می‏توان رسید؛
ثالثاً، محفوظات استحکام چندانی نخواهند داشت.
ضمناً در صورت استفاده از نوار بکوشید از نوارهای ترتیل کُند که دارای سرعت کمتری در مقایسه با ترتیل معمول است استفاده کنید.

۵. تکرار بیشتر آیات مشابه

آیات بسیاری را می‏توان سراغ گرفت که با هم شباهت دارند یا عینِ همند؛ برای مثال، آیه ۵۸ بقره با آیات ۱۶۱ آل‏عمران، ۵ انعام، ۶ شعراء، ۱۰ نمل، و ۳۱ قصص همانند است و آیه ۸۹ سوره آل عمران همان آیه ۵ سوره نور است.حال توصیه می‏شود که در حفظ این‏گونه آیات کوشش و تکرار بیشتری کنید. اگر آیه‏های غیر همانند برای حفظ باید ده مرتبه تکرار شوند، این آیات را لازم است بیست مرتبه تکرار کرد تا خوب در ذهن جای گیرند. این همانندی، در پایان بعضی از آیات نیز وجود دارد؛ مثل )إِنَّ اللّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً( و )کانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً(، یا )إِنَّ اللّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیماً( و )وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ(.

۶. پُرآموزی

پرآموزی جلو تداخل در یادگیری را می‏گیرد. پرآموزی یعنی تکرار مطالب و یادگیری تا حد اشباع. برای این منظور، پس از آنکه یادگیرنده به حد دلخواه به یادگیری یا عملکرد دست یافت، باز هم برای مدتی بیشتر به تمرین و تکرار ادامه می‏دهد. زمانی گفته می‏شود که مهارتی به حد پرآموزی آموخته شده است که تمرین اضافی دیگر نتواند آن را بهبود بخشد.
توصیه بسیار مهم ما این است که تا آیه‏ای را به صورت کاملاً متقن و مستحکم حفظ نکرده‏اید، هیچ گاه سراغ آیه بعدی نروید. عدم رعایت این نکته حتماً مشکلاتی را ایجاد خواهد کرد.

ح . گسترش

گسترش به معنای افزودن معنا به اطلاعات جدید از طریق پیوند آن با دانش پیشین است.
به عبارت دیگر، ما از طرحواره‏هایمان و از دانش موجود خود استفاده می‏کنیم تا معنای اطلاعات تازه را درک کنیم. یادگیرنده به کمک راهبرد گسترش، بین آنچه ازپیش می‏دانسته و آنچه قصد یادگیری‏اش را دارد، پل ارتباطی ایجاد می‏کند. این کار از راه افزودن جزئیات بیشتر به مطلب تازه، خلق مثال‏ها و مواردی برای آن، ایجاد تداعی بین آن و اندیشه‏های دیگر، و استنباط کردن درباره آن، انجام می‏شود. اینجا به اختصار برخی از راهبردهای مربوط به گسترش، و کاربرد آنها را در حفظ قرآن ارائه می‏کنیم.

۱. سر واژه

اگر شما نیازمندید اطلاعات را برای زمانی طولانی به یاد داشته باشید، یک «سرواژه» یا «سرنام» شیوه مناسبی است. سرواژه کلمه‏ای به شکل مختصر است که از حرف اول هر کلمه در یک فراز تشکیل شده است. مانند کلمه (ناجا) که از حروف اول (نیرویانتظامی جمهوری اسلامی ایران) تشکیل یافته. با استفاده از سرواژه می‏توان حروف آغازین چند آیه قرآن را به هم پیوند داد و با ساختن کلمه‏ای، امکان یادآوری آیات را تسهیل کرد؛ به‏طور مثال، با پیوند دادن حروف اول سه آیه ۱۲ تا ۱۴ سوره نساء که مشتمل بر یک صفحه قرآن، با رسم‏الخط عثمان‏طه است می‏توان کلمه «وتو» را ساخت و به این ترتیب آیات را یادآوری کرد. این روش برای پرهیز از اشتباه آیات مشابه نیز بسیار مؤثر است؛ برای مثال، در آخر آیه ۳ آیه متوالی از سوره آل‏عمران یعنی آیات ۱۷۶ تا ۱۷۸ سه جمله شبیه به هم وجود دارد که فقط در یک کلمه به ترتیب ذیل اختلاف دارند:
آیه ۱۷۶ )ولهم عذاب عظیم(
آیه ۱۷۷ )ولهم عذاب الیم(
آیه ۱۷۸)ولهم عذاب مهین(
حفظ کردن ترتیب این سه جمله قدری وقت‏گیر است. اگر بخواهیم ترتیب درست این جملات را در هر آیه به خاطر بسپاریم می‏توانیم به حروف اول سه کلمه «عظیم، الیم و مهین» توجه کرده، کلمه «عام» را که به معنای سال است، به دست آوریم. حال حافظ قرآن می‏تواند هنگام خواندن این آیات با به یاد آوردن کلمه رمز متوجه ترتیب آنها شود.

۲. یادداشت‏برداری

منظور از یادداشت‏برداری، انتخاب و ثبت نکات مهم مطلب شنیداری یا نوشتاری است. در صورتی می‏توان یادداشت‏برداری را در ردیف راهبردهای گسترش معنایی قرار داد که به یادگیرنده کمک کند اطلاعات جدید را سازمان دهد و بین آنها و دانش موجود خود پیوند برقرار سازد.
برای رفع اشتباه در حفظ آیات مشابه، بهترین روش، یادداشت‏برداری و نوشتن این موارد و علامت‏گذاری و مقایسه بین آنها است. بدین ترتیب حافظ می‏تواند کنار هر آیه (به وسیله مداد) موارد مشابه آن را (شماره آیه و نام سوره) یادداشت کند.
در مورد اهمیت یادداشت‏برداری در حفظ مطالب، ابوبصیر از امام صادق‌علیه‌السلام نقل می‏کند که فرمود: «اکتبوا فانکم لا تحفظوا حتی تکتبوا؛ بنویسید؛ زیرا شما یاد نمی‏گیرید مگر اینکه بنویسید».

۳. تصویرسازی ذهنی

منظور از تصویرسازی ذهنی یعنی برقراری ارتباط معنادار بین مطالب از طریق ایجاد رابطه ذهنی بین آن‏ها... . این تدبیر آموزشی یادگیری دانش‏آموزان را بهبود می‏بخشد.
با استفاده از این شیوه می‏توان محتوا و مضمون یک آیه را به یک تصویر ذهنی پیوند زد و با یادآوری آن تصویر، محتوای آیه را به یاد آورد؛ به‏طور مثال، در داستان ورود فرشتگان به صورت میهمان بر حضرت ابراهیم‌علیه‌السلام که از آیه ۶۹ به بعد در سوره هود آمده می‏توان محتوای آیه را با این تصویر ذهنی تداعی کرد که مردی گوساله‏ای بریان شده را به سوی میهمان می‏برد. مضمون آیه ۷۰ با این تصویر تداعی می‏شود که میهمانان از تناول آن گوساله امتناع می‏کنند. محتوای آیه ۷۱ را می‏توان به شکل زنی در حال خنده تصویر کرد و محتوای آیه ۷۲ را با تصویر یک زوج سالخورده و با علامت تعجب بر فراز آنها و... .

۴. روش مکان‏ها

یکی دیگر از راه‏های بسط معنایی، روش مکان‏ها است. در روش مکان‏ها که روش قدیم برای حفظ کردن اطلاعات است، یادگیرنده، هنگام یادگیری و یادآوری مطالب، مکان اشیا را در ذهن خود مجسّم می‏کند. برای استفاده از این روش، یادگیرنده ابتدا به ترتیب موقعیت یا مکان اشیا را می‏آموزد، یعنی نقشه آنها را به خاطر می‏سپارد، و هنگام یادآوری، با طی این مراحل ذهنی، آنها را به یاد می‏آورد.
شما نیز می‏توانید مثال ذیل را در کارهای خود به نحو مؤثری به کار ببرید:
ابتدا ده مکان را در خانه خود برگزینید. آنها را به نحوی انتخاب کنید که توالی حرکت از یک مکان به مکان دیگر روشن و بدیهی باشد؛ برای مثال، در ورودی تا هال، آشپزخانه، اتاق خواب و... . مطمئن شوید که این ده مکان را به آسانی و به ترتیب بتوانید تصور کنید. حال ۱۰ گزینه را در نظر بگیرید و آنها را در یکی از این ده مکان قرار دهید. بدین‏وسیله شما می‏توانید جایگاه هر آیه را در یکی از مکان‏های خانه قرار داده، با ورود ذهنی به هر مکان، آیه‏ای را که از آن مکان تداعی می‏شود، به یاد آورید.
بکوشید جای هر آیه در صفحه قرآن را کاملاً به خاطر بسپارید تا آسان‏تر بتوانید آیه حفظ شده را به خاطر آورده، ارائه کنید.

ط. سازمان‏دهی

سازمان‏دهی بهترین و کامل‏ترین نوع راهبرد بسط معنایی است با این تفاوت که یادگیرنده در استفاده از راهبرد سازمان‏دهی، برای معنادار ساختن یادگیری، به مطالبی که قصد یادگیری آنها را دارد، نوعی چارچوب سازمانی تحمیل می‏کند؛ اما چنین عملی در راهبردهای گسترش الزامی نیست. ساده‏ترین شکل سازمان‏دهی این است که اطلاعات را در دسته‏هایی قرار دهیم تا آنها را آسان‏تر یاد بگیریم و راحت‏تر به یاد آوریم.
وقتی ماده‏های متعدد یادگیری را دسته‏بندی می‏کنیم، از بار حافظه فعال خود می‏کاهیم و قدرت تمرکزمان را بیشتر می‏کنیم. همین امر، علت اصلی تسهیل یادگیری از راه دسته‏بندی اطلاعات است. در واقع ما از مقدار اطلاعاتی که می‏خواهیم یاد بگیریم کم نمی‏کنیم؛ بلکه از راه تقطیع، ماده‏های اطلاعاتی را محدود می‏سازیم.
روش‏های ذیل می‏تواند ما را برای سازمان‏دهی اطلاعات و حفظ و یادگیری بهتر آنها یاری رساند:

۱. دسته‏بندی مطالب

دسته‏بندی محض مطالب به مقوله‏ها یا طبقات بیشتر برای جلوگیری موضوعات ساده یا پایه مفیدند. برای حفظ کردن یک سوره متوسط و به‏ویژه طولانی خوب است ابتدا آن سوره را به چند دسته از آیات تقسیم، و هر دسته از آیات را جداگانه حفظ و به دسته آیات پیشین متصل کنید؛ البته لازم نیست آیات مربوط به یک دسته را به‏طور کامل در یک جلسه حفظ کنید. مهم این است که در ذهن خودتان آنها را در یک دسته و مجموعه قرار دهید. با این کار حجم سوره کمتر به نظر می‏رسد و حافظ تسلط و احاطه کامل‏تری بر آن سوره خواهد داشت. تا جایی که امکان دارد بکوشید آن دسته آیاتی را که برای حفظ برگزیده‏اید، به هم مربوط باشند؛ به‏طور مثال برای حفظ کردن سوره مبارکه نبأ می‏توان آن را به ۳ گروه از آیات تقسیم کرد. بدین ترتیب که آیه اول تا آیه شانزدهم که اغلب بیان پدیده‏های طبیعی است در دسته اول، و آیات هفدهم تا سی‏ام که در وصف قیامت و وضعیت اهل عذاب است در دسته دوم و سرانجام آیات سی و یکم تا آخر سوره در دسته سوم قرار می‏گیرند.

۲. تهیه سرفصل مطالب

از جمله راهبردهای سازمان‏دهی برای تکالیف پیچیده یادگیری می‏توان به تهیه سرفصل‏های یک کتاب درسی نظیر آنچه در فهرست مطالب این‏گونه کتاب‏ها دیده می‏شود، اشاره کرد. برای این منظور یادگیرنده باید اندیشه‏های اصلی و فرعی را به اختصار و با استفاده از کلمات و عبارات مهم به دنبال هم بنویسد؛ به طور مثال سرفصل‏های ذیل را می‏توان برای سوره مبارکه مرسلات تهیه کرد:
۱. سوگندهایی در مورد قیامت و حوادث سخت رستاخیز (آیات ۱ تا ۱۵)؛
۲. سرگذشت غم‏انگیز اقوام گنهکار پیشین (آیات ۱۶ تا ۱۹)؛
۳. گوشه‏ای از ویژگی‏های آفرینش انسان و طبیعت (آیات ۲۰ تا ۲۸)؛
۴. سرنوشت تکذیب‏کنندگان قیامت (آیات ۲۹ تا ۴۰)؛
۵. اشاره‏ای به وضع پرهیزکاران و تکذیب‏کنندگان در قیامت (آیات ۴۱ تا ۵۰).
ضمناً می‏توان برای هر یک از سرفصل‏های پیش‏گفته، اندیشه‏های فرعی را نیز در نظر گرفت؛ به‏طور مثال می‏توان عناوین فرعی ذیل را برای وضع پرهیزکاران در قیامت تهیه کرد:
سایه‏ها و چشمه‏ها
میوه‏ها
خوردن و آشامیدن
جزای نیکوکاران

۳. تهیه نقشه مفهومی

راهبرد سازماندهی دیگر، تبدیل متن به طرح یا نقشه است. برای این منظور، یادگیرنده ابتدا اندیشه یا مفهوم اصلی متن را مشخص، و بعد اندیشه‏ها یا مفاهیم فرعی وابسته به مفهوم اصلی را مشخص می‏کند؛ سپس این اندیشه‏های فرعی را به مفهوم اصلی می‏پیوندد. نتیجه یک طرح یا نقشه است که مفهوم اصلی در بالا یا وسط و اندیشه‏های فرعی در زیر یا پیرامون آن قرار می‏گیرند. نقشه مفهومی به یک بازنمایی تصویری و کلامی از مفاهیم و روابط مهم میان آنها گفته می‏شود. هدف نقشه مفهومی این است که به یادگیرنده کمک کند تا بازنما یا تصویر روشنی از آنچه قرار است آموخته شود، درست کند.
به‏طور مثال نقشه مفهومی ذیل را می‏توان برای سوره مبارکه طور در نظر گرفت:

رعایت بهداشت و تغذیه مناسب

افزون بر عوامل پیش‏گفته، برخی عوامل فیزیولوژیک نیز همچون نوع تغذیه بر چگونگی حافظه حافظ تأثیرگذار است.
برخی از تحقیقات پژوهشگران حاکی از تأثیر نوع تغذیه در عملکرد حافظه است؛ به طور نمونه، مانینگ و همکاران (۱۹۹۰) در مطالعه خود از آزمودنی‏های سالمند و جوان خواستند تا ناشتا به آزمایشگاه حافظه بیایند. در آنجا قبل از انجام تکالیف حافظه به گروهی از آزمودنی‏ها نوشابه‏ای حاوی گلوکز و به گروه دیگر نوشابه‏ای کاذب بدون شکر و دارای ساکارین داده شد. سالمندان گروه اول در دو تکلیف حافظه کلامی بلندمدت (یادگیری فهرست کلمات و حفظ یک پاراگراف) به طور معناداری از سالمندان گروه دوم بهتر عمل کردند. اندازه‏گیری گلوکز خون آنان نشان داد که آزمودنی‏هایی که گلوکز بیشتری داشتند، عملکرد حافظه آنها بهتر بود. در منابع دینی نیز مصرف برخی غذاها و رعایت برخی از امور بهداشتی مؤثر در تقویت حافظه دانسته شده که به تعدادی از آنها اشاره می‏شود:

۱. عسل

امام کاظم‌علیه‌السلام عسل را مایه شفای امراض مختلف دانسته و فرموده است: خوردن مقداری عسل به صورت ناشتا ذهن را صفا بخشیده، حافظه را تقویت می‏کند.

۲. کرفس

رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: کرفس را مصرف کنید که غذای پیامبران الاهی، الیاس و یسع و یوشع بوده است و روایت شده است که باعث تقویت حافظه می‏شود.

۳. کندر

رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله در وصیتی به امیرمؤمنان‌علیه‌السلام فرمود: ای علی! سه چیز است که حافظه را زیاد و بیماری را برطرف می‏سازد: کندر و مسواک‏زدن و قرائت قرآن.

۴. کشمش قرمز

خوردن ۲۱ عدد کشمش قرمز به صورت ناشتا حافظه را فزونی می‏بخشد.

۵. مسواک زدن

رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله به امام علی‌علیه‌السلام فرمود: ای علی! مسواک از سنّت است... و حافظه را افزایش می‏دهد.

۶. روزه گرفتن

همچنانکه مصرف برخی غذاها نقش مؤثری در تقویت حافظه دارد، زیاده‏روی در تغذیه نیز عامل مهمی برای فراموشی و ضعف حافظه است؛ به همین جهت در برخی روایات، روزه گرفتن عامل مؤثر در تقویت حافظه به شمار آمده است. امام صادق‌علیه‌السلام در روایتی از امیرمؤمنان‌علیه‌السلام سه چیز را باعث برطرف شدن بلغم و تقویت حافظه دانسته است:

مسواک‏زدن، روزه و قرائت قرآن.

همچنین قابل توجه است که در روایات معصومان‌علیهم‌السلام مصرف بعضی غذاها سبب نسیان و فراموشی دانسته شده؛ همچون:
سیب ترش، پنیر، گشنیز و خیارچنبر و نیز برخی رفتارها زمینه‏ساز ضعف حافظه به شمار آمده است.

منابع

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل تمرکز حواس می پردازند .
روش‌های تمرکز حواس برای حفظ
الف. حذف عوامل پریشانی افکار:
برای ایجاد تمرکز حواس باید کارهایی که باعث تشتت افکار می‌شود از بین برود مثل گرسنگی و تشنگی و بسیاری از عوامل دیگر مانند اضطراب و خستگی. معمولاً چنین کسی نمی‌تواند ذهن خود را متمرکز و حواس خود را جمع نماید و هیچ گاه با وجود این عوامل نمی‌تواند به حفظ بپردازد، بنابراین مراعات این حالات برای انسان بسیار لازم است.
ب. انتخاب مکان مناسب:
یکی از عوامل مهمی که در حفظ قرآن و بخاطر سپردن هر مطلب دیگری باید مورد توجه قرار گیرد ودر تمرکز حواس تأثیر خاصی دارد مکان است، مکان حفظ باید خلوت و بی‌سرو صدا و آرام باشد.
اگر قرار باشد در بین کار چند لحظه به رادیو گوش کرده و یا با افرادی که وارد اتاق می‌شوند، صحبت کند و یا برای آشامیدن آب برخیزد و یا اینکه چند بار به تلفن جواب بدهد و یا متوجه مناظر مختلف کوچه، حیاط و یا حتی اطاق شود، دیگر تمرکز حواسی برای انسان باقی نمی‌ماند، بنابراین باید حتی الامکان این‌گونه عوامل را کاهش داده تا بتواند به راحتی و سهولت آیات را به خاطر بسپارد.
و نیز با توجه به اهمیت نقش اکسیژن بر روی سهولت مغزی وفعالیت‌های فکری باید از حفظ کردن در مکان‌هایی که دارای هوای آلوده و یا دم کرده هستند، اجتناب کرده و از هوای سالم و آزاد استفاده کرد.
ج. وقت و زمان مناسب:
بهترین زمان برای یادگیری وحفظ قرآن، زمانی است که انسان آمادگی کافی و دانی را دارد و نمی‌توان وقت خاصی را به اشخاص تحمیل کرد که فلان وقت فقط برای این امر خوب و مناسب است.
امّا یکی از مناسب‌ترین اوقات برای به ذهن سپردن هر گونه مطلبی سحرگاهان است یعنی صبح زود، قبل و یا بعد از نماز است، زیرا مناسب‌ترین حالات ذهن از نظر آمادگی برای فعالیت، هنگامی است که فرد، ساعاتی قبل از آن، استراحتی کامل داشته باشد و نیز علاوه بر بدن انسان، طبیعت نیز از آرامش خاصی برخوردار است. به تجربه ثابت شده است آنان که عادت به بیداری سحر و صبحگاهان دارند، افراد موفقی هستند.
سحرخیز باش تا کامروا باشی!
علامه شوشتری در این باره چنین سروده است:
و البحث قد جرب فی ابکار عندهم و الحفظ فی الاسحار
و الکتب فی اواسط النهار و اللیل و النهار للتکرار
و الکل حال الجوع لا حال الشبع مجرب تاثیره فلیتبع
و اختر محلاً خالیاً من شاغل تحل فیه عقد المشاکل[۱]
یعنی:
صبح برای بحث کردن تجربه شده و، سحر برای حفظ کردن نزد اهل تجربه. و نوشتن در وسط روز و شب، و روز و شب برای تکرار و مباحثه. همه این‌ها درحال گرسنگی باید نه سیری، تاثیر این حالات تجربه شده تعبیت کن! برای خود محلی به دور از شلوغی برگزین، که در آن مشکلات و مسائل حل شود.
مشکل بیداری سحرگاهان نیز فقط چند روز اوّل است و بعد از چند روز لذت و شیرینی سحرخیزی بدست خواهد آمد، برای بیدار شدن نکات زیر نیز مفید است:
۱. تلاوت آیه آخر سوره کهف.
۲. خوردن غذای سبک در اوّل شب.
۳. خفتن در اوایل شب.
نکته دیگر این که روان شناسان معتقدند، بهتر است در ساعات ثابتی از شبانه روز، مطالب حفظ شوند، زیرا اگر این کار هر روز در ساعت‌های مشخص و ثابت انجام گیرد، ذهن به ثبت و ضبط کردن در این ساعات به خصوص عادت می‌کند و در نتیجه سریع‌تر و با زحمت کم‌تری می‌توان مطالب را حفظ کرد. البته باید که هیچ‌گاه نباید پس از یک فعالیت سنگین ذهنی و فکری به حفظ قرآن پرداخت.
نکته دیگر که برای حضور قلب در نماز نیز سفارش شده و در اینجا نیز بسیار اهمیت دارد این است که باید همیشه پیش از حفظ کردن، دقایقی را به تخلیه ذهن و افکار و مسائل مختلف اختصاص داد و نباید بدون مقدمه مشغول حفظ قرآن شد، (به ویژه برای کسانی که دغدغه و دل‌ مشغولی‌های زیادی دارند).
نکته مهم دیگر تقسیم اوقات حفظ در طول شبانه روز است، از نظر علمی و تجربی نیز ثابت شده است که اگر حفظ مطالب در فواصل زمانی مختلف صورت گیرد، نتایج بهتری خواهد داشت تا این که این کار متصل و یک باره انجام پذیرد.
مطالب مهم آخر این که چنین نیست که در صورت نبودن بعضی از شرایط کار حفظ تعطیل شود، اصولاً محدودیت مطلق در زمان ومکان برای حفظ قرآن وجود ندارد ولی با وجود این شرایط، پیشرفت انسان بیشتر و سرعت حفظ و سهولت آن افزایش پیدا خواهد کرد.
د. پرهیز از کارهای غیر ضروری
حفظ قرآن به فکر آرام و خالی بودن ذهن نیاز دارد، کسی که شبانه روز به کارهای روزمره به ویژه کارهای غیر ضروری مشغول باشد، نمی‌تواند حواس خود را متمرکز نماید و اگر آیاتی را حفظ نماید، بزودی آن را فراموش خواهد کرد، بنابراین باید فکر خودرا بر روی حفظ متمرکز نماید و دل مشغولی‌های خود را به فواصل برساند تا بتواند در این زمینه توفیقات خوبی کسب نماید.
چکیده بحث گذشته:
عوامل مهم و موثر درحفظ قرآن کریم:
۱. انتخاب نوع قرآن.
۲. استفاده از نوارهای ترتیل.
۳. نماز حفظ قرآن.
۴. آشنایی با صرف و نحو و زبان عربی.
۵. ایجاد تمرکز حواس.
روش‌های تمرکز حواس:
۱. حذف عوامل پریشانی افکار.
۲. انتخاب مکان مناسب.
۳. پرهیز از کارهای غیر ضروری.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل تکرار می پردازند .
تکرار و مرور در تمام امور مهم است. اگر انسان بخواهد به تبحر و تسلط در کاری برسد، باید آن‌قدر تکرار کند تا در انجام آن مسلط شود. اگر مسئله‌ای با حافظه انسان مرتبط باشد، اهمیت تکرار در آن موضوع بیشتر می‌شود. به ذهن سپردن یک شعر، به خاطر نگه داشتن معنای لغات یا تسلط بر مطالب تاریخ و شبیه آنها تنها با دقت و تکرار ممکن است.
از آنجا که حفظ قرآن با حافظه ارتباط دارد، صرفاً نمی‌توان به حفظ اولیه دل خوش داشت! حفظ قرآن زمانی مؤثر و مفید است که با مرور همراه باشد.
شخصی بخشی از قرآن را حفظ کرده است ولی آنها را مرور نمی‌کند. تا چند روز اول پس از حفظ، محفوظات در ذهن باقی مانده است. کم‌کم در برخی کلمات یا آیات اشکال ایجاد می‌شود. از دو سه هفته به بعد اگر بخواهد آیات را بخواند شاید حداکثر پنجاه درصد صحیح بخواند. دو ماه از حفظ گذشته، تقریباً جز کلمات متفرق چیزی به ذهن نمی‌رسد. ارزش مرور محفوظات در طول زمان، بیش از حفظ اول می‌باشد. حفظ هر بخش از قرآن در صورتی ارزشمند است که با مرور تا آخر عمر همراه باشد (دقت کنید).
روایات متعددی نقل شده که توصیه می‌کند اگر قرآن را به ذهن سپردید، نگذارید از صفحه ذهن (و البته قلب‌تان) پاک شود.
امام صادق(ع) فرموده است:
هر کس سوره‌ای از قرآن را فراموش کند، آن سوره به صورتی زیبا و درجه‌ای بلند در بهشت برایش نمایان می‌شود.
زمانی که آن را ببیند، می‌گوید: تو کیستی؟ چه قدر زیبایی! کاش از آنِ من بودی!
آن سوره قرآن در پاسخش می‌گوید: مرا نمی‌شناسی؟ من فلان سوره‌ام؛ اگر مرا فراموش نکرده بودی، تو را به این مقام (بلند) می‌رساندم (ولی حیف که مرا از دست دادی).
شیوه های مرور:
در تمام شیوه‌های مرور، مبنای اصلی «تکرار محفوظات» است. در نحوه تکرار اختلاف وجود دارد و در هر روش، تکرار به شکلی خاص انجام می‌شود.
شیوه اول: مرور با استماع بدون قرائت
در این روش، بخش در نظر گرفته شده برای مرور فقط با شنیدن (که معمولاً با تلاوت ترتیل صورت می‌گیرد) و بدون خواندن مرور می‌شود. حافظ قرآن آیات را به طور مرتب می‌شنود و به جهت این‌که امکان خواندن برای وی فراهم نیست فقط در ذهنش مرور صورت می‌گیرد.
مزایا:
۱ـ این روش انرژی کمی می‌خواهد.
۲ـ در شرایط مختلف و به شرط فراهم بودن امکان استماع، قابل انجام است.
۳ـ‌ این روش تمرکز زیادی را نمی‌طلبد.
معایب:
۱ـ به جهت این‌که حافظ قرآن، آیات را نمی‌خواند تثبیت محفوظات در این روش بسیار اندک است.
۲ـ این روش به وسایل کمک آموزشی مانند: نوار و ضبط صوت، سی دی و کامپیوتر نیاز دارد.
شیوه دوم: مرور به صورت قرائت بدون استماع
در این روش، بخش در نظر گرفته شده برای مرور توسط حافظ قرائت می‌شود بدون این‌که با استماع همراه باشد.
در این روش بعضی آیات را با صدای بلند و برخی با صدای آهسته و گروهی بدون صدا قرائت می‌کنند؛ دسته‌ای از رو قرائت می‌کنند و عده‌ای از بر می‌خوانند؛ برخی، آیات را به صورت ترتیل و گروه دیگری به صورت ساده قرائت می‌کنند.
مزیت:
تقریباً در تمام شرایط می‌توان از این روش استفاده کرد.
عیب:
به علت اتکای مرور به حافظه و بدون کمک‌های جانبی، احتمال اختلال در تثبیت محفوظات در این شیوه وجود دارد.
شیوه سوم: مرور به صورت قرائت همراه استماع
در این شیوه، بخش در نظر گرفته شده برای مرور توسط حافظ و همراه با استماع تلاوت ترتیل قرائت می‌شود.
در این روش بعضی، آیات را با صدای بلند و برخی با صدای آهسته و گروهی بدون صدا قرائت می‌کنند؛ دسته‌ای از رو قرائت می‌کنند و عده‌ای از بر می‌خوانند؛ برخی، آیات را به صورت ترتیل و گروه دیگری به صورت ساده قرائت می‌کنند.
مزایا:
۱ـ تثبیت محفوظات در این روش فوق‌العاده زیاد است.
۲ـ در شرایط مختلف با شرط فراهم بودن امکان استماع، قابل انجام است.
عیب:
این روش به وسایل کمک آموزشی (نوار و ضبط صوت یا سی دی و کامپیوتر یا وسایل نظیر آنها) نیاز دارد.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به موضوع روانخوانی قرآن و اهمیت آن در حفظ قرآن می پردازند .
مراحل حفظ قرآن کریم

۱. آشنایی با روخوانی و روانخوانی قرآن

بعضیها بدون طی کردن مراحل حفظ قرآن نیز می توانند قرآن را ـ هرچند با دشواری و تمرین بیشتر ـ حفظ کنند، ولی مراحلی که سپری کردن آنها در افزایش سرعت و مقدار و دوام حفظ آیات قرآن بسیار مؤثر است، هفت مرحله است و مرحله اولِ آن، این است که تلاش کنید، پیش از حفظ قرآن، یک دوره آموزشِ «روخوانی» قرآن را یاد بگیرید و «روانخوان» شوید تا از همان آغاز و با تسلط بر روخوانی قرآن، آیات الهی را به طور صحیح و بدون غلط بخوانید و با تسلط بر روانخوانی قرآن، با سرعت بیشتری، آیات بیشتری را حفظ نمایید.

۲. آشنایی با تجوید قرآن

بهتر است که علمِ «تَجویدِ»، قرآن یا همان «نیکو خوانیِ» قرآن را، پیش از حفظ آیات، فرا بگیرید، تا از همان آغاز حفظ قرآن، آیات را نیکوتر و زیباتر نیز بخوانید؛ زیرا آشنا بودن با علم تجوید، انجام دادن این کار را برای شما بسیار آسانتر می کند.

۳. آشنایی با دستور زبان قرآن

چنانچه برای شما امکان دارد، بکوشید یک دوره دستور زبان عربی را که به آن «صَرف و نَحْو» می گویند، هرچند به صورت مختصر و اِجمالی، فرا بگیرید؛ زیرا آگاه بودن از قواعد دستور زبان عربی و آشنایی با آنها، در سرعت و مقدار حفظ آیات قرآن بسیار مؤثر است.

۴. آشنایی با لحن عربی قرآن

از همان آغاز، آیات قرآن را با لَحن و آهنگ و لهجه عربی حفظ کنید. برای این منظور، به تلاوت و قرائت قاریان معتبر و مشهور عرب و ایران گوش فرا دهید.

۵. آشنایی با روش ترتیل قرآن

تلاوت قرآن به روش «تَرتیل» را بیاموزید و بکوشید که قرآن را با همین روش، حفظ کنید. برای یادگیری آن، می توانید به نوارها و سی دی های تلاوت قرآن با روش ترتیل، مانند نوار ترتیلِ استادان: «محمد صِدّیق مَنشاوی» و «عبدالرحمن حُزَیفی» گوش فرا دهید و خودتان نیز همراه آنها بخوانید، یا در جلسات تلاوت قرآن به روش ترتیل، شرکت نمایید، و یا این روش را زیر نظر «استاد» یاد بگیرید و تمرین کنید تا کاملاً با روش و سَبک ترتیل آشنا شوید و بر آن مسلط گردید. در صورتی که حفظ قرآن و تکرار آیات آن با روش ترتیل، از نظر سرعت، برای شما تُند و سریع است، می توانید با روش دیگری به نام «تَحقیق» که از نظر سرعت، آهسته تر از روش ترتیل است، آیات قرآن را تکرار و حفظ کنید و به نوارهای تحقیقِ استادانی همچون: «محمود خلیل الحُصَری» و «عبدُ الباسِط محمد عبدُ الصمد» گوش فرا دهید.

۶. آشنایی با ترجمه قرآن

بکوشید که پس از حفظ هر قسمت از قرآن، با ترجمه و معنی کلمات و آیات آن قسمت نیز آشنا شوید. این آشنایی، افزون بر داشتن آثار علمی و اخلاقی و معنوی، می تواند عاملی مؤثر در به یادآوردن آیات حفظ شده، هنگام مرور محفوظات قرآنی، نیز باشد. به طور نمونه، اگر شما آیه ۱۳ سوره «حُجُرات»، یعنی آیه «... إِنَّ أَکرَمَکُمْ عِندَ اللّهِ أَتقیکُم...»؛ را حفظ کنید و با معنی و مفهوم آن، یعنی «گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست.» نیز آشنا گردید، پس از مدتی و هنگام مرور محفوظات قرآنی خود، به این آیه که می رسید، چنانچه قسمتِ «إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَ اللّهِ» را به یاد آوردید، اما قسمتِ «أَتقیکُم» را فراموش کردید، چون از پیشْ با معنیِ «أَتقیکُم: پرهیزکارترین شما» آشنا بوده اید، بهتر و سریع تر می توانید قسمتِ «أَتقیکُم» را به یاد آورید و مثلاً به جای آن، عبارتِ «أَغنیکُم» را که به معنیِ «ثروتمندترین شما» است، نگویید؛ زیرا از پیش می دانسته اید که «گرامی ترین انسانها نزد خدا پرهیزکارترین آنان است، نه ثروتمندترین آنان» و «پرهیزکارترین»، معنیِ «أَتقیکُم» و نه چیز دیگری است؛ هرچند برخی بر این عقیده اند که «حتی آشنایی با ترجمه و معانی کلمات و آیات قرآن، پیش از حفظ آنها و نه پس از آن، می تواند در حفظ بهتر و سریع تر و پایدارتر آیات نیز تأثیر مثبت بگذارد.»

۷. آشنایی با تناسب معنایی آیات قرآن

آگاهی از تناسب معنایی آیات با یکدیگر می تواند عامل مؤثر دیگری در حفظ آیات قرآن و بویژه قسمت پایانی آنها باشد. مثلاً «اصمعی» می گوید: «روزی آیه «والسّارِقُ والسّارِقَةُ فَاقطَعُوا أَیدیَهُما جَزآءً بِما کَسَبا نَکالاً مِنَ اللّهِ» را خواندم و آن را با عبارت «واللّه ُ غَفورٌ رَحیمٌ» به پایان رساندم. شخصی بیابان نشین نزدیک من بود و قرآن خواندن مرا شنید. آن شخص به من گفت: آیه را دوباره بخوان. من نیز آن آیه را دوباره خواندم و با همان عبارت «واللّه ُ غَفُورٌ رَحیمٌ» به پایان رساندم. آن شخصِ بیابان نشین به من گفت: آیه را به صورت اشتباه خواندی. به او گفتم: مگر تو قرآن می دانی؟ پاسخ داد: نه! من قرآن نمی دانم. به وی گفتم: پس، چگونه می گویی که من آیه را اشتباه خوانده ام؟ جواب داد: آن گونه که تو آیه را خواندی، آغاز و پایان آن، از نظر معنی و مفهوم، با یکدیگر تناسب ندارند؛ زیرا خداوند هم از کیفر و عقوبت سخن می گوید و هم خودش را به غَفورٌ رَحیمٌ توصیف می نماید. پس از سخن این شخصِ بیابان نشین متوجه شدم که پایان آیه، عبارتِ «وَ اللّه ُ عَزیزٌ حَکیمٌ» است. و همین تناسب معنایی را نیز در آیه ۹۸ سوره «یوسُف» می توان دید؛ زیرا فرزندان حضرت «یعقوب» علیه السلام به او گفتند: «ای پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را طلب کن که ما خطا کار بودیم.» حضرت به آنان فرمودند: «... سَوفَ أَستَغفِرُ لَکُمْ رَبّیآ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ»؛ «بزودی برای شما از پروردگارم آمرزش می طلبم که او آمرزنده و مهربان است.» همان گونه که در این آیه کریمه نیز می بینید، آغاز این آیه، یعنی «أَستَغْفِرُ: آمرزش می طلبم» با پایان آن، یعنی «اَلْغَفُورُ: آمرزنده» تناسب معنایی دارد.

عوامل مؤثر در حفظ

۱. برای حفظ قرآن و ادامه مستمر آن، دست کم به دو چیز نیاز دارید: یکی انگیزه عالی و دیگری هدف متعالی. انگیزه عالی، شما را به شروع کار تشویق می کند و هدف متعالی، شما را به ادامه کار و پایان دادن آن ترغیب می نماید. بنابراین، به انگیزه و هدف خود، برای حفظ قرآن، بیشتر توجه کنید، و پیش از شروع حفظ، به تبیین و تحلیل آن، برای خود، بپردازید تا حفظ قرآن را به پایان برسانید و در میانه راه، از ادامه آن باز نمانید.

۲. گوش دادن به نوارهای تلاوت قرآن در زمینه آیات مورد نظر. به طور مثال، دیده یا شنیده اید که برخیها هنگام رانندگی، به نوارهای قرآن گوش داده اند و همه آیات خوانده شده در نوار و یا بسیاری از آنها، حتی به طور ناخواسته، حفظشان شده است و این نشان دهنده اهمیت حفظ قرآن از راه گوش دادن به نوارهای قرآنی است. گفتنی است کسانی که می خواهند افزون بر حافظ قرآن بودن، قاری قرآن نیز باشند، می توانند نوارهای قاریانی را انتخاب نمایند که آیات مورد نظرشان برای حفظ را به سبک مورد نظرشان برای تلاوت خوانده باشند.

۳. مدتی است نوارهای صوتی و کاستِ مخصوص حفظ قرآن، با روشهای گونه گون تهیه و تنظیم شده است و در بازار به فروش می رسد و یا در مؤسسات و مراکز آموزش حفظ قرآن دیده می شود.

می توانید از آنها نیز برای حفظ قرآن استفاده کنید. و چنانچه برای شما امکان دارد، بهتر است برای حفظ قرآن، از نوارهای ویدئویی و دیسکهای فشرده رایانه ای (Compact Disk = CD) که به صورتِ «سمعی و بصری: شنیدنی و دیدنی» است، استفاده کنید، زیرا طبق نظر برخی از روان شناسان، حدود ۸۰% یادگیری از طریق «چشم» تحقق می پذیرد.

۴. یکی از عوامل مؤثر در حفظ آیات و سوره های قرآن و دلگرم شدن به این کار، آگاهی یافتن از ثواب و پاداشهایی است که در احادیث اسلامیِ ما برای خواندن و حفظ کردن آیات و سوره های قرآن بیان شده است.

۵. حفظ آیات قرآنی و فراموش نکردن محفوظات قرآنی، نیازمند، «تکرار» است. بنابراین، از هر فرصتی برای مرور و تمرین مداوم آیات و بازخوانی و بازگویی آنها استفاده کنید و برای تکرار آیات حفظ شده، بیشتر از حفظِ خود آیات، وقت بگذارید.

۶. گاه برخی از آیات را با «نوشتن» آنها، بهتر و سریعتر حفظ می کنید تا با «خواندن» آنها؛ البته می توانید آیاتی را که برای حفظ کردن، مثلا بر یک صفحه کاغذ یا مقوا نوشته اید، همراه خود داشته باشید تا در فرصتهای مناسبی که برای حفظ قرآن و مرور آیات الهی به دست می آورید، از آیات نوشته شده بر صفحه کاغذ یا مقوا استفاده کنید. و با توجه به اینکه جایی از بدن شما، مانند دستهایتان، نباید بدون طهارت و وضو به نوشته های قرآن برسد!، می توانید برای رعایت این امر ـ در صورتی که طهارت ندارید ـ صفحه کاغذ یا مقوای مذکور را درون پاکتی پلاستیکی و پاکیزه قرار دهید و یا مقداری از کناره و حاشیه آن را برای در دست گرفتن، سفید بگذارید.

۷. همواره به این نکته توجه داشته باشید که چه مقدار از آیه ها و سوره ها و جزءهای قرآن را حفظ کرده اید، نه اینکه چه مقدار را حفظ نکرده اید. و نیز تا کنون چه مدت از وقت خود را برای حفظ قرآن مجید صرف کرده اید، نه اینکه چه مدتِ دیگر تا پایان حفظ قرآن باقی مانده است.

۸. شرکت منظم و مداوم در جلسات گروهیِ حفظ و قرائت قرآن هم باعث می شود که شما به حفظ قرآن مُقَیّد شوید و هم موجب می گردد که محفوظات قرآنی دیگران را بشنوید و در نتیجه، به تصحیح و تقویت و دوام محفوظات خود کمک کنید.

راههای تصحیح محفوظات

۱. نواری را تهیه کنید و محفوظات قرآنی خود را در همان حالِ بازگویی و از حفظ خواندن، روی نوار ضبط کنید و سپس دستگاه ضبط صوت را روشن کنید و آن آیاتی را که از حفظ خوانده و بر نوار ضبط کرده اید، با قرآن تطبیق دهید و اشتباهات خویش را تصحیح کنید.

۲. کوشش کنید تا آنجا که برای شما امکان دارد، حتما حفظ قرآن را با شرکت در جلسات قرآن و زیر نظر «استاد» نیز انجام دهید؛ استادی که هم حافظ قرآن باشد و هم با تجوید و ترجمه و دستور زبان و شیوه های علمی و عملی حفظ قرآن آشنا و در زمینه های آموزش آن، با تجربه و کلاسیک باشد تا مثلا بتواند ـ علاوه بر تصحیح اشتباهات در حفظ قرآن ـ اشتباهات تجویدی شما را نیز رفع کند.

هیچ کس از پیش خود چیزی نشد هیچ آهن، خنجر تیزی نشد
هیچ قنادی نشد استادکار تا که شاگردِ شکرریزی نشد

۳. در صورتی که بتوانید، چند نفر دوست برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده داشته باشید و در ساعتی معین و مقرر، همدیگر را ببینید، مثلا با یکدیگر قرار بگذارید که روزی یک صفحه از قرآن را خودتان حفظ کنید و ساعت ۹ تا ۱۰ صبح روز بعدش را برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن در نظر بگیرید. سپس در ساعت مذکور و در محلی مناسب حاضر شوید و در ابتدا مثلا شما آیات آن صفحه را برای نفر دوم و سوم، از حفظ بخوانید و بازگو کنید تا اشکالاتی که احیانا در حفظ آیات قرآن داشته اید، به شما تذکر دهند.

آن گاه نفر دوم و سپس نفر سوم نیز همین کار را انجام دهد. با انجام دادن این کار، هر صفحه از قرآن، سه بار تکرار و بازگویی می شود و در تصحیح آیات حفظ شده و ثبات و نگهداری آنها در ذهن و حافظه شما تأثیر مثبت می گذارد. گفتنی است انتخاب دو نفر هم مباحث، به جای یک نفر، برای این است که چنانچه روزی یکی از هم مباحثها ـ به دلیلهایی ـ نتوانست در جلسه مباحثه حفظ قرآن حاضر شود، هم مباحث دیگری حضور داشته باشد و جلسه مباحثه درآن روز، تعطیل نگردد.

روش دیگری که در مباحثه حفظ قرآن وجود دارد این است که اگر مثلا صفحه ای از قرآن دارای ۶ آیه است، آیه اول را نفر اول، و آیه دوم را نفر دوم، و آیه سوم را نفر سوم، و دوباره آیه چهارم را نفر اول و آیه پنجم را نفر دوم، و آیه ششم را نفر سوم از حفظ بخواند. و یا دو آیه اول و دوم را نفر اول، و دو آیه سوم و چهارم را نفر دوم، و دو آیه پنجم و ششم را نفر سوم از حفظ بخواند. و یا چون هر صفحه از قرآنهای رسم الخط «عثمان طه» دارای ۱۵ سطر است، ۵ سطر اول را نفر اول، ۵ سطر دوم را نفر دوم و ۵ سطر سوم را نفر سوم از حفظ بخواند؛ ولی نباید از قبل مشخص کنید که چه کسی کدام آیه و یا کدام قسمت از هر صفحه را باید از حفظ بخواند، بلکه در همان جلسه مباحثه حفظ قرآن باید مشخص کنید که چه کسی کدام آیه و یا کدام قسمت از هر صفحه قرآن را از حفظ بخواند. این، بدان جهت است که هر سه نفر مقید شوند تمام صفحه را به طور کامل و از قبل حفظ کنند.

۴. در صورتی که نتوانید برای بازگویی و مرور آیاتِ حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن، هم مباحثی پیدا کنید، سعی کنید که محفوظات قرآنی خود را نزد شخص دیگری، مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، معلم و یا دوستتان که با روخوانی قرآن آشنا باشد، از حفظ بخوانید .

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به موضوع روانخوانی قرآن و اهمیت آن در حفظ قرآن می پردازند .
مراحل حفظ قرآن کریم

۱. آشنایی با روخوانی و روانخوانی قرآن

بعضیها بدون طی کردن مراحل حفظ قرآن نیز می توانند قرآن را ـ هرچند با دشواری و تمرین بیشتر ـ حفظ کنند، ولی مراحلی که سپری کردن آنها در افزایش سرعت و مقدار و دوام حفظ آیات قرآن بسیار مؤثر است، هفت مرحله است و مرحله اولِ آن، این است که تلاش کنید، پیش از حفظ قرآن، یک دوره آموزشِ «روخوانی» قرآن را یاد بگیرید و «روانخوان» شوید تا از همان آغاز و با تسلط بر روخوانی قرآن، آیات الهی را به طور صحیح و بدون غلط بخوانید و با تسلط بر روانخوانی قرآن، با سرعت بیشتری، آیات بیشتری را حفظ نمایید.

۲. آشنایی با تجوید قرآن

بهتر است که علمِ «تَجویدِ»، قرآن یا همان «نیکو خوانیِ» قرآن را، پیش از حفظ آیات، فرا بگیرید، تا از همان آغاز حفظ قرآن، آیات را نیکوتر و زیباتر نیز بخوانید؛ زیرا آشنا بودن با علم تجوید، انجام دادن این کار را برای شما بسیار آسانتر می کند.

۳. آشنایی با دستور زبان قرآن

چنانچه برای شما امکان دارد، بکوشید یک دوره دستور زبان عربی را که به آن «صَرف و نَحْو» می گویند، هرچند به صورت مختصر و اِجمالی، فرا بگیرید؛ زیرا آگاه بودن از قواعد دستور زبان عربی و آشنایی با آنها، در سرعت و مقدار حفظ آیات قرآن بسیار مؤثر است.

۴. آشنایی با لحن عربی قرآن

از همان آغاز، آیات قرآن را با لَحن و آهنگ و لهجه عربی حفظ کنید. برای این منظور، به تلاوت و قرائت قاریان معتبر و مشهور عرب و ایران گوش فرا دهید.

۵. آشنایی با روش ترتیل قرآن

تلاوت قرآن به روش «تَرتیل» را بیاموزید و بکوشید که قرآن را با همین روش، حفظ کنید. برای یادگیری آن، می توانید به نوارها و سی دی های تلاوت قرآن با روش ترتیل، مانند نوار ترتیلِ استادان: «محمد صِدّیق مَنشاوی» و «عبدالرحمن حُزَیفی» گوش فرا دهید و خودتان نیز همراه آنها بخوانید، یا در جلسات تلاوت قرآن به روش ترتیل، شرکت نمایید، و یا این روش را زیر نظر «استاد» یاد بگیرید و تمرین کنید تا کاملاً با روش و سَبک ترتیل آشنا شوید و بر آن مسلط گردید. در صورتی که حفظ قرآن و تکرار آیات آن با روش ترتیل، از نظر سرعت، برای شما تُند و سریع است، می توانید با روش دیگری به نام «تَحقیق» که از نظر سرعت، آهسته تر از روش ترتیل است، آیات قرآن را تکرار و حفظ کنید و به نوارهای تحقیقِ استادانی همچون: «محمود خلیل الحُصَری» و «عبدُ الباسِط محمد عبدُ الصمد» گوش فرا دهید.

۶. آشنایی با ترجمه قرآن

بکوشید که پس از حفظ هر قسمت از قرآن، با ترجمه و معنی کلمات و آیات آن قسمت نیز آشنا شوید. این آشنایی، افزون بر داشتن آثار علمی و اخلاقی و معنوی، می تواند عاملی مؤثر در به یادآوردن آیات حفظ شده، هنگام مرور محفوظات قرآنی، نیز باشد. به طور نمونه، اگر شما آیه ۱۳ سوره «حُجُرات»، یعنی آیه «... إِنَّ أَکرَمَکُمْ عِندَ اللّهِ أَتقیکُم...»؛ را حفظ کنید و با معنی و مفهوم آن، یعنی «گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست.» نیز آشنا گردید، پس از مدتی و هنگام مرور محفوظات قرآنی خود، به این آیه که می رسید، چنانچه قسمتِ «إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَ اللّهِ» را به یاد آوردید، اما قسمتِ «أَتقیکُم» را فراموش کردید، چون از پیشْ با معنیِ «أَتقیکُم: پرهیزکارترین شما» آشنا بوده اید، بهتر و سریع تر می توانید قسمتِ «أَتقیکُم» را به یاد آورید و مثلاً به جای آن، عبارتِ «أَغنیکُم» را که به معنیِ «ثروتمندترین شما» است، نگویید؛ زیرا از پیش می دانسته اید که «گرامی ترین انسانها نزد خدا پرهیزکارترین آنان است، نه ثروتمندترین آنان» و «پرهیزکارترین»، معنیِ «أَتقیکُم» و نه چیز دیگری است؛ هرچند برخی بر این عقیده اند که «حتی آشنایی با ترجمه و معانی کلمات و آیات قرآن، پیش از حفظ آنها و نه پس از آن، می تواند در حفظ بهتر و سریع تر و پایدارتر آیات نیز تأثیر مثبت بگذارد.»

۷. آشنایی با تناسب معنایی آیات قرآن

آگاهی از تناسب معنایی آیات با یکدیگر می تواند عامل مؤثر دیگری در حفظ آیات قرآن و بویژه قسمت پایانی آنها باشد. مثلاً «اصمعی» می گوید: «روزی آیه «والسّارِقُ والسّارِقَةُ فَاقطَعُوا أَیدیَهُما جَزآءً بِما کَسَبا نَکالاً مِنَ اللّهِ» را خواندم و آن را با عبارت «واللّه ُ غَفورٌ رَحیمٌ» به پایان رساندم. شخصی بیابان نشین نزدیک من بود و قرآن خواندن مرا شنید. آن شخص به من گفت: آیه را دوباره بخوان. من نیز آن آیه را دوباره خواندم و با همان عبارت «واللّه ُ غَفُورٌ رَحیمٌ» به پایان رساندم. آن شخصِ بیابان نشین به من گفت: آیه را به صورت اشتباه خواندی. به او گفتم: مگر تو قرآن می دانی؟ پاسخ داد: نه! من قرآن نمی دانم. به وی گفتم: پس، چگونه می گویی که من آیه را اشتباه خوانده ام؟ جواب داد: آن گونه که تو آیه را خواندی، آغاز و پایان آن، از نظر معنی و مفهوم، با یکدیگر تناسب ندارند؛ زیرا خداوند هم از کیفر و عقوبت سخن می گوید و هم خودش را به غَفورٌ رَحیمٌ توصیف می نماید. پس از سخن این شخصِ بیابان نشین متوجه شدم که پایان آیه، عبارتِ «وَ اللّه ُ عَزیزٌ حَکیمٌ» است. و همین تناسب معنایی را نیز در آیه ۹۸ سوره «یوسُف» می توان دید؛ زیرا فرزندان حضرت «یعقوب» علیه السلام به او گفتند: «ای پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را طلب کن که ما خطا کار بودیم.» حضرت به آنان فرمودند: «... سَوفَ أَستَغفِرُ لَکُمْ رَبّیآ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ»؛ «بزودی برای شما از پروردگارم آمرزش می طلبم که او آمرزنده و مهربان است.» همان گونه که در این آیه کریمه نیز می بینید، آغاز این آیه، یعنی «أَستَغْفِرُ: آمرزش می طلبم» با پایان آن، یعنی «اَلْغَفُورُ: آمرزنده» تناسب معنایی دارد.

عوامل مؤثر در حفظ

۱. برای حفظ قرآن و ادامه مستمر آن، دست کم به دو چیز نیاز دارید: یکی انگیزه عالی و دیگری هدف متعالی. انگیزه عالی، شما را به شروع کار تشویق می کند و هدف متعالی، شما را به ادامه کار و پایان دادن آن ترغیب می نماید. بنابراین، به انگیزه و هدف خود، برای حفظ قرآن، بیشتر توجه کنید، و پیش از شروع حفظ، به تبیین و تحلیل آن، برای خود، بپردازید تا حفظ قرآن را به پایان برسانید و در میانه راه، از ادامه آن باز نمانید.

۲. گوش دادن به نوارهای تلاوت قرآن در زمینه آیات مورد نظر. به طور مثال، دیده یا شنیده اید که برخیها هنگام رانندگی، به نوارهای قرآن گوش داده اند و همه آیات خوانده شده در نوار و یا بسیاری از آنها، حتی به طور ناخواسته، حفظشان شده است و این نشان دهنده اهمیت حفظ قرآن از راه گوش دادن به نوارهای قرآنی است. گفتنی است کسانی که می خواهند افزون بر حافظ قرآن بودن، قاری قرآن نیز باشند، می توانند نوارهای قاریانی را انتخاب نمایند که آیات مورد نظرشان برای حفظ را به سبک مورد نظرشان برای تلاوت خوانده باشند.

۳. مدتی است نوارهای صوتی و کاستِ مخصوص حفظ قرآن، با روشهای گونه گون تهیه و تنظیم شده است و در بازار به فروش می رسد و یا در مؤسسات و مراکز آموزش حفظ قرآن دیده می شود.

می توانید از آنها نیز برای حفظ قرآن استفاده کنید. و چنانچه برای شما امکان دارد، بهتر است برای حفظ قرآن، از نوارهای ویدئویی و دیسکهای فشرده رایانه ای (Compact Disk = CD) که به صورتِ «سمعی و بصری: شنیدنی و دیدنی» است، استفاده کنید، زیرا طبق نظر برخی از روان شناسان، حدود ۸۰% یادگیری از طریق «چشم» تحقق می پذیرد.

۴. یکی از عوامل مؤثر در حفظ آیات و سوره های قرآن و دلگرم شدن به این کار، آگاهی یافتن از ثواب و پاداشهایی است که در احادیث اسلامیِ ما برای خواندن و حفظ کردن آیات و سوره های قرآن بیان شده است.

۵. حفظ آیات قرآنی و فراموش نکردن محفوظات قرآنی، نیازمند، «تکرار» است. بنابراین، از هر فرصتی برای مرور و تمرین مداوم آیات و بازخوانی و بازگویی آنها استفاده کنید و برای تکرار آیات حفظ شده، بیشتر از حفظِ خود آیات، وقت بگذارید.

۶. گاه برخی از آیات را با «نوشتن» آنها، بهتر و سریعتر حفظ می کنید تا با «خواندن» آنها؛ البته می توانید آیاتی را که برای حفظ کردن، مثلا بر یک صفحه کاغذ یا مقوا نوشته اید، همراه خود داشته باشید تا در فرصتهای مناسبی که برای حفظ قرآن و مرور آیات الهی به دست می آورید، از آیات نوشته شده بر صفحه کاغذ یا مقوا استفاده کنید. و با توجه به اینکه جایی از بدن شما، مانند دستهایتان، نباید بدون طهارت و وضو به نوشته های قرآن برسد!، می توانید برای رعایت این امر ـ در صورتی که طهارت ندارید ـ صفحه کاغذ یا مقوای مذکور را درون پاکتی پلاستیکی و پاکیزه قرار دهید و یا مقداری از کناره و حاشیه آن را برای در دست گرفتن، سفید بگذارید.

۷. همواره به این نکته توجه داشته باشید که چه مقدار از آیه ها و سوره ها و جزءهای قرآن را حفظ کرده اید، نه اینکه چه مقدار را حفظ نکرده اید. و نیز تا کنون چه مدت از وقت خود را برای حفظ قرآن مجید صرف کرده اید، نه اینکه چه مدتِ دیگر تا پایان حفظ قرآن باقی مانده است.

۸. شرکت منظم و مداوم در جلسات گروهیِ حفظ و قرائت قرآن هم باعث می شود که شما به حفظ قرآن مُقَیّد شوید و هم موجب می گردد که محفوظات قرآنی دیگران را بشنوید و در نتیجه، به تصحیح و تقویت و دوام محفوظات خود کمک کنید.

راههای تصحیح محفوظات

۱. نواری را تهیه کنید و محفوظات قرآنی خود را در همان حالِ بازگویی و از حفظ خواندن، روی نوار ضبط کنید و سپس دستگاه ضبط صوت را روشن کنید و آن آیاتی را که از حفظ خوانده و بر نوار ضبط کرده اید، با قرآن تطبیق دهید و اشتباهات خویش را تصحیح کنید.

۲. کوشش کنید تا آنجا که برای شما امکان دارد، حتما حفظ قرآن را با شرکت در جلسات قرآن و زیر نظر «استاد» نیز انجام دهید؛ استادی که هم حافظ قرآن باشد و هم با تجوید و ترجمه و دستور زبان و شیوه های علمی و عملی حفظ قرآن آشنا و در زمینه های آموزش آن، با تجربه و کلاسیک باشد تا مثلا بتواند ـ علاوه بر تصحیح اشتباهات در حفظ قرآن ـ اشتباهات تجویدی شما را نیز رفع کند.

هیچ کس از پیش خود چیزی نشد هیچ آهن، خنجر تیزی نشد
هیچ قنادی نشد استادکار تا که شاگردِ شکرریزی نشد

۳. در صورتی که بتوانید، چند نفر دوست برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده داشته باشید و در ساعتی معین و مقرر، همدیگر را ببینید، مثلا با یکدیگر قرار بگذارید که روزی یک صفحه از قرآن را خودتان حفظ کنید و ساعت ۹ تا ۱۰ صبح روز بعدش را برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن در نظر بگیرید. سپس در ساعت مذکور و در محلی مناسب حاضر شوید و در ابتدا مثلا شما آیات آن صفحه را برای نفر دوم و سوم، از حفظ بخوانید و بازگو کنید تا اشکالاتی که احیانا در حفظ آیات قرآن داشته اید، به شما تذکر دهند.

آن گاه نفر دوم و سپس نفر سوم نیز همین کار را انجام دهد. با انجام دادن این کار، هر صفحه از قرآن، سه بار تکرار و بازگویی می شود و در تصحیح آیات حفظ شده و ثبات و نگهداری آنها در ذهن و حافظه شما تأثیر مثبت می گذارد. گفتنی است انتخاب دو نفر هم مباحث، به جای یک نفر، برای این است که چنانچه روزی یکی از هم مباحثها ـ به دلیلهایی ـ نتوانست در جلسه مباحثه حفظ قرآن حاضر شود، هم مباحث دیگری حضور داشته باشد و جلسه مباحثه درآن روز، تعطیل نگردد.

روش دیگری که در مباحثه حفظ قرآن وجود دارد این است که اگر مثلا صفحه ای از قرآن دارای ۶ آیه است، آیه اول را نفر اول، و آیه دوم را نفر دوم، و آیه سوم را نفر سوم، و دوباره آیه چهارم را نفر اول و آیه پنجم را نفر دوم، و آیه ششم را نفر سوم از حفظ بخواند. و یا دو آیه اول و دوم را نفر اول، و دو آیه سوم و چهارم را نفر دوم، و دو آیه پنجم و ششم را نفر سوم از حفظ بخواند. و یا چون هر صفحه از قرآنهای رسم الخط «عثمان طه» دارای ۱۵ سطر است، ۵ سطر اول را نفر اول، ۵ سطر دوم را نفر دوم و ۵ سطر سوم را نفر سوم از حفظ بخواند؛ ولی نباید از قبل مشخص کنید که چه کسی کدام آیه و یا کدام قسمت از هر صفحه را باید از حفظ بخواند، بلکه در همان جلسه مباحثه حفظ قرآن باید مشخص کنید که چه کسی کدام آیه و یا کدام قسمت از هر صفحه قرآن را از حفظ بخواند. این، بدان جهت است که هر سه نفر مقید شوند تمام صفحه را به طور کامل و از قبل حفظ کنند.

۴. در صورتی که نتوانید برای بازگویی و مرور آیاتِ حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن، هم مباحثی پیدا کنید، سعی کنید که محفوظات قرآنی خود را نزد شخص دیگری، مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، معلم و یا دوستتان که با روخوانی قرآن آشنا باشد، از حفظ بخوانید .

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به موضوع تکرار آیات قرآن برای حفظ می پردازند .
برای حفظ قرآن کریم، روش های گونه گونی وجود دارد. با رعایت نکاتی چند، بهترین روش آن تحقق می یابد:

نکات ضروری قبل از شروع به حفظ قرآن کریم:

۱ ـ نیّت خالصانه: حفظ قرآن کریم باید خالصانه باشد تا پیوند انسان را با خدا مستحکم سازد و صورت سیرت قرآن کریم را در ذهن ماندگار و تثبیت سازد.
۲ – طهارت ظاهری و باطنی: طهارت ظاهری همانند با وضو بودن و رو به قبله بودن و طهارت باطنی همانند با صفا بودن با صداقت بودن و غیره از جمله نکاتی است که در تثبیت قرآن کریم در ذهن نقش آفرین است.
۳ ـ حفظ در دوران کودکی و نوجوانی: اگر حفظ قرآن کریم در دوران کودکی و نو جوانی آغاز شود، بسیار سریع تر به بار خواهد نشست و هم چون نوشته بر سنگ ماندگار خواهد شد. از همان آغاز کودکی باید بر یک چنین کاری تصمیم گرفت و چنین کاری را باید روش مندانه، با جدیّت و همگام با آموزگار ماهر آغاز کرد. حفظ قرآن کریم باید از ساده ترین راه آغاز شود. به عنوان نمونه حفظ باید از اسامی سوره ها آغاز گردد.
۴ ـ آمادگی و نشاط: برای حفظ قرآن کریم باید از نشاط و آمادگی لازم برخوردار بود. در غیر این صورت، از حفظ قرآن کریم پرهیز شود. باید ساعات مشخصی از روز را برای این کار در نظر گرفت و اگر یک روز از حفظ قرآن کریم باز ماند روز بعد آن را جبران کند. انتخاب زمان مناسب برای حفظ بسیار مهمّ است و بهتر است. به عنوان نمونه اوّل صبح، زمان بسیار مناسبی برای حفظ می باشد.
۵ – استراحت بعد از حفظ: استراحت بعد از حفظ، مطالب را در ذهن تثبیت می کند و در ماندکاری آن بسیار نقش آفرین است.
۶ ـ تمر کز حواس: مکان ثابت و ساده ای که دارای سکوت و آرامش و هوای سالم باشد، در تمرکز حواس بسیار نقش آفرین است و تمرکز حواس در تثبیت حفظ، نقش اساسی دارد.
۷ ـ فراگیری روش ترتیل: فراگیری روش ترتیل، بستر ساز تثبیت حفظ قرآن کریم است. چون به کارگیری آهنگ های ترتیلی، حفظ را راحت و آسان می کند.
۸ ـ تسلّط لازم در عرصه های گونه گون: هر چه تسلّط به روان خوانی صحیح، تجوید و دستور زبان عربی بیش تر باشد، بهتر و زودتر می توان قرآن کریم را حفظ کرد, هم چنین گوش فرا دادن به نوار ترتیل برای این کار بسیار مفید و مؤثّر است.
۹ – استفاده از ابزارهای تکنولوژی: استفاده از نوار ترتیل و دیگر ابزار های آموزشی در تسریع و تثبیت حفظ، نقش آفرین است.
۱۰ ـ خواندن دعاهای وارده: خواندن دعاهای وارد شده و کمک خواستن از خدا، اثر زیادی در آسان شدن حفظ و فهم قرآن کریم دارد. همانند دعای قبل از تلاوت.
۱۱ ـ مباحثه و کنترل: باید برای این کار یکی از دوستان را انتخاب کنید تا بتوانید ساعاتی از روز را با هم سپری کرده و با یک دیگر تمرین نمایید.

نکات ضروری در هنگام حفظ:

۱ ـ انتخاب روش مناسب: انتخاب روش مناسب از برای حفظ قرآن کریم بسیار مهمّ است. مناسب است حفظ قرآن با روزی نیم ساعت و با آیات کوتاه شروع شود و پس از گذشتِ حدود ۲۰ روز، به مرور زمان آن را افزایش داد.
۲ ـ تمرین و مداومت: حفظ قرآن کریم نیازمند تکرار بسیار زیاد است, پس نباید تمرین مداوم را فراموش کرد و بهتر است که حفظ در زمان های مختلف انجام شود. (مثلاً نیم ساعت صبح و نیم ساعت شب قبل از استراحت).
۳ ـ مباحثه با روش خاص: حفظ قرآن کریم با مباحثه ی دو نفری، بهتر و سریع تر انجام می پذیرد, به این شکل که ابتدا یک نفر آیه یا قسمتی از آن را بخواند و نفر دیگرنظار نماید و به عکس.
۴ ـ توجّه به اهمیّت و محتوای آیات: برخی آیات قرآن کریم، با یک بار و برخی با دو بار و برخی با چند مرتبه خواندن حفظ می شوند, از این رو نباید همه ی آیات را یکسان شمرد.
۵ ـ شروع مناسب: برای حفظ قرآن کریم، نخست باید آیه ی اوّلِ هر سوره را حفظ کرد و سپس به سراغ آیه ی بعد رفت و به حفظ آن اقدام کرد تا این که حفظ یک صفحه تمام شود, آن گاه یکایک صفحه های بعد را باید مانند صفحه ی اوّل حفظ کرد تا یک سوره به اتمام برسد. توجّه به این نکته لازم است که تا یک قسمت قرآن کریم خوب حفظ نشده باشد، نباید به سراغ قسمت دیگر رفت. شماره ی آیات نیز هم زمان با حفظ آیه باید حفظ شوند.
۶ ـ توجّه به آیات مشابه: در حفظ آیاتی که شبیه هم هستند، باید دقت بیش تری به خرج داد و تکرار و تمرین زیادتر نمود.
۷ ـ رعایت ترتیب: در تمرین آیات حفظ شده، حفظ باید به ترتیب و سلسله وار و جزء به جزء باشد, نه به صورت پراکنده و متفرق.
۸ ـ خسته نکردن ذهن: تحت فشار گذاشتن ذهن به این صورت که یک باره معلومات زیادی بر آن عرضه کنند، باعث ملامت و ناراحتی می شود و چه بسا در نهایت، منجر به کنار گذاشتن حفظ شود. این کار گرچه ممکن است برای مدتی کوتاه موفقیت آمیز باشد، ولی مضّر است و باید دانست کم و خوب حفظ کردن، به مراتب بهتر از زیاد و بی توجّه حفظ کردن است.

شرایط عمومی حفظ کردن:

۱ـ انتخاب قرآن واحد و مناسب: در طول مدت حفظ باید از یک قرآن استفاده کرد، با اندازه ی متوسط و خطّی زیبا (اگر خط عثمان طه باشد بهتر است).
۲ ـ انتخاب سوره ی مناسب: قبل از حفظ، نام سوره ی مورد نظر را از میان ۱۱۴ سوره باید به خاطر سپرد سپس به حفظ سوره اقدام کرد.
۳ ـ توجّه به سنین افراد: سوره ی بقره به علت طولانی بودن، برای مبتدیان مناسب نیست، بهترآن است حفظ از جزء ۳۰ شروع شود.
۴ ـ حفظ صحیح: تکرار آیات حفظ شده برای دیگران، جهت جلوگیری از اشتباهات احتمالی بسیار مفید است, زیرا صحیح خواندن، مقدّم بر حفظ است.
۵ ـ استفاده از تجارب دیگران: گوش دادن به نوار ترتیل قاریان معروف، حافظ را در تسلط یافتن بر قواعد تجوید یاری کرده و در مسیر حفظ کمک می کند.
۶ ـ تمرین و تکرار بدون استفاده از قرآن کریم: در تمرین و تکرار آیات، نباید از قرآن کریم زیاد استفاده شود, بلکه بعد از چند بار خواندن یک آیه از روی قرآن کریم، باید آیه از حفظ تکرار کرد و هرگاه قسمتی از آن فراموش شد، باید از ذهن کمک گرفت و در صورتی که به یاد نیامد، به قرآن کریم مراجعه شود.
۷ ـ وقت شناسی در عرصه ی حفظ: بعد از حفظ یک سوره، مدت زمانی که صرف حفظ قرآن کریم می شود، باید دو قسمت شود: یک قسمت برای حفظ آیات جدید و یک قسمت برای تکرار آیات حفظ شده.
۸ ـ نوشتن: یکی از روش های حفظ قرآن کریم، نوشتن می باشد. به همین دلیل امام صادق-علیه السلام- فرموده اند: «بنویسید! زیرا تا ننویسید حفظ نخواهید شد».

مواردی که باید از آن ها دوری کرد:

۱ـ نا امیدی: هیچ گاه نباید نا امید شد و باید دانست که با پشتکار و اراده ی قوی است که عده ای توانسته اند به مقام های بالا برسند و حافظ قرآن کریم شوند.
۲ ـ پرهیز از شتاب زدگی: نباید در حفظ قرآن کریم عجله کرد. زیرا نگه داری محفوظات قرآنی، مشکل تر از حفظ قرآن کریم است و این نیاز به پشتکار و استمرار دارد.
۳ ـ توجّه به مقام قرآن کریم: نباید در انتظار تشویق دیگران بود، بلکه حفظ قرآن کریم فقط باید برای رضای خدا و انس با قرآن کریم باشد.
۴ ـ پرهیز از تقلید های ناروا در عرصه ی حفظ: حافظ قرآن کریم باید از پیروی و تقلید غیر منطقی از دیگران پرهیز کند, زیرا تجربه نشان داده است که عمرِ تقلید کوتاه است و نمی توان بر آن پایدار ماند. البته این به معنای کنار گذاشتن تجربه ی دیگران نیست, بلکه منظور یافتن راهی مناسب با قابلیت و استعداد خود است.

راه های باقی ماندن محفوظات و فراموش نکردن آن ها:برای این امر، دو روش وجود دارد:

روش اوّل، روش فردی است. به این صورت که در هر هفته یک ختم قرآن انجام شود و حافظین قرآن کریم در قدیم این چنین می کردند تا محفوظات خود را فراموش نکنند. توضیح مطلب این که روز شنبه از اوّل قرآن کریم تا سوره ی مائده, یک شنبه، از سوره ی مائده تا یونس, دوشنبه، از یونس تا اسراء, سه شنبه از اسراء تا شعراء, چهار شنبه از شعراء تا صافات, پنج شنبه از صافات تا ق و جمعه از سوره ی ق تا آخر قرآن کریم.

روش دوّم: روش جمع است. به این صورت که دو نفر حافظ قرآن کریم هر روز در ساعاتی معیّن آن چه که از قرآن کریم حفظ کرده اند را برای یک دیگر بخوانند و آن ها را تکرار کنند. در این روش، هم اشتباهات احتمالی برطرف می شود و هم آیات حفظ شده کاملا در ذهن باقی می مانند.
بهترین مترجم قرآن کریم چه کسی است و خط آن کدام است؟بهترین مترجم قرآن کریم کسی است که دارای ویژگی های زیر باشد.

۱ ـ به طورکامل بر زبان مبدء و مقصد تسلّط داشته باشد.
۲ ـ به اسلوب ها و ویژگی های هر دو زبان آگاهی کامل داشته باشد.
۳ ـ معانی اصلی و مقاصد مربوط به متن در ترجمه به نحو بسار مطمئن انتقال داده شود.
۴ ـ ترجمه را چنان نیکو و روان ادا نماید که مستقل و بی نیاز از متن باشد, به گونه ای که اگر کسی فقط ترجمه را مطالعه کند، نیاز به مراجعه به متن پیدا نکند.
۵ – امانت داری را در عرصه ی ترجمه حفظ نماید.

ویژگی های بهترین ترجمه:ترجمه ی مطلوب، ترجمه ای است که دارای دو ویژگی ذیل باشد:

۱ ـ آیاتی که نیاز به تفسیر و توضیح دارند، به گونه ای ترجمه شوند که خواننده مقصود اصلی را دریابد و خود ترجمه، موجب پدید آمدن ابهام ها و اشکال هایی در ذهن خوانند نشود.
۲ ـ ترجمه به گونه ای نباشد که خواننده را از دست یابی به مضامین بلند آیات قرآنی محروم نماید.
با توجه به ملاک ها و معیارهای ذکر شده، به نظر می رسد ترجمه‌ی حضرت آیة الله مکارم شیرازی بهترین ترجمه باشد و بهترین خط قرآن کریم نیز عثمان طه است.

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به موضوع نگاه به قرآن و تکرار آیات و تمرکز بر آیات می پردازند .
یکی از نعمت‌هایی که پروردگار در اختیار انسان قرار داده است نعمت حافظه می‌باشد که البته می‌توان از برخی فراموشی‌ها را نیز به عنوان یکی از نعمت‌های پروردگار یاد کرد مثلاً زمانی که انسان حادثه‌ای ناگوار برایش اتفاق می‌افتد یا این‌که مصیبتی بر او وارد می‌شود و خاطره‌ای بد در ذهنش ایجاد می‌گردد چقدر به جاست که به مرور زمان آن خاطره را به دست فراموشی می‌سپارد اگر بنا بود ذهن طوری طراحی شود که هیچ چیز را فراموش نکند و همیشه این صحنه‌ها در جلوی انسان حاضر باشد زندگی بسیار تلخ و ناگوار می‌شد.
مفهوم‌شناسی فراموشی از منظر قرآن

مسألۀ فراموشی در آیات به چند معنی آمده است که می‌توان آن‌ها را در موارد زیر خلاصه کرد:

۱ـ نسیانی که در مورد حوادث و اسامی اشخاص و اطلاعات به دست آمدۀ قبلی انسان، بر ذهن عارض می‌شود، این همان فراموشی معمولی است که در نتیجه‌ی تزاحم و تداخل معلومات، به مردم دست می‌دهد قرآن به این نوع فراموشی چنین اشاره می‌فرماید: (سَنُقْرِئُکَ فَلاَ تَنسَی).

۲ـ نسیانی که حاوی معنای سهو است مثلاً می‌خواهد در مورد چند موضوع صحبت کند و برخی را فراموش می‌کند و پس از مدتی به یاد می‌آورد. (مثل مسألۀ فراموشی ماهی در داستان حضرت‌موسی۷و خضر)؛

۳ـ فراموشی به معنای عدم توجه به موضوع؛

(نَسُوا اللّهَ فَنَسِیَهُمْ)، یعنی آن‌ها به علت بی‌توجهی به اوامر خداوند از اطاعت باری تعالی سرپیچی کردند و «فَنَسِیَهُمْ» یعنی خداوند هم فضل خود را از آن‌ها برداشت. و آن‌ها را به خودشان واگذاشت.

در جای دیگر می‌فرماید: (وَلاَ تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ)؛ یا نسیانی که به حضرت آدم۷ نسبت داده شده (وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَی‏ آدَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِیَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً).
عدم یاد خدا و فراموشی

قرآن‌کریم، عدم یاد خدا را موجب خود فراموشی می‌داند و چنین می‌فرماید:

(وَلاَ تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ)؛ (و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند پس (خدا) خودشان را از یادشان برد.)

قرآن در این آیه می‌فرماید: فراموش کردن خدا سبب خود فراموشی می‌شود زیرا فراموشی پروردگار سبب می‌شود که انسان در لذات مادی و شهوات حیوانی فرو رود و هدف آفرینش خود را فراموش کند؛ و خودفراموشی به این معنا است که شخصی ارزش‌ها و استعدادها و لیاقت‌های ذاتی خود را که در او نهفته است فراموش کند، و خود فراموشی به این معنا است که شخصی ارزش‌ها و استعدادها و لیاقت‌های ذاتی خود را که در او نهفته است فراموش کند، و از خود بیگانه شود و از جمله عواملی که در این فرایند فراموشی نقش آفرین است شیطان می‌باشد که به برخی آیات آن اشاره می‌کنیم:

شیطان و فراموشی

آیات مختلفی از قرآن جریان فراموشی را به شیطان نسبت می‌دهد و شیطان را در فراموشی‌ها دخیل می‌داند از جمله:

۱. قرآن کریم در آیه‌ای پیامبر را از شرکت در مجالسی که انسان‌های لجوج، بی‌منطق و ظالم در آن شرکت می‌کنند نهی فرموده سپس در ادامه می‌فرماید. این موضوع به اندازه‌ای پر اهمیت است که اگر شیطان تو را به فراموشی افکند و با این‌گونه اشخاص سهواً همنشین شدی به مجرد این‌که متوجه موضوع شدی فوراً آن مجلس را ترک کن و با این‌گونه افراد نشست و برخاست نداشته باش.

(وَإِمَّا یُنسِیَنَّکَ الشَّیْطَانُ فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَی‏ مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ)؛ (لبته اگر چه این آیه خطابش با پیامبر است اما با الغای خصوصیت پیروان و مؤمنین را نیز شامل می‌شود).

۲. در جریان حضرت یوسف۷ حضرت به شخصی که بنا بود از زندان آزاد شود سفارش کرد که نزد شاه از من یادکن تا تحقیق کند و بی‌گناهی من ثابت گردد. اما زمانی که آن شخص از زندان آزاد شد موضوع حضرت یوسف را فراموش کرد: (فَأَنسَاهُ الشَّیْطَانُ ذِکْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ)؛ (شیطان یادآوری به اربابش را از یاد او برد پس (یوسف) چند سالی در زندان درنگ کرد).

۳. زمانی که حضرت موسی۷ می‌خواست به دیدار حضرت خضر برود وقتی حضرت موسی به محلی خاص رسیدند ماهی را که همراه داشتند فراموش کردند: (قَالَ أَرَأَیْتَ إِذْ أَوَیْنَا إِلَی الصَّخْرَةِ فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ وَمَا أَنْسانِیهُ إِلَّا الشَّیْطَانُ أَن أَذْکُرَهُ)؛ (گفت: «آیا ملاحظه کردی؟ هنگامی که به صخره پناه بردیم، پس براستی من (داستان) ماهی را فراموش کردم ـ و جز شیطان آن را از یاد من نبرد ـ که آن را به یاد (تو) آورم).

۴. در آیاتی از سوره‌ مجادله بخشی از توطئه‌ منافقان را برملا می‌سازد و آن‌ها را با نشانه‌هایشان به مسلمانان معرفی می‌کند سپس سرنوشت منافقان تیره دل را اینگونه تصویر می‌کند:

(اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنسَاهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطَان)؛ (شیطان بر آنان مسلّط شده و یاد خدا را از یاد آنان برد؛ آنان حزب شیطانند). شیطان بر آن‌ها مسلط شده و خدا را به کلی فراموش کرده‌اند.
عوامل مؤثر در تقویت حافظه

در این‌جا به بیان عوامل مؤثّر در حافظه و یادگیری که برخی از صاحب‌نظران به آن‌ها اشاره کرده‌اند می‌پردازیم:

الف. تمرکز: در آیات متعددی قرآن کریم به «تدبر» و دقت در خواندن قرآن دعوت می‌کند که این واژه و واژه‌ «تعقل» در آیات قرآن بسیار به چشم می‌خورد و اشاره به تمرکز بر آیات قرآن دارد.

ب. بهداشت مغز و قوه‌ حافظه: در مورد تقویت حافظه بحثی مطرح است به نام «بهداشت مغز» که برای بالابردن ضریب هوش و حافظه دستوراتی برمی‌شمارد از جمله: هواخوری در هوای آزاد، سیگار نکشیدن و از مواد الکلی پرهیز کردن.

البته بحث بهداشت تغذیه در قرآن بحث بسیار قابل توجهی است که قرآن از خوردن برخی چیزها منع می‌کند و به خوردن برخی چیزها دعوت می‌نماید مثلاً می‌فرماید: از شراب اجتناب شود. در بررسی‌ها روشن شده که مواد الکلی موجب ضعف حافظه می‌شود و علاوه بر آن آثار زیان‌بار دیگری نیز در پی دارد و استفاده از مواد الکلی و مسکرات تثبیت خاطره‌ها را به شدت کاهش می‌دهد.

ج. خوردن عسل موجب تقویت حافظه می‌شود. قرآن در مورد عسل می‌فرماید: (فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ)؛ «در آن برای مردم درمانی است.»

د. تدریج: همان‌گونه که می‌دانیم قرآن یک نزول دفعی دارد و یک نزول تدریجی که با الگوگیری از این کتاب مقدس استفاده می‌شود که برای ماندگارتر بودن یک مطلب باید آن را به تدریج در ذهن جای داد.

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ)؛ (و کسانی که کفر ورزیدند، گفتند: «چرا قرآن جُملگی یک (باره) بر او فرو فرستاده نشده است؟!» اینگونه (قرآن را بتدریج فرو فرستادیم) تا دل [سوزان‏] تو را بدان استوار گردانیم).

هـ : برای حفظ تاریخ و مطالعه‌ آن لازم نیست تمام جزئیات را حفظ کنیم که این خود روش قرآن است که برای بیان یک قطعه‌ تاریخی همه‌ جزئیات را بیان نمی‌فرماید بلکه نکات مهم و پندآموز یک واقعه را بیان کرده که از جهتی باعث می‌شود جریان در ذهن ماندگارتر شود و از طرفی با انبوه اطلاعات کم‌فایده روبرو نشویم و از جهت دیگر خسته‌کننده و ملال‌آور نباشد.

و: قرآن دستور به تقوا و دوری از گناه می‌دهد که هرچه ضمیر انسان پاک‌تر و نورانی‌تر باشد ضریب هوش و حافظه او نیز بالاتر می‌رود و تمرکز را بالاتر می‌برد، از این رو می‌فرماید:

(اتَّقُوا اللّهَ وَیُعَلِّمُکُمْ اللّهُ)؛ (و خدا به شما آموزش می‏دهد.)

در روایات برای تقویت حافظه توصیه‌هایی شده از جمله:

الف) حجامت عقل را تقویت می‌کند و بر قدرت حافظه می‌افزاید.

ب) کُندر: بر شما باد کُندر، زیرا عقل را تقویت، ذهن را ذکاوت و چشم را جلا می‌بخشد و فراموشی را از میان می‌برد.

ج) هر کس ناشتا برخوردن مویز مداومت کند، فهم، حافظه و ذهن روزی او می‌شود.

د) عسل: هر کس حافظه می‌خواهد عسل بخورد.

هـ) از پیامبر۹ حکایت شده: سه چیز حافظه را تقویت می‌کند: قرائت قرآن و خوردن عسل و کُندر.

و: در روایتی از امیرالمؤمنین۷ حکایت شده: مسواک‌زدن، روزه گرفتن و قرائت قرآن. در روایات دیگری برخی مواردی که موجب فراموشی و کندی ذهن می‌شود می‌شود شمرده شده است از جمله: خوردن سیب ترش، خوردن گشنیز، پنیر و پس ماندة موش، خواندن نوشته‌های روی قبر، راه رفتن میان دو زن، حجامت در گودی پس سر، و ادرار کردن در آب راکد، نگریستن به دارآویخته، فراوان خوردن گوشت حیوان وحشی و گاو.

مسألۀ تذکر و یادآوری در زندگی انسان اهمیت بسیار زیادی دارد چرا که یادآوری معلومات و مهارت‌های گذشته ما را برای مقابله با مشکلات آینده توانا می‌سازد. برخی از یادآوری‌ها از نظر دینی و قرآنی بسیار حائز اهمیت است از جمله:

همیشه به یاد خدا بودن، یادآوری نعمت‌های پروردگار، یادآوری آخرت و روز پاداش و عذاب، زیرا این‌گونه یادآوری‌ها انسان را به تقوی و عمل صالح و آراسته شدن به فضایل اخلاقی وا می‌دارد. این موضوع در قرآن با عبارت‌های گوناگونی آمده است:

«افلا یتذکّرون، قلیلاً ما تذکّرون، لعلّهم یتذکّرون لیتذکرأ و لوالالباب»

قرآن به این مطلب اشاره دارد که خداوند قرآن و پیامبر را نازل فرموده تا خداوند و روز رستاخیز را که از آن غافل مانده‌اند و فراموش کرده‌اند را یادآوری فرماید: (فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَن یَخَافُ وَعِیدِ)؛ (وَذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَی‏ تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ)؛ (فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَکِّرٌ).

قرآن و درمان فراموشی

درمان فراموشی ناشی از غفلت دل از خداوند متعال، تنها با یاد مستمر و همیشگی خداوند و ذکر نعمت‌ها و تفضلات او و یادآوری آیات الهی و به خاطر آوردن آخرت و روز حساب میسر می‌شود. قرآن در آیه‌ی زیر اهمیت ذکر خدا را به عنوان درمان این نوع فراموشی، بیان داشته است.

(وَاذْکُر رَّبَّکَ إِذَا نَسِیتَ) قرآن مؤمنانی را که به یاد خدا هستند می‌ستاید و آنان را به عنوان، صاحبان خرد توصیف می‌کند.

از آن‌جا که یاد خدای متعال درمانگر فراموشی و غفلت دل است، خداوند به ما امر فرموده است که شب و روز و صبح و شام همواره به یاد او باشیم و آن‌قدر این ذکر و یاد خدا را تکرار کنیم تا به صورت ملکه و دائمی همواره در ذهن و خاطر ما رسوخ کند.
ذکر خدا باعث حضور دائمی باری تعالی در دل است به طوری که انسان حتی یک لحظه هم از یاد خدا غافل نمی‌ماند این مسأله‌ ما را به یاد یکی از اصول یادگیری یعنی «تکرار» می‌اندازد. تکرار باعث می‌شود تا ذکر و یاد خدا در دل تثبیت شود. اگر بپذیریم که اساس و پایه‌ درمان این نوع فراموشی، تکرار ذکر خدا برای تثبیت این عادت و استقرار آن در رفتار انسان است می‌توان این نتیجه را گرفت که درمان فراموشی معمولی اطلاعات و معلومات، با تکرار آن یعنی با یادآوری چندباره‌ آن امکان‌پذیر می‌باشد و این همان چیزی است که روان‌شناسان معاصر در پژوهش‌های خود بدان رسیده‌اند و روان‌شناسان بیشتر توجه خود را در مسأله‌ فراموشی غالباً به نوع اول و دوم منحصر کرده‌اند و متعرض نوع سوم فراموشی که در قرآن آمده است نشده‌اند.